جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ ولایت مطلقه فقیه به معنای آن است که همگی شان ها و اختیارات رسول خدا برای فقیه واجد شرایط در دوران غیبت نیز برقرار است. معتقدان به این دیدگاه علاوه بر ادله نقلی و برخواسته از روایات اسلامی، ادله عقلی چندی را نیز برای این نظر بیان می دارند. آنها معتقدند صِرف در نظر گرفتن شئون دین و ضرورت اجرای دین با تمامی ابعاد آن در عصر غیبت، حضور و بسط ید فقیه آگاه به شرایط زمان و مصالح دینی را به امری روشن و بدیهی بدل می گرداند. به صورت ساده می توان این دیدگاه را اینچنین بیان کرد: اختیارات رسول خدا برای اجرای اسلام در جامعه بود؛ جامعه در زمان غیبت باید اسلامی اداره گردد چراکه در غیر این صورت حکومت واجد اجازه و مشروعیت الهی نبوده و طاغوت محسوب می گردد؛ بنابراین فقیه واجد شرایط و آگاه به اداره حکومت دینی باید دارای تمامی اختیارات پیامبر خدا در امور حکومتی باشد تا از این طریق جامعه را در مسیر اسلامی رهبری کند. اما در مقابل برخی دیدگاه لوازم منفی عرصه قدرت را در نظر می گیرند. در نگاه منتقدان، عرصه قدرت عرصه ایست که با وجوه خطرناک و مفسده انگیزش بین یک انسان معصوم (یعنی پیامبر) و یک فقیه عالم (ولی قطعا غیر معصوم) تفاوت های بنیادین ایجاد می نماید. بر طبق این دیدگاه، گرچه در نگاه اول اختصاص اختیارات وسیع به شخص رهبر معقول می نماید اما در نظر گرفتن مفاسد عرصه قدرت، ما را به سمت مقید نمودن این اختیارات و افزایش نظارت ها راهبری می نماید. این دیدگاه خواهان ولی فقیهی است که هرچه بیشتر در ساختارهای نظارتی و دموکراتیک قرار گرفته باشد و در معنای بالا به هیچ وجه مطلقه نباشد.

مسائل اعتقادی جامعه شیعی گرچه به لحاظ اصول و مبانی ثابت بوده، اما به لحاظ روشی از یک نمودار خطی ثابت و روشن برخوردار نیست و با تغییراتی در جزئیات و چگونگی تبیین، بسط و گسترش داده شده است. عوامل سیاسی و اجتماعی و عوامل فکری و بعضا عامل درونی از جمله علت‌های این تطور می‌باشند. عواملی مانند در اقلیت قرار داشتن جامعه‌ی شیعی، تأثّرات آگاهانه یا ناآگاهانه‌ای که منظومه‌ی کلامی شیعه به لحاظ فکری در تماس و گفتگو و تضارب آراء با سایر مکاتب فکری و اندیشه‌ها پذیرفته و نیز اختلافاتی که در بعد درونی در مباحث فکری و عقیدتی دچار آن گشته بود. نظریه امامت نیز به عنوان یکی از موضوعات کلی کلامی از این حکم مستثنی نبوده و در مقاطع مختلف تاریخ کلام دچار تطور گشته است. در برش تاریخی مدرسه کلامی حله تا مدرسه اصفهان ـ قرن 6 تا 11 ـ برخی شاخصه‌های اصیل این مکتب دستخوش تغییر قرار گرفته است. بطور مشخص می‌توان این تطور را در مفهوم‌شناسی و تعریف امامت و نیز در بعضی از شرائط و شئون و صفات امام شامل نصب امام، علم امام و عصمت امام، رهگیری کرد و نشان داد. در بررسی چرایی رخ دادن این دگرگونی‌ها مواردی از قبیل عقل‌گرائی اعتزالی که ناشی از تعاملات گسترده کلام امامیه و معتزله بود، تعامل و گاه اختلاط مابین کلام امامیه و فلسفه سینوی که از مدرسه حله آغاز شد، تمایلات عرفانی بعضی جریانات کلامی شیعه و تاثیر پذیری آنان از عرفان ابن عربی و در نهایت تفاوت‌های محیطی و جغرافیای فرهنگی متفاوت برمی‌خوریم که از جمله علل این تغییرات و تطورات در ناحیه تعریف و مفهوم امامت و نیز شرائط و شئون و اوصاف امام می‌باشد.

توجه به مبانی اخلاق برای دست‌یابی و شناخت دستورالعمل‌های معین رفتار انسانی، یکی از ضروریات حوزه نظری اخلاق است. مبانی معرفت‌شناسی از جمله مبانی مطرح در حوزه فرااخلاق است که به تعیین ملاک‌های کلی در شناخت احکام و گزاره‌های اخلاقی پرداخته، منابع و راه‌های معرفتی را می‌کاود و ارزش‌گذاری می‌کند. این مقاله در صدد است با تکیه بر اندیشه‌های کلامی سید مرتضی، مبانی معرفت‌شناسی اخلاق را شناخته، میزان تأثیر آنها در معرفت اخلاقی را بیان کند. حس و شهود و عقل و وحی با زیرمجموعه‌هایی همچون نظر و تحقیق، علم، حسن و قبح عقلی در حوزه عقل و قرآن، اخبار و روایات، نسخ و اجماع ارکان مبانی معرفت‌شناسی از دیدگاه سید مرتضی(ره) را تشکیل می‌دهند که به نظر می‌رسد در نگرش سید مرتضی(ره) عقل مهم‌ترین منبع معرفتی در اخلاق به شمار می‌آید و می‌توان پذیرش آن را به مثابه نخستین گام برای شناخت و در نتیجه توانایی بر انجام تکالیف اخلاقی دانست. دیگر منابع معرفتی اخلاق در صورت اثبات منبعیت آنها نیز اعتبارشان را از عقل گرفته، در رتبه بعدی در معرفت‌شناسی اخلاقی قرار می‌گیرند.

عرضۀ نظریات رایج در فلسفۀ اخلاق بر قرآن و حدیث به عنوان منابع اصلی تفکر اسلامی و سنجش این نظریات با مبانی و مفاهیم این منابع، در عین صعوبت می‌تواند تا حدی برای ترسیم نظریۀ اخلاقی اسلام راهگشا باشد. در این مقاله، نظریۀ خودگروی اخلاقی به مثابۀ یکی از نظریات مطرح در حوزۀ اخلاق هنجاری، با عرضه بر قرآن کریم مورد بررسی قرار گرفته است. به نظر می‌رسد بیشتر آیات قرآن در حوزۀ اخلاق، ظاهری خودگروانه داشته، انسان را به سوی پی‌جویی منفعت اخروی خویش نظیر رسیدن به بهشت، رضوان الهی، فلاح و... ترغیب می‌کند. اما همچنان آیات دیگری را می‌توان یافت که در برابر خودگروی اخلاقی قرار دارند و این نشان‌دهندۀ آن است که نظریۀ اخلاقی اسلام با استناد به آیات قرآن کریم تنها در خودگروی خلاصه نمی‌شود و تبیین اینکه نظریۀ اخلاقی اسلام دارای چه ویژگی‌هایی است، نیازمند داشتن نگاهی جامع به آیات قرآن کریم و دیگر منابع است.

"این اثر که جهت درسنامه کلام جدید نگاشته شده، شامل یک مقدمه و چهار بخش می‌باشد که در چهار بخش آن به ترتیب مباحثی در باب معرفت‌شناسی دینی، رابطه انسان و خدا، مباحث پیرامون دین، پیامبری و اخلاق و امامت و رهبری ارائه شده است. در مقدمه نویسنده به پاره‌ای تعریفات در باب فلسفه دین، کلام جدید، روش و هدف یک پژوهش فلسفی و کلامی پرداخته است. از دیدگاه نویسنده کلام علمی است که به استنباط، توضیح، تنظیم و توجیه عقاید اسلامی می‌پردازد. فلسفه دین عبارت است از علمی که به ارزیابی عقلانی پیش‌فرض‌های عمومی ادیان و مسائل مشترک آن‌ها می‌پردازد. نویسنده معتقد است که اطلاق کلام جدید دال بر قلب ماهیت علم کلام با تلقی پیشین آن نیست، بلکه ظهور پرسش‌ها و پاسخ‌های نوین، رواج مفاهیم جدید است. "

اخلاق از مبانی نظری متعددی شکل ‌گرفته است که نقش آن‌ها در تدوین دستورهای اخلاقی لازم و ضروری است. مبانی معرفت‌شناختی از مهم‌ترین مبانی مطرح در حوزۀ فلسفۀ اخلاق است که به تبیین مفاهیم و گزاره‌های اخلاقی و توجیه آن‌ها پرداخته‌‌، به واکاوی منابع و راه‌های معرفت و ارزش‌گذاری آن‌ها حکم می‌کند. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی در صدد است که با واکاوی اندیشه‌های کلامی شیخ طوسی ره ، مبانی معرفت‌شناختی اخلاق را روشن و میزان اثرگذاری آن را در معرفت اخلاقی بیان کند. عقل‌‌، وحی‌‌، حس و شهود‌‌، از ارکان مبانی معرفت‌شناختی شیخ طوسی است و عقل، مهم‌ترین منبع معرفتی در اخلاق به شمار می‌آید، چراکه اعتبار سایر منابع معرفتیِ اخلاق از عقل گرفته می‌شود.

مسئله تعدد ادیان مطلبی است که هر چند از دیرباز مورد توجه اندیشمندان بوده است اما عموماً آن را به عصر جدید مربوط می‌دانند و شاید دلیل عمده این چنین انتسابی وجود زمینه‌های چنین تفکری در عصر ما باشد. فلسفه نقادی، معرفت‌شناسی جدید، شکاکیت نوین، نسبیت‌گرایی عصر، رئالیسم انتقادی و بسیاری دیگر از مباحث عصر جدید نمونه‌های بسیار زیادی چون پلوراليسم را در دامن خود متولد نمودند و شاید آنچه این فرایند را رونق می‌بخشد میل بشر جدید به تبیین امور باشد. تکثیر ادیان امری است که از دوران‌های بسیار قدیم در جهان بر آگاهان پوشیده نبوده ولی تبیین آن به نحوی که بحث حقانیت یا عدم حقانیت در آن موضوعیت یا به خاص دوران جدید است. این اثر نیز می‌کوشد جمع‌بندی و تحلیلی مختصر از این مقوله مهم داشت باشد و در این راه به رویکردهای تعیب این دیدگاه نيز عطف عنان می‌کند و انحصارگرایی، شمول‌گرایی و وحدت‌گرایی را بررسی می‌نماید. اصل اثر در شش بخش به بررسی عناوین مذبور می‌پردازد. اما این اثر ضمیمه‌هایی از نوشته‌های بزرگان اندیشه معاصر در ایران و جهان در تأیید و نقد رویکرد و پلورالیستی دارد.

این نوشتار به روش تحلیلی و توصیفی، امکان و منشأ مسئولیت اخلاقی در نظریه خودگروی را بررسی می‌کند. خودگروی اخلاقی نظریه‌ای هنجاری است که با تأکید بر ارزش‌های خودگرایانه، انسان را صرفاً مسئول تأمین منافع شخصی می‌داند. یعنی آدمی باید به دنبال بیشترین خیر برای خود و فارغ از دیگران باشد. از جمله مسائلی که این نظریه در تبیین و توجیه با آن مواجه است مسئله «دیگری» و «مسئولیت اخلاقی» در قبال دیگران است؛ «دیگری» موضوعی جدی است و بسیاری از ارزش‌های اخلاقی در پیوند با دیگران ارزش و معنا پیدا می‌کند. نگاه خودگرایانه، به بی‌ارزشی اخلاق اجتماعی و نگاه ابزاری به دیگران می‌انجامد. انسان خودگرا برای ارضای لذت و شادکامی شخصی و تأمین رضایت خویش مسئولیت‌پذیر است و این نگاهی ابزاری و غیراصیل به مسئولیت اخلاقی در قبال دیگران است. هرچند امکان مسئولیت اخلاقی، در قبال خود یا مسئولیت اخلاقی غیراصیل در قبال دیگری، در این نظریه وجود دارد اما این تبیین موجب محاسبه‌گری و استفاده ابزاری از دیگران می‌شود.

در این پژوهش برای فراهم ساختن زمینه‌های فلسفه اخلاق اسلامی، نظریه سودگروی اخلاقی با آموزه‌های اسلامی و آیات قرآنی تطبیق داده شده و با رویکردی توصیفی‌ ـ‌ تحلیلی، در دو بخش تنظیم شده است: نخست، ملاک وضع قواعد الهی با توجه به ابتنای نظام اخلاقی قرآن بر قواعدی عام بررسی شده و حاصل اینکه احکام الهی نهایتاً در دنیا یا آخرت، به نحو فردی یا اجتماعی، به مصلحت و نفع بندگان بوده و به افزایش سود در کل مجموعه منجر می‌شود و دوم، ملاک فعل اخلاقی در مقام عمل بندگان است که برای پاسخ به چگونگی ملاک و معیار عملی قرآن برای افعال و منش‌ها و هماهنگی یا عدم هماهنگی آن با اصول سودگروی مطرح شده است. به رغم اینکه مفاد بسیاری از آیات قرآن از نظر نتایج عملی، با اصول سودگروی سازگار است، نمی‌توان «اصل سود» را مبنای اعمال یا منش‌های اخلاقی دانست. با این حال، آیاتی که با سودگروی ناسازگار به نظر می‌رسند نیز ذکر و بررسی شده است.