جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اين مجموعه به بحث پيرامون جايگاه اسلام و ايمان به عنوان فضايل اخلاقي، كه موجب سعادت انسان در دنيا و آخرت مي‌شود، مي‌پردازد. افزون بر تفاوتي كه ميان اسلام و ايمان مطرح است، كاربردهاي اين دو نيز متفاوت است. يكي اينكه اسلام جنبه‌اي نازل‌تر از ايمان قرار دارد و داراي مراتبي است: اسلام به معناي انقياد و تسليم است. اين اسلام به معناي تسليم، گاهي اختياري است و گاهي تكويني. گاهي تسليم اختياري است و گاهي عملي و بدون اعتقاد قلبي. گاهي نيز تسليم شدن در صحنه جنگ است و امري غيراختياري است. از سوي ديگر، اسلام به معناي تسليم از سر اعتقاد قلبي نيز داراي مراتبي است. عمل به دستورات ديني و اينكه انسان هيچ گناهي مرتكب نشود؛ اينكه حتي مكروهات و مستحبات را رعايت كند و مرحله آخر اينكه انسان اصالتاً توجهي به غيرخدا نداشته باشد. اين متن به تفصيل به ارتباط اسلام و ايمان و مراتب اين دو مي‌پردازد.

اين متن درس اخلاق استاد علامه مصباح يزدي پيرامون اسلام، ايمان، شرح و تفسير تفاوت آن دو است. ازآنجاكه ايمان نقش برجسته در نيل به كمال انسان دارد، قوام واقعي تكامل انسان به ايمان است. درواقع ايمان شرط لازم رسيدن به كمال و سعادت انساني است. هرچند گروهي معتقدند ايمان و اسلام يكي است؛ هر مسلماني، مؤمن نيز هست، اما بايد گفت كه اسلام با صرف گفتن شهادتين تحقق مي‌يابد، ايمان اما چنين نيست. مؤمن كسي است كه به هر آنچه در اسلام تشريع شده است، عمل كند، به‌ويژه اينكه مرتكب گناه كبيره نشود. ايمان از ماده «امن» و «امنيت»، به معناي اعتماد و اطمينان است. ازاين‌رو مي‌توان گفت: اسلام دو گونه است: اسلام ظاهري كه با گفتن شهادتين محقق مي‌شود و اسلام واقعي از آن كسي است كه واقعاً انسان به آنچه خداوند نازل كرده و فرموده اعتقاد داشته، آنها را تصديق نمايد تا زمينه دريافت سعادت ابدي را فراهم سازد.

ارزش اخلاقي به رفتاري تعلق مي‌گيرد که انسان را به سوی کمال نهايي سوق دهد و در سعادت ابدي او تأثير داشته باشد. در اسلام، چنين چيزي متوقف بر ايمان به خدا و روز قيامت است. آنچه به‌طور قطع از آيات و روايات استفاده مي‌شود، این است که اگر کاري بدون ايمان انجام شود، در آخرت ثمري نخواهد داشت: «وَقَدِمْنَا إِلَي مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَّنثوراً» (فرقان: 23). بنابراين انسان قبل از کسب ارزش‌هاي اخلاقي لازم است به کسب ايمان بپردازد. اما آيا ايمان نيز از ارزش‌هاي اخلاقي به‌شمار مي‌آيد؟ زيرا اين سؤال مطرح است كه چگونه ارزش اخلاقي بر كسي که هنوز ايمان نياورده، صادق است؟ چون نمي‌توان کسب ايمان را مبتني بر ايمان دانست. از سوي ديگر، ارزش اخلاقي، فعل اختياري انسان است. بنابراين اگر ايمان براي کسي به ‌عنوان يک فعل اختياري مطرح نباشد، او کاري انجام نداده است تا ارزش اخلاقي داشته باشد.

اين متن درس اخلاق استاد به طلاب علوم ديني پيرامون رابطة دين و اخلاق است. دين شامل احكام، اعتقادات و اخلاق است. دين اسلام يعني دين حق، بر سه اصل استوار است: ايمان به خدا، ايمان به روز جزا و ايمان به آنچه خداي متعال نازل كرده است. اين سه، اصول دين (توحيد، نبوت و معاد) است. بنابراين، دينداري امري اعتقادي، تعبدي و عملي داراي مراتب است كه حد نصاب آن، همان اعتقاد به اصول دين است. دو فرضيه پيرامون رابطة دين و اخلاق مطرح است: 1. در اسلام، ارزش اخلاقي بدون اعتقاد به خدا، پيامبر و قيامت مفهومي ندارد. 2. بعضي مراتب اخلاقي، بدون دين تحقق نمي‌يابد. آنچه پذيرفتني است، فرض دوم است و ايمان و عمل صالح با يكديگر متلازم هستند. اين مقال، به تفصيل پيرامون رابطه دين و اخلاق مي‌پردازد.

دربارة ارتباط اخلاق با دين گفته شد که برخلاف آنچه برخي تصور مي‌کنند، دين اسلام همة ساحت‌ها و عرصه‌هاي زندگي اجتماعي را دربردارد و دستورهای اسلامي در همة زمينه‌ها، ارزش‌هايي را مطرح مي‌کنند. بنابراين ارزش‌هاي اخلاقي مختص به حوزة محدودي از زندگي نيستند، بلکه تمام عرصه‌هاي زندگي را فرامي‌گيرند. اکنون اين پرسش ‌مطرح است که آيا ارزش‌هايي که دين اسلامي در عرصه‌هاي اخلاقي مطرح مي‌کند، با ارزش‌هايي که در جامعه مطرح مي‌شوند و در محاورات عرفي بر آنها تکيه و در محافل علمي و دانشگاهي دربارة آنها بحث مي‌شود، يکسان است؟ آيا پاسخ دين به سؤالات اخلاقي عين پاسخي است که علما و دانشمندان و فيلسوفان اخلاقي مي‌دهند؟ يا اينکه ممکن است علماي اخلاق کاري را خوب و ارزشمند معرفي کنند، ولي دين آن را ارزش نداند؟ اين مقال به دنبال پاسخ به اين پرسش‌هاست.