جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر به بررسی راهکارهای ملاصدرا برای درمان اضطراب مرگ و مبانی فلسفی آن میپردازد. مقاله میکوشد بر اساس مبانی فلسفی ملاصدرا، از قبیل: اصالت وجود، اتحاد عاقل و معقول، حرکت جوهری، خداباوری، دین‌باوری و آخرت‌باوری، راهکارهایی فلسفی و وجودی برای کاهش اضطراب ناشی از مرگ‌اندیشی بشر امروزی بیابد. بر اساس فلسفۀ ملاصدرا، زندگی انسان معنادار و دارای غایت است و هستی بر اساس تجلی الهی ایجاد شده است. نفس انسان، گرچه جسمانیة‌ الحدوث است، ولی بر اثر اتحاد با معقول و حرکت جوهری خود، ذاتش متحول میشود و با طی مراتب وجودی، به مراتبی بالاتر از درجات هستی نایل میگردد و این حرکت تکاملی وجودی تا رسیدن به سر منشأ هستی ادامه دارد و با مرگ از بین نمیرود. این حرکت تکاملی وجودی زندگی او را کاملاً معنادار میکند و از اضطرابش نسبت به مرگ میکاهد. ملاصدرا فیلسوفی وجودی است که رویکردی فراطبیعت گرایانه، خداباورانه و نگاهی فرایندی به مرگ دارد. واقعیت مرگ در فلسفۀ ملاصدرا بخشی از فرایند تکاملی وجودی انسان است. نگاه غایتگرایانه به جهان، نگاه عین‌الربطیِ هستی به خداوند، آخرت‌محوری و حشر دوبارة انسان بعد از مرگ جسمانی، تحول وجودی و نگرش تکاملی به مرگ، ازجمله راهکارهایی است که میتوان از فلسفة ملاصدرا برای کاهش اضطراب مرگ‌ استنباط کرد.

هر نظريه‌پرداز حوزۀ علوم مرتبط با انسان، براساس رويکرد فلسفي و مباني نظري خود، ناگزير در مورد ماهيت انسان نظريۀ خاصي را مطرح کرده‌است. بي. اف. اسكينر، از روان‌شناسان رفتارگراست که بر روان‌شناسان ديگر، دانش روان‌شناسي، به‌ويژه مبحث يادگيري، تأثير فراواني داشته است. برداشت اسکينر از انسان، کاملاً مادي و بر پايۀ فيزيکاليسم است‌. او انسان را موجودي تك‌ساحتي و مادي مي‌داند. رفتار انسان به عقيدۀ اسکينر مبتني بر انگيزه و امور دروني نيست؛ بلکه به‌وسيلۀ نيروهاي بيروني و محيط تعيين مي‌شود. اسکينر و طرفدارانش مفاهيمي مانند آزادي، اختيار و اراده را مفاهيمي غيرعلمي مي‌دانند. در سوي ديگر، حكمت متعاليه به‌مثابه فلسفه‌اي پويا، مهم‌ترين و عالي‌ترين مکتب فلسفي در ميان همۀ مکاتب فلسفي جهان است. در اين مقاله، با استفاده از منابع کتابخانه‌اي و با رويكردی توصيفي / انتقادي، ديدگاه اسکينر در مورد ماهيت انسان و مباني آن طرح، و با توجه به انسان‌شناسي حکمت متعاليه ارزيابي ‌شده است؛‌ تا ضعف نگاه اسكينر به انسان، و تعالي ديدگاه حكمت متعاليه در اين زمينه مشخص شود.

بحث از فاعلیت الهی و نحوة آفرینش موجودات، همواره از مباحث چالش‌برانگیز بوده و هر متفکری بر اساس نظام فکری خود، نظری در اینباره ارائه داده است. در این میان، ملاصدرا دربارة نحوۀ فاعلیت خداوند در آثار مختلف خود، گاهی قائل به فاعلیت بالعنایه شده است و گاهی قائل به فاعلیت بالتجلی. این دو نظریۀ بظاهر متناقض، سبب شده تا شارحان آثار وی تلاش کنند مقصود اصلی و نهایی او را برملا سازند. در این مقاله که بروش توصیفی‌ـ‌تحلیلی نگاشته شده، به نظر ملاهادی سبزواری و علامه حسن‌زاده‌آملی، در مقام دو شارح مهم مکتب حکمت متعالیه، پرداخته شده و روشن میشود که سبزواری با ارجاع فاعلیت بالتجلی به عنایت بالمعنی الاعم، سعی در ایجاد سازگاری بین این دو نظریه دارد، ولی حسن‌زاده‌آملی با تفسیری خاص که از نظر مشائین دربارة فاعلیت خداوند ارائه میدهد، فاعلیت بالعنایه را با فاعلیت بالتجلی یکسان میداند. اما بنظر نگارنده، مقوم اصلی فاعل بالعنایه که باعث شده ملاصدرا قائل به آن شود، علم فعلی است؛ بهمین دلیل او با پذیرش فاعل بالعنایه، اموری همچون زیادت علم بر ذات که مشائین در اینباره مطرح کرده‌اند را پذیرفته است. با این بیان میتوان بین عبارات مختلف صدرالمتألهین دربارة نحوة فاعلیت الهی جمع کرد و دیدگاه وی را ناظر به علم فعلی دانست که این علم فعلی در فاعل بالعنایه نیز وجود دارد؛ بهمین دلیل است که وی در فاعلیت خداوند از فاعلیت بالعنایه سخن میگوید و این امر تعارضی با فاعلیت بالتجلی ندارد.

سير تکاملي انسان از بحث‌هاي غامض و مهم صدرالمتألهين است او برخلاف پيشينيان، راهي جديد در اثبات تکامل انسان در پيش گرفت. تأثيرات تلقي صدرا از حرکت جوهري امتدادي نفس در تبيين کنش‌هاي انسان، هدف اين مقاله است. تبيين کنش‌هاي انساني را يکي از رسالت‌هاي علوم‌انساني تعريف مي‌کنند که جايگاه برجسته‌تري نسبت به ديگر کارکردهاي علوم‌انساني دارد. مقالۀ پيش‌رو به‌دنبال پاسخ به اين سؤال اساسي است كه تحليل صدرالمتألهين از تکامل نفس چيست و اينکه آيا تلقي ما از حرکت جوهري اشتدادي نفس مي‌تواند در علت‌کاوي کنش‌هاي بشري اثرگذار باشد يا خير؟ اگر تأثيرگذار است، چه کاربست‌هايي را در حوزۀ تبيين کنش‌ها به‌دنبال دارد؟ با روش توصيفي ـ تحليلي و استنباطي، نشان داده خواهد شد که توجه به ديدگاه خاص صدرا، کاربست‌هاي متمايزي در تبيين خواهد داشت. گزاف بودن دگماتيسم روشي و منبعي، نادرستي يکسان‌انگاري تبيين کنش در انواع انساني، نادرستي عُقبي‌گريزي علمي، عدم تساوي ميان کنش‌هاي يک فرد و عدم کفايت علوم‌انساني مصطلح در تبيين کنش را مي‌توان از جمله دستاوردهاي پژوهش پيش‌رو به‌شمار آورد.

از نظر ابن‌سینا و ملاصدرا، معراج پیامبر(ص) واقعیت داشته و انکارکنندگان آن در زمرۀ کافران و گمراه‌شدگان از صراط مستقیم هستند. ابن‌سینا معتقد است معراج پیامبر(ص) جسمانی نبوده، چراکه جسم در یک لحظه نمیتواند مسافت بسیار زیاد را طی کند، بلکه عقلی و روحانی بوده است. ببیان دیگر، چون مسیر عروج پیامبر(ص) عوالم مجرده بوده است، نمیتوان این سیر را سیری جسمانی دانست. اما ملاصدرا با صراحت از جسمانی بودن کیفیت حضور پیامبر در معراج سخن میگوید. او قائل به جسمانی بودن حضور پیامبر در سیر آسمانی و همچنین جسمانی بودن اموری است که برای ایشان در شب معراج رخ داده است؛ البته جسمانی بودن آنها متناسب با عوالمی است که حضرت در آنها سیر کرده اند. ملاصدرا برای انسان قائل به سه نوع جسم است: عقلی، مثالی و عنصری. او سیر زمینی را از سنخ جسم عنصری و سیر آسمانی را از سنخ جسم مثالی و همچنین جسم عقلی میداند و معتقد است حضرت، متناسب با عوالمی که سیر میکردند، لباس جسمانیت به تن مینمودند. در این مقاله، مسئلۀ کیفیت حضور پیامبر در شب معراج و امور اخروی‌یی که برای ایشان در آن شب اتفاق افتاد، با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی و بر اساس دیدگاه ابن‌سینا و ملاصدرا بررسی و تحلیل میشود.

دراين رساله کوتاه، اقوال مختلف فلاسفه را پيرامون اختيار واجبار افعال مردم با ادله آنها ذکر کرده ودرنهايت عقيده خودش را ابراز مي کند. اين رساله جز رساله <القضا و القدر> اوست. ملا صدرا در اجابت در خواست جماعتي از دوستان رساله حاضر را در بيان عنايت الهي و معني قضا و قدر، لوح و قلم، اثبات حسن و كمال نظام عالم و كيفيت دخول شرور در قدر همراه با مسائلي ديگر نگاشت. مباحث رساله در 6 فصل ذيل بيان شده است: فصل اول - در معني عنايت و قضا و قدر. فصل دوم-در محل قضا و محل قدر. فصل سوم - در اينكه خلقت و نظم عالم در مجموع اكمل و اتم است. فصل چهارم - در كيفيت دخول شر در قضاء الهي. فصل پنجم - در كيفيت اقوال و افعالي كه به اختيار از ما واقع مي شود. فصل ششم - در فائده طاعات و تاثير دعا. «حبيب الله عظيمي» از تطبيق اين رساله با رساله قضا و قدر عبدالرزاق كاشي بر مي آيد كه ملاصدرا از آن رساله فايده بسيار برده و برخي از عناوين نيز برگرفته از كار اوست. دراين بحث کوتاه اقوال مختلف فلاسفه راپيرامون افعال عباد واينکه آيا مختارند يا مجبور با ادله شان بيان کرده ودر پايان عقيده خودش را مي آورد. اين رساله جز رساله « القضاء و القدر » ملاصدر است كه ذكرش به شماره (1430) در همين فهرست گذشت. (سيد احمد اشكوري) بحث کلامي است پيرامون مسأله قدر در افعال وچگونگي خلق اعمال، بحث مي کند در آغاز رساله اقوال فلاسفه دراين موضوع نقل شده، پس ازآن، حق راکه اهل بيت عليهم السلام فرموده اند، مي آورد. مؤلف درديباچه رساله مي نويسد: « چون رخصت نداشتم از اسرار مسأله قدر سخن گويم ورازهاي نهفته رافاش سازم به بازگو کردن سخنان دانشمندان اسلام وشمه اي از روش اهل الله بسنده مي کنم. » دربعضي نسخه ها با عنوان « جبر وتفويض » اين رساله آمده است. پيرامون مسأله قدر در افعال وچگونگي خلق اعمال که درآغاز رساله اقوال فلاسفه دراين موضوع نقل شده وپس ازآن حق را که اهل بيت عليهم السلام فرموده اند را مي آورد. در اين بحث بسيار كوتاه آراء مختلف فلسفي و كلامي پيرامون موضوع قدر در افعال بندگان، بررسي شده و در آن رد و ايراد مي شود با استفاده از بعضي آيات قرآني مناسب موضوع رساله. (سيد احمد اشكوري) از صدراي شيرازي است و در مجموعه رسالهاي او بچاپ رسيده است. در اين كتابخانه نسخه هاي متعدد از اين رساله موجود است و در فهرست ج 5 برخي از آنها ياد شده بحثي فلسفي همراه با استناد به آيات قرآن و احاديث مرويه از ائمه معصومين عليهم السلام است. در شش فصل: 1_ في معني العناية و القضاء و القدر 2_ في محل القضا و محل القدر 3_ في ان العالم مخلوق علي اجود النظامات 4_ في کيفية دخول الشرفي القضا الالهي 5_ في کيفية الافعال الواقعة منا 6_ في فائدة الطاعات. اين رساله بضميمه مجموعه رسائل ملا صدرا چاپ شده است. رساله اي است در معناي قدر در افعال بندگان كه موجب اختلاف آرا در مذاهب مختلف اسلامي شده است. در اين گزيده اقوال مختلف نقل و رد شده و مختار مصنف توضيح داده شده است. از ناشناس. نامبوب. (احمد منزوي) اين رساله يكي از هشت رساله (الحدوث، اتصاف الماهية بالوجود، سريان الوجود، القضا و القدر، الواردات القلبيه، اكسير العارفين، الحشر التشخص) ملاصدرا است. (احمد منزوي) دانشمند صدراي شيرازي بمانند استاد خويش فيلسوف داماد كه ايقاظات و خلق اعمال (ش 647ص 127ج 4 فهرست طوس) نگاشته است اين گفتار را بپرداخت وي در آغاز ميگويد كه چون سخن درباره سرنوشت و آزادي دشوار و مايه سرگشتگي بود ما اين نامه را نگاشتيم و گفته هاي دانشمندان (اختيار - جبر - امير بين الامرين يا عليت خدا و قابليت مستقيم و غيره مستقيم موجودات در برابر فيض او) را در آن مياوريم سپس روش اهل الله يا وحدت و جود را ياد ميكنيم اين نامه در رسائل شيرازي بسال 1302 ص 7-371 و در كنار كشف الفوائد حلي بسال 1305 بچاپ رسيد. (محمد تقي دانش پژوه) اين كتاب به سال 1302 هـ در مجموعه رسائل مؤلف، نيز به سال 1305 هـ در هامش كتاب كشف الفوائد بچاپ رسيده است، در ذريعه با عنوان خلق الاعمال و رسالة في القدر آمده است، در نسخه شماره 37/4349 همين فهرست با عنوان: خلق الاعمال و در نسخه شماره 8/4763 به اشتباه با عنوان جبر و تفويض و در نسخه شماره 3/660 نيز اشتباهاً از مير سيد شريف جرجاني دانسته شده كه البته فهرستنگار قبلي اين كتابخانه آنرا تشخيص نداده و بدينوسيله تصحيح مي شود، ناگفته نماند: آغاز نسخه هاي رساله قدر ملاصدرا، همچون رساله قدر ميرسيد شريف مي باشد كه در ذريعه 17/49 آمده است ليكن انجام آنها با رساله ميرسيد شريف كه در ذريعه و فهرست سپهسالار 4/394 آمده، همخواني ندارد. (سيد محمود مرعشي) رساله اي در بيان قضا و قدر، لوح و قلم و اعمال اختياري و اجباري كه در شش فصل تنظيم شده است: الفصل الاول؛ في معني العناية و القضاء و القدر. الفصل الثاني؛ في محل القضاء و محل القدر الفصل الثالث؛ في ان العالم مخلوق علي اجود النظامات. الفصل الرابع؛ في كيفية دخول الشر في القضاء الالهي الفصل الخامس؛ في كيفية الافعال الواقعة منا. الفصل السادس؛ في فائدة الطاعات. (طيار مراغي) و هو رسالة في بيان العناية الالهيه و معني القضاء و القدر و اللوح و القلم و اثبات جودة نظام العالم علي اتم ما يتصور و اتم ... كذا ذكر المصنف في مقدمة اوله: الحمدلله الذي اخرج من مكنونات عنايتهما ادرج في القلم و ابرز في فضاء الوجود ما خفي في العدم ... كتبه بالتماس جماعة منه ذلك در مباحث قضا و قدر، لوح و قلم و اثبات حسن و كمال و نظام عالم و ساير مسائل در شش فصل «‌ محمود نظري » مختصري است در شش فصل و يک خاتمه در مبحث جب و اختيار؛ الفصل الاول: في معني العناية و القضاء و القدر، الفصل الثاني: في محل القضاء، الفصل الثالث: في ان العالم مخلوق علي اجود النظامات و اتم الاوضاع، الفصل الرابع: في کيفية دخول الشر في قضاء الالهي، الفصل الخامس: في الافعال الواقعة منا بالاختيار. .، الفصل السادس: في فائدة الطاعات و تأثير الدعا في انجاح المهمات. خاتمه في بيان سريان الذکر و التسبيح في جميع الموجودات. ملاصدرا در اين رساله از رساله «قضا و قدر» عبدالرزاق کاشاني بهره برده است به گونه اي که عنوان بسياري از فصلهاي رساله خود را از او گرفته است. آغاز كتاب: الحمدلله الذي اخرج من مكنونات عنايته ما ادرج في القلم و ابرز الي قضاء الجود ما اخفي في العدم ... و بعد فيقول خادم القوي العقلية ... . انه لما لزمتني اجابة ملتمسي جماعة من الاخلاء الروعية و اسعاف مقتبسي طائفة من الاود السلوكية في بيان الغاية الالهية و معني القضاء و القدر و اللوح و القلم و اثبات جودة نظام العالم علي اتم ما يتصور ... انجام كتاب: الا تراها تشهد علي النفوس المسخرة لها يوم القيامة من الجلود و الايدي و الارجل و الالسنة و السمع و البصر و جميع القوي فالحكم لله العلي الكبير [التراث العربي /4 274 و 275؛ کتابشناسي جامع ملا صدرا ص 273؛ الذريعه 17/147 رقم 769؛ مرعشي 5/371 و 4/216 و 34/118؛ مركز احياء ميراث اسلامي 3/113 و3/110؛ كتابخانه ملي 12/464؛ كتابخانه مجلس شورا 5/433-435 و 16/242 و 32/332 و 3/24 ص70؛ فهرست مشار عربي 414؛ يادنامه 117؛ معجم المطبوعات 1175؛ فهرست دانشگاه 3/318؛ دارالكتب 1924ص 251 ج 1؛ مجلس سنا 2/205؛ دليل المخطوطات 1/150؛ علامه طباطبايي 2/205؛ مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي 1/545؛ الذريعه 17/147؛ مرعشي 4/216 و 34/158؛ ريحانة الادب 3/417؛ معادن الحكمة في مكاتيب الائمة 1/23؛ سريزدي 1/75؛ ريحانة الادب 3/417؛ معادن الحكمة، چاپ دوم جامعه مدرسين قم 1/21 و 42 و 62؛ مدرسه صدر بازار 1/160؛ دانشگاه تهران 16/138 و 20/177؛ امام صادق چالوس ص 314؛ رايانه ملي 1236؛ ميراث شهاب س5ش/1 203؛ مكتبة امير المومنين 1/303 و 2/574؛ مجلس شورا 1/171/33؛ رايانه استان قدس] شرح و حواشي: حاشية رسالة القضاء و القدر نوري، علي بن جمشيد (-1246)

رساله اي است بسيار مختصر در تبيين مسأله بدا. (اميره ضميري) رساله ايست كوتاه، در مسأله بداء، به صورت استدلالي و با استفاده از آيات و روايات و اشعاري به فارسي از مولوي رومي و ديگران، نامي از اين رساله در الذريعة و كتابشناسي جامع ملاصدرا نيامده است، ليكن نسخه اي از آن در فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه ملي ايران 14/198 آمده و آن نيز از ملاصدرا دانسته شده است (سيد محمود مرعشي) با استدلال به آيات و روايات مسأله بداء را براي حضرت باري تعالي اثبات كرده گفته است تنها از جهت معني لغوي بداء بر خداوند محال است چون علم او به همه اشياء محيط و هرگز چيزي از او پنهان نيست در حالي كه معني بدا‌ء درلغت «ظهور امر بعد بعد ما كان خفيا» و اين بر حضرت او محال است. (غلامي مقدم، براتعلي) آغاز كتاب: بسمله، لما امرني من لم اقدر علي مخالفته ان ابين مسئله البداء مع الاحاديث الوارده فيه و بيان ما هو الحق في المسئله فاجبت مسئوله ... انجام كتاب: ذلك فضل الله يوتيه من يشاء و من لم يحصل الله له نورا فماله ور و الحمدلله علي الاختتام و صلي الله علي خير خلقه محمد و اله خير الانام و السلام [كتابخانه ملي 14/198؛ مرعشي 34/233؛ ريحانة الادب 3/417؛ رايانه ملي ص 2009؛ مكتبة اميرالمؤمنين 2/540؛ جامع گوهرشاد 5/377]

مکتب صدرایی قابلیت بالایی برای پاسخ‌گویی به پرسش‌های حوزة معماری در زمینه‌های مختلف دارد. این نوشته نیز در تلاش است تا کار معمار را بر مبنای این مکتب با استفاده از منظومة مفاهیمی که از کلام ملاصدرا استخراج شده، تبیین کند. روش کار تفسیر و استنتاج از آرای ملاصدراست،‌ به گونه‌ای که بتوان کار معمار را در وجوه مختلف تبیین نمود. در مکتب صدرایی کار معمار یکی از سه صناعت پایه است که به نیاز اساسی انسان یعنی جایی برای زندگی پاسخ می‌دهد؛ و این پاسخ ذومراتب است. بنابراین منظومه‌ای از مفاهیم مرتبط با این کار از صنع، غایت، احاطه و تصرف گرفته تا نظم، علت، زیبایی و عشق مورد بحث قرار می‌گیرد. چنین می‌توان گفت که معمار به عنوان یک صانع غایتمند، می‌تواند صوری خیالی، وهمی و یا عقلی از زندگی انسانی و کارهای انسان داشته باشد و در تلاش است تا با تصرف در محیط، تغییر اندازه‌ها و روابط در طبیعت جایی برای زندگی او فراهم کند تا بستر بروز افعال متعدد انسانی شود. معمار با توجه به جایگاه وجودی‌اش به مرتبه‌ای از احاطة ادراکی بر هستی و شناخت علت‌ها و معلول‌ها در نظام احسن وجود می‌رسد و با تصرف در محیط در راستای ایجاد جایی برای زندگی انسان، نظمی را در طبیعت تحقق می‌بخشد که زمینة رسیدن او به کمال مطلوب خویش می‌شود. معمار با درک زیبایی و برگزیدن محبوب، قوای درونی خویش را نظم می‌بخشد و از مجرای این نظم درونی، تصرفی در عالم می‌کند که کارش تجلی‌گاه حسن صورت محبوب و افعال مطلوب او باشد.