جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توجه به مسئله قرائات قرآن کریم از سوی مفسران فریقین در تفسیر قرآن کریم، از مسائل مبنایی و تاثیرگذار در دانش تفسیر و برداشت از آیات قرآن کریم می باشد. در میان مفسران شیعه، علامه طباطبایی رحمت الله علیه صاحب تفسیر گرانقدر المیزان، توجه خاص و فراوانی به این امر داشته اند. بسیار ارزشمند است تا دیدگاه های ایشان در این زمینه مورد بررسی قرار گیرد تا نشان دهد که مفسران شیعه به چه میزان به مبحث قرائات قرآن کریم و میزان تاثیر آن در تفسیر توجه داشته اند. موضوع رساله حاضر بررسی دیدگاه علامه طباطبایی در تفسیر المیزان درباره قرائات است. روش تحقیق در این نوشتار توصیفی تحلیلی است و در آن از منابع کتابخانه ای بهره برده شده است. از اهم یافته های تحقیق می توان به این نکات اشاره کرد که از نطر علامه تفاوت اساسی بین قرائات سبعه با قرائات مشهور قراء عشره بلکه اربعه عشر و حتی قرائات نقل شده از ائمه(ع) وجود ندارد و هیچ یک از آنها متواتر نبوده و حجیت مطلق ندارند. لذا هر یک از این قرائات که با قواعد ادبیات عرب، قواعد ادبی، مرجحات قرآنی و روایی همخوانی و همسویی بیشتری داشته باشد، می تواند مبنای تفسیر قرآن قرار گیرد. طبق دیدگاه علامه قرائت نازل شده بر پیامبر اکرم(ص) از سوی خداوند یک قرائت بیشتر نبوده است ولی قرائت نبوی در مواردی که اختلاف قرائت وجود دارد برای ما غیر معلوم است و در میان تعدادی قرائت پنهان شده است. لذا با تکیه بر مرجحات معتبر باید کوشید تا به قرائت اصلی دست یافت. از میان شیوه های مختلف علامه طباطبایی در مواجهه با اختلاف قرائات، می توان از توجه به سیاق آیات به عنوان مهمترین شیوه نام برد که به وضوح در تفسیر المیزان دیده می شود. پس از آن مطابقت با قواعد علم ادبیات عرب، ذکر موید قرآنی، موید روایی و قواعد نحوی از مهم ترین ملاک های ایشان در ترجیح قرائت می باشند. همچنین توجه به معنای آیه و عدم ترجیح یک قرائت بر دیگری به دلیل افاده معنای یکسان از دیگر شیوه های پر کاربرد است که در این تفسیر به چشم می خورد.

مسلمانان به بررسی سیره پیامبر اکرم(ص) اهتمام ورزیده‌اند، به طوری که محققان پژوهش‌های متعددی در این باره تألیف کرده‌اند. برخی مفسران به سیره ایشان(ص) پرداخته‌اند و زمانی که آیاتی را روایت می‌کنیم که نام پیامبر در آنها ذکر شده و به ویژگی‌ها، خصوصیات وی و مواردی از این خصوص درباره ایشان پرداخته شده است. از جمله مفسرانی که در تفاسیر خود به این مسأله پرداخته‌اند، علامه بزرگوار سید محمد حسین طباطبایی است که سیره پیامبر(ص) را تا آنجا که در این جایگاه به او کمک کرده، بیان کرده است. این پژوهش از همان منظر این موضوع را مورد بررسی قرار داده که علامه طباطبایی بدان پرداخته است و پژوهش کنونی به روش گردآوری داده‌ها و تجزیه و تحلیل و مقایسه آنها با منابع دیگر بوده است. بواسطه این پژوهش مشخص شده که علامه طباطبایی وقایع را به صورت متوالی و پی‌درپی روایت نکرده است؛ زیرا وی مورخ نبوده است. وی همچنین تلاش کرده تا ازدواج پیامبر(ص) با بیشتر از چهار زن را توضیح دهد. تفسیر المیزانِ سید طباطبایی یکی از پخته‌ترین و جدیدترین تفاسیر قرآنی به شمار می‌رود؛ زیرا نویسنده تلاش بسیاری به منظور ارائه آن بدین شکل کرده است. ما در این پژوهش به یکی از جوانب آن که بخش کوچکی از سیره پیامبر است، پرداخته-ایم که طباطبایی در آیات شریفه‌ای که سند موثقی از سیره است، آن را مورد بررسی قرار داده است. طباطبایی به صورت واضح، خصوصیات شخصی پیامبر را با یک روایت تاریخی متین و استوار و با پایبندی به مسیر اهل بیت(ع) در روایت مورد تأیید در قرآن توضیح داده است. ما همچنین بدین نتیجه دست یافته‌ایم که طباطبایی در حین جمع‌آوری خصوصیات جهاد رسول الله در تفسیر خود، از جنبه‌های بحث‌انگیز که احتمال خطا و درست بودن روایت آن می‌رود، دوری کرده و به روایات واقع‌گرایانه‌ای که عقل، نقش اصلی را در آنها دارد نزدیک شده است. همچنین از بیان روایات غیرواقعی در کتب حدیث که از دو جهت شبیه به اسطوره و افسانه هستند، اجتناب کرده است. طباطبایی بر جنبه مهمی از زندگی شخصی پیامبر(ص)، خصوصا ازدواج ایشان با بیشتر از چهار زن بعد از وفات حضرت خدیجه(سلام الله علیها) متمرکز شده و در رابطه یا این مسأله توضیحی اختصاص داده است و آن را تکلیفی از جانب خداوند (عزوجل) دانسته که بر پیامبرش واجب کرده است. طباطبایی در روایت کردنِ وقایع سیره پیامبر، روش متمایزی در پیش گرفته است، به طوری که خصوصیت او دقت، فراگیری و زیبایی عباراتش بواسطه پرداختن او به حوادث تاریخی است. قابل توجه است که او در این شیوه خود به ذکر روایات تاریخی بواسطه ترتیب و توالی زمانی آن وقایع در دوره پیامبر(ص) استناد نکرده است. علت این مسأله آن است که او یک مورخ نبوده است، بلکه به آنچه در قرآن کریم ذکر شده و مواردی که آیات قرآن در بسیاری از موضوعات بر آن تأکید و تصریح داشته‌اند، تکیه کرده است که آن موضوعات تأثیر بسیار زیادی در روند حوادث آن دوره داشته است.

قصه‌های قرآنی بر اساس دیدگاه علامه طباطبایی، نخست بیان جنبه‌های زندگی علمی و اجتماعی علامه است و سپس بیان دیدگاه‌ها و ایده‌های او در مورد این قصه‌ها می باشد. سوال این است که آیا او فقط داستان‌های واقعی را بیان نموده و یا اینکه داستان‌های نمادین با واقعیت خارجی و به دور از تخیل، توهم و افسانه نیز مورد نظر وی بوده است. همچنین در این پایان‌نامه با زندگی پیامبران و سایر افراد صالح و با برخی از جنبه‌های زندگی و معجزات آن‌ها تا حد امکان آشنا شویم و به این سوال پاسخ خواهیم داد که آیا این معجزات برای عقل بشری قابل درک است و یا خارق‌العاده و مافوق آن می باشد. از جمله مهم‌ترین نتایج :این مطالعه این است که قصه‌های قرآنی عالی‌ترین الگو و نمونه به شمار می رود که باید در زمینه‌های مختلف به آن توجه داشت. به همین ترتیب، مفسر در ارائه قصه قرآنی از روش قرآنی بهره می‌برد به این صورت که ابتدا به آیات مرتبط با داستان می پردازد وقصه را به ترتیب تاریخی بیان می‌کند و سپس مسائل روایی مرتبط با آن و همچنین جزئیاتی از قصه که در قرآن کریم به آن اشاره نشده باشد، را ذکر می‌کند. علاوه بر این، رویکرد سوم علامه نسبت به قصه‌های قرآنی، پرداختن به وجه نمادین و رمزی قصه قرآنی است که در عالم خارج واقعیت می‌یابد و در مصداق خارجی نمود پیدا می‌کند. همچنین قصه‌های قرآنی در زمره آیات متشابه قرار دارد که این مسئله به مفسران امکان مطالعه وسیع و بیان نظرات متعدد را فراهم می سازد. به همین ترتیب، قرآن قانون علیت عام را تأیید می‌کند و بر آن صحه می‌گذارد، به نحوی که تحقق هر یک از اسباب با شرایط لازم و وجود تاثیر، بدون وجود هر گونه مانع، وجود مسببی را اقتضا می‌کند. همچنین، نقش اصلاح در جامعه و معجزه تنها به پیامبران (علیهم‌السلام) محدود نمی‌گردد، بلکه به سایر بندگان صالح که به درجه‌ای از کمال الهی رسیده‌اند، نیز قابل تسری است.

پژوهشگر، مطالعه‌ای تطبیقی میان دو تفسیر المیزان متعلق به علامه طباطبایی و تفسیر التنویر و التحریر متعلق به سید طاهر ابن عاشور به انجام رسانده که نتیجه این تحقیق به شرح ذیل است: علامه طباطبایی بر بسیاری از منابع تفسیری و حدیثی و تاریخی و غیره تکیه کرده است که محدود به کتاب‌های امامیه نبوده، بلکه شامل بسیاری از کتاب‌های اهل سنت نیز می‌باشد. و این بخشی از موضع و دیدگاه متعادل او را و تمایلش را برای به جا آوردن حق مطلب بدون غفلت از نظرات دیگران آشکار می‌سازد. و همچنین روشن شد که وی در برابر نقل قول‌ها تسلیم نشده، بلکه آنها را پذیرفته و یا رد کرده است. ابن عاشور نیز کوشش خود را در تفسیر عنوان قرآن و آیات و سوره‌ها و ترتیب و عناوین آنها به کار بسته، سپس در خلال تفسیر به اسامی سور‌ه‌ها، از جمله سورۀ فاتحه پرداخته که آن دانای حکیم آن را به بیش از بیست عنوان و صفت که از زمان قدیم بر زبان قاریان جاری بوده، نامیده است. وی همچنین به بیان تناسب ارتباط برخی از آیات با برخی دیگر پرداخته و بیان کرده است که گفتگو در مورد مناسبت جایگاه سوره‌ها در صلاحیت مفسر نیست. و به مکی و مدنی بودن سوره‌ها و ترتیب نزول آنها مانند سورۀ فاتحه و بقره و غیره پرداخته است. همچنین علامه طباطبایی در باب محکمات اتخاذ رأی کرده و یادآوری کرده است که سبب چنین وصفی برای محکمات، ام الکتاب بودن آنهاست، چرا که اُم بر اساس ریشه لغوی، آن است که چیزی به او بازمی‌گردد و این نیست مگر به جهت بازگشت آیات متشابه به آنها. چنان که وی قرآن را به سی باب تقسیم کرده است، به گونه ای که بعضی از قرآن که آیات متشابه باشد، به بعضی دیگر که محکمات باشند بازمی‌گردد. اما در مورد ابن عاشور باید گفت که یازده قول در باب محکم و محکم ناسخ و متشابه منسوخ دارد. علامه طباطبایی نیز در باب متشابه در تفسیر المیزان به انواع نظریات در باب محکم و متشابه پرداخته که نزد او افزون بر بیش از چهارده نوع است، در حالی که نزد دیگران متجاوز از بیست نوع است، چنان که «شیرازی» صاحب تفسیر الامثل یاد کرده است. و اگر این دلالت بر چیزی داشته باشد، دلالت دارد بر دیدگاه منتقدانه صاحب تفسیر المیزان در باب نظریات گوناگون و حقیقت اختلاف در شناخت محکم و متشابه و دیگر علوم قرآنی که وی را ملزم کرده است در باب آنچه دیگران بدان دست یافته‌اند تجدید نظر کند.

این مطالعه به موضوع (پیوستگی متن در سوره انعام مطالعه تحلیلی در تفاسیر قرآنی (المیزان، التحریر و التنویر، اضواء البیان، فی ظلال القرآن) می پردازد که در واقع یک پدیده زبانی مربوط به ساختارهای دستوری دنیای متن می باشد که از منظر لغوی و تفسیری نیز مهم به شمار می رود. اعجاز قرآن در پیوستگی آن از ابتدا تا انتهای نمایان می شود، و این شگفت انگیزترین چیزی است که قرآن کریم بوسیله آن با مشرکان به احتجاج برخواست، و از آنها خواست که مانند آن را بیاورند، به عبارتى با زبان خود آنها، آنان را به چالش کشید. این مطالعه نشان داد که ابزارهای پیوستگی متنی که به طور کلی متون را از جنبه نظری سازماندهی می کند، در تعریف پیوستگی، ابزارها، سازوکارها و شرایط آن در سطوح مختلف داخلی و خارجی و همچنین بین معنا و فرم و مشترکات آنها نمایان مى گردد. و روشن گشت که پیوستگی در هر متن شرط لازم است، در غیر این صورت به جمله های کنار هم چیده شده ولی بدون معنا مواجه می شویم. سوره مبارکه انعام یکی از سوره های طولانی قرآن است که شامل مبانی اعتقادی و توحیدی می باشد و همگان را برای پیروی از حقیقت و توحید خداوند متعال مورد خطاب قرار می دهد. به لحاظ موضوعی نیز دارای خلاقیت و بر قلب و بصیرت در معرفت حقایق تاثیرگذار است. این پیوستگی قرآنی همانند جسمی هماهنگ و با محورهای منسجم غیر قابل تفکیک است. پیوستگی تفاوتهای مکی و مدنی و جنبه ی تکمیلی و سیاق اتصال آنها توجه هر خواننده و محققی را به خود جلب می کند. از طریق رویکرد تحقیقی در این مطالعه، چندین تفسیر برای تحلیل متن قرآنی مورد نظر انتخاب شده است. نتیجه با مراد حقیقی خداوند متعال منسجم بود. همچینن این مطالعه با چندین توصیه همراه شد از جمله اینکه به دلیل اهمیت اسلوب بلاغی حذف در تفسیر قرآن، این اسلوب باید مورد بازنگری قرار گیرد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد افعال زیست محیطی انسان در طبیعت به دو دسته مثبت و منفی قابل تقسیم است و قرآن کریم حدود و قوانینی را برای مواجهه انسان با طبیعت و محیط زیست در نظر گرفته است. همچنین ایجاد اختلال در نظم خدادادی طبیعت، موجب ایجاد فساد و تباهی در آن می‌شود. خداوند متعال موهبت‌هایی نظیر آب، خاک، گیاهان، حیوانات و... به بشر ارزانی داشته که هر کدام به نوعی در استمرار زندگی عادی نسل بشر نقشی حیاتی ایفا می‌کنند و علامه طباطبایی و مغنیه ذیل آیات مربوط به محیط زیست، آرائی مطرح نموده‌اند و در بسیاری از موارد، ظریات آن‌ها شباهت زیادی از نظر مضمونی و محتوایی دارد و گاهی نیز تفاوت‌هایی در این زمینه به چشم می‌خورد و اکثرا پیرامون ارتباط دیدگاه‌های علامه طباطبایی به موضوعات معنوی ذیل آیات زیست محیطی است که این ارتباط در تفسیر کاشف کمتر به چشم می‌خورد.

قرآن کریم برای تثبیت اعتقاد به معاد و صحنه‌های مختلفی که در آن وجود دارد اهمیت بسیاری قائل است زیرا اعتقاد به معاد یکی از ارکان مهم ایمان و از اعتقادات اساسی عقاید اسلامی به شمار می‌رود، جریان رستاخیز آخرت بعد از یگانگی خداوند پایه و بنیان عقیده است. ایمان به آخرت و حوادثی که در آن اتفاق می‌افتد جزو ایمان به جهان غیب است که عقل درکی از آن ندارد، و جز قرآن هیچ راهی برای شناخت آن وجود ندارد، و به دلیل اهمیت آن خداوند ایمان به معاد را با ایمان به وجود خودش برابر قرار داده است، چرا که انکار یکی به معنی انکار دیگری است، و به همین دلیل به ندرت به سوره‌ای در قرآن برمی‌خوریم مگر آنکه سخنی درباره‌ی روز قیامت و حوادث آن و ثواب‌ها و مجازات‌های آن گفته شده باشد. می‌بینیم که قرآن کریم روش‌های مختلفی برای اثبات آن بکار برده است، روش گفتگو و اقناع عقلی و عاطفی و امثال آن. قرآن کریم دلایل مشهود که در میان ملت‌های گذشته اتفاق افتاده و بسیاری شاهد آن بودند را با دلایل عقلی آشکار بیان می‌کند تا به منکران و دروغ‌پردازان تمام قرون تا زمان ما حقیقت وقوع روز رستاخیز اثبات شود. خداوند ما امت اسلامی را با قرآن کریم مورد لطف و تکریم قرار داده و عقل را پیش از احساس مخاطب قرار داده است، پس با صدها آیه قرآنی که دلایل آشکار بر وقوع معاد را بیان می کند با ما سخن می‌گوید و با بیان آیات که جزییات دقیق از آنچه در روز قیامت اتفاق می‌افتد را بازگو می‌کنند بر این امر تاکید کرده است. این تحقیق روش تحلیلی توصیفى در قرآن مقدس که من صحبت کردمبراى صحنه هاى آخرت وارد شده بود أقدام کردم وبه دسته بدى وتقسیم آنها در جایکاه، و او بسته به آ شان داد نظر علامه ى طباطبایى( رحمه الله)این استدلال‌ها را بوسیله‌ی سنت تایید می‌کنیم، همچنین به برخی ادله‌ی عقلی که برای اثبات بکار برده اشاره می‌کنیم، سپس تحقیق را مرتب و فصل‌بندی نموده و به ترتیب به بنج فصل تقسیم شد و در پایان به بیان برخی نتایج به دست آمده پرداختیم.

قرآن تنها کتاب وحیانی غیر محرَّف است که به امر خدا، حضرت رسول خاتم(ص) «مبیِّن» آن تعیین شده است. دانشمندان دین مبین اسلام، به تربیتِ آن «معلم ربانی» از صدر اسلام تا به حال به تفسیر این کتاب مقدس اقدام کرده اند. درباره‌ی رابطه‌ی قرآن و سنت أنظار مختلفی وجود دارد. علامه طباطبایی(ره) در این میان، مفسری است که آیات قرآن را در دلالت خود مستقل دانسته و با استناد به دلایل نقلی و عقلی، قائل است، قرآن در دلالت خود محتاج به غیر نیست و بیان جزئیات قوانین و تفاصیل احکام شرعی در روایات نفی‌کننده استقلال قرآن در دلالتش نمی باشد و نقش روایات تفسیری معصومان علیهم‌السلام را در تقریر و تبیین آموزه‌های قرآن منحصر می‌دانند. این مسأله علامه را از سوی برخی در موضع اتهام به قرآن بسندگی قرار داده است. بدین سبب، پژوهش و پاسخ از آن، با روش توصیفی – تحلیلی ضرورت دارد. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که روایات رسیده از معصومان علیهم‌السلام بر روش تفسیری علامه طباطبایی(ره) بطور مستقیم و بر نظرات تفسیری ایشان بطور مستقیم و غیر مستقیم اثر گذاشته است. و این تاثیر را مبتنی بر مبانی همچون حجیّت تفسیر معصومان علیهم‌السلام، مبیّن قرآن بودن کلام معصومان علیهم‌السلام، عدم افتراق سنت از قرآن و شواهدی همچون نگارش تفسیر روایی «البیان فی الموافقه بین الحدیث و القرآن» قبل از تفسیر المیزان، تدریس روایات معرفتی بحارالانوار و ...می توان تحلیل کرد و دانسته شد علامه طباطبایی(ره) در تفسیر آیات قرآن در موضوعات مختلف اعتقادی، اخلاقی، فقهی، تاریخی در قالب الگو‌های مختلفی همچون؛ تطابق نظر علامه با روایات، استفاده از استدلال روایات، توسعه معنایی، کشف وجه معنایی، عدول از ظاهر آیه، رسیدن از مصداق به مفهوم و ... از روایات تفسیری معتبر تاثیر یافته است و علی رغم اعتقاد به استقلال قرآن در دلالت خود به روش قرآن به قرآن، با نگاه تعلیمی به روایات تفسیری برای مفاد روایات تفسیری شاهد قرآنی آورده و مفاد روایات را با آیات قرآن اثبات کرده اند و از این طریق، هم به روایات تفسیری اعتبار بخشیده و هم ضمن توجه به روایات، تفسیر قرآن را از آسیب دیدگاه تفریطی تعطیل گرا پیراسته کرده اند.

مبحث قرائت های قرآنی یکی از مباحث مهم در مطالعات قرآنی به شمار می رود. علم قرائت از مهمترین علوم قرآن است. شاید بتوان گفت این علم یکی از اولین علومی است که محققان قرآن کریم به آن علاقه مند شدند. این موضوع از منظر دو جنبه کاملا متناقض مورد توجه فراوان قرار گرفت یکی اندیشمندان مسلمان زیرا موضوع قرائت برای آنها یکی از جنبه های اعجاز قرآن به شمار می رود، و دوم: مستشرقانی که از مسئله قرائت های مختلف بهانه ای برای به چالش کشیدن قرآن کریم استفاده کردند. به همین سبب یعنی اهمیت قرائت ها و تأثیر آنها در تفسیر، (تفاوت قرائت ها و تأثیر آنها در تفسیر بین المیزان، التحریر و التنویر)به عنوان موضوع پایان نامه انتخاب شد. بنابراین محقق از روش استقصاء و ردیابی اختلاف قرائت ها را از منظر پیشوایان تفسیر از دو مدرسه تفسیری متفاوت، مورد مطالعه قرار داده است، و از این مطالعه نتایج قابل ملاحظه ای حاصل شد. از جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود: قرائت های قرآن تأثیرات بسیار متعدد و متنوعی دارد، از جمله تأثیر بلاغی، تأثیر دستوری، تاثیر بیانی، تأثیر فقهی و سایر جلوه هایی که حکایت از عظمت قرآن و عظمت خالق آن دارد. بیشتر اختلافات بین قرائت های مطرح شده در دو تفسیر مذکور، تاثیر قابل توجهی بر معنای تفسیرى ندارد، بلکه بیشتر به اختلاف لهجه مرتبط است که تأثیر زیادی روی معنی ندارد. معنی یکی است و در نتیجه تفسیر نیز یکسان مى شود، این مسئله در مورد بیشتر اختلاف قرائت ها صدق مى کند.