جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ارتقای اخلاق اجتماعی و نقش انبیاء در آن، موضوع مورد توجه می باشد. بُعد اجتماعی انسان و پدیده‌های اجتماعی، به صورت مستقل و آشکار برای نخستین بار، از سوی پیامبران الهی و در قالب دین، مورد عنایت و توجه قرار گرفته است، در قرآن رفع اختلاف، دعوت به وحدت و یکپارچگی، وضع قوانین اجتماعی و مسائلی همچون برقراری عقد اخوت، تحقق امر به معروف و نهی از منکر و تذکر به امتها در توجه به فراگیری آثار اعمال، با کمال صراحت و به تفصیل مطرح گردیده که نشانه‌های گویایی بر این امر است. در اینجا سعی بر آن است که قرآن کریم، به عنوان منبعی در ارتباطات اخلاقی ، اجتماعی و پیوندها، مطرح و روش‌ها و شیوه‌های بنیادی انبیاء (علیهم السلام) در ارتباطات اجتماعی از دیدگاه علامه طباطبایی در تفسیر المیزان و سید قطب در تفسیر فی ظلال القرآن مورد مطالعه و تحلیل قرار گیرد. و بر این اساس، برنامه‌های راه گشای قرآن کریم، به دلیل جامعیت، اصالت و ریشه در وحی داشتن، برای ایجاد ساختاری نظام مند در ارتباطات اجتماعی مطرح و دستورالعمل‌های ارزنده عینی و همیشگی رفتارهای اجتماعی انبیاء در قرآن کریم و کلام معصومین (علیهم السلام) که وابسته به گذشته نبوده و فراتر از زمان و مکان است و قواعد عمومی اعتقادی و اخلاقی را در جنبه‌های مختلف رفتارهای انسانی در خود دارد. و می‌تواند به صورت کاربردی ایمنی‌ها و آسیب‌های اخلاقی درارتباطات اجتماعی را به ما گوشزد نموده و در محیط‌های مختلف زندگی ، روش‌های صحیح ارتباطات و معاشرت را به بشر آموزش دهد و جایگاه مناسبی برای دستیابی به الگوی انسان کامل باشد.

تردیدی نیست که دستیابی به معارف قرآنی و درک دقیق آن‌ها (به‌عنوان معجزه جاویدان) جز با توجه و مستمسک قرار دادن تفاسیر مستند و متقن امکان‌پذیر نیست. علامه سید محمدحسین طباطبایی ازجمله مفسرانی بوده است که در تفسیر خود از منابع اصیل و مستند سود برده و با تکیه‌بر عقل به این مهم دست‌یافته است. در این تحقیق پس از بررسی روش‌های تفسیری علامه در المیزان؛ ضرورت سود جستن از عقل و منطق در تفسیر را موردبحث و بررسی قرار داده و با تعریف معانی و مفاهیم مختلف عقل که یکی از ادلّه اربعه در علم اصول فقه است، به بررسی هر یک از مفاهیم در تفسیر المیزان پرداخته‌شده است. از ویژگی‌های بارز المیزان بهره‌گیری از عقل در تفاسیر آیات قرآن کریم است و هرگونه تقلید کورکورانه را به‌شدت نفی می‌کند؛ زیرا قرآن کریم، ایمان و شناخت را بر پایه تعقل و تفکر استوار ساخته است. این پژوهش قصد دارد تا پس از کنکاش در مقوله عقل انگیزی و روش‌های قرآن کریم از منظر تفسیر المیزان در ایجاد روحیه عقل انگیزی و خردورزی بابیان آفات و چالش‌های فراروی آن ازجمله، بی‌تقوایی، تسلط قوای شهویه و غضبیه بر انسان، تکیه‌بر ظن گمان، اسطوره گرایی و ... با ارائه راهکارهای عملی مانند مراقبه نفس، الگوسازی، پرهیز از سطحی‌نگری، تجربه‌اندوزی، ذکر، توبه و ... تأثیر روش های عقل انگیزی قرآن در ابعاد گوناگون در امر آموزش را نیز موردنقد و بررسی قرار دهد؛ و در پایان بابیان پیشنهاد‌هایی به ارائه راهکار بپردازد.

این پژوهش ، با روش توصیفی تحلیلی به هدف شناساندن دو تفسیر المیزان علامه طباطبایی وپرتوی از روشهای تفسیری هر دو آنها مانند روش قرآن به قرآن ،روش روای وعلمی که هر یک از تفاسیر مورد بحث دارا می باشند مورد بررسی قرار گرفته است . در تفسیر المیزان بحث روش قرآن به قرآن بصورت روشن تر از مشخصه های این تفسیر می باشد که در پرتوی از قرآن بیشتر از روش روای وتطبیقی بهره برده است . در گرایش تفسیری هر دو تفسیر آنچه که مشخص می باشد آنکه هر دوی آنها گرایش اجتماعی دارند که در تفسیر پرتوی از قرآن مباحث سیاسی آن پر رنگتر می باشد . قرآن آیت الله طالقانی و با بیان اشتراکات و تفاوت های روشی وگرایش تفسیری آن دو می پردازد.

سخنان حضرت فاطمه (س) در خطبه فدکیه شامل مباحث متعدد اعتقادی، اخلاقی و فقهی و ... است ازجمله: توحید، نبوت، ولایت، اوصاف و ویژگی‌های قرآن و ... که هرکدام به ‌گونه‌ای در کلام حضرت بازتاب یافته و هماهنگ و همسو با کلام وحی و در حکم تفسیر آن است. نگارنده در ‌این پایان‌نامه به روش تطبیقی به تفسیر آیات قرآن در این خطبه بر اساس دو تفسیر کبیر فخر رازی و تفسیر المیزان علامه طباطبایی پرداخته است. ابتدا به انواع روش‌های تفسیری و ارتباط بینا متنی فرازهای خطبه با آیات قرآن پرداخته و سعی شده آیات مستقیم خطبه اعم از آیات فقهی(نحله ، ارث و خمس ) و غیر فقهی مورد بررسی قرار گیرد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که فخر رازی بیشتر قواعد نحوی آیه را مورد بررسی قرار داده است. به نظر می رسد ایشان در برداشته های مختلف خود، دچار پیش‌داوری و تعصبات مذهبی شده و در برخی آیات نظر خود را به ‌صراحت بیان نکرده است. در صورتی‌ که علامه طباطبایی به قاعده سیاق اهمیت داده و در تفسیر آیات از احادیث ، روایات متعدد و تفسیر آیه به آیه بهره جسته و در نهایت نظر خودش را به‌ صراحت بیان کرده است. در این پژوهش هر دو مفسر علیرغم اختلاف ‌نظر در برخی موضوعات نظرات مشابهی نیز داشته‌اند. خطبه فدک اگرچه در ظاهر برای احقاق حق فدک ایرادشده است . اما دغدغه‌هایی فراتر دارد که حضرت زهرا (س) با استفاده از دلالت‌های کلامی و با ایجاد انگیزه در جامعه ، آن‌ها را به ‌سوی کمال و رستگاری و حفظ دستاوردهای ایمانی سوق می‌دهد. که این مهم با تمسک به قرآن و افراد با ایمان که الگوی تمام‌عیار آن حضرت علی (ع) است، محقق می‌شود.

مطالعات مقایسه‌ای ادیان یکی از مهمترین رویکردهای عصر حاضر در مباحث الهیاتی و دین‌پژوهی است. در میان موضوعات مختلف این شاخه علمی، خداشناسی و به ویژه صفات الهی دارای اهمیتی غیرقابل انکار است زیرا پایه و اساسی برای سایر مباحث می‌باشد. این پایان نامه با عنوان’ اوصاف ذاتی خداوند از دیدگاه اوپانیشادها و مقایسه آن با تفسیر المیزان‘ به نگرش دو کتاب مهم هندوئیسم و اسلام با محوریت وحی یعنی اوپانیشاد و المیزان درباره صفات ذاتی می‌پردازد و در سه فصل تنظیم شده است. فصل اول کلیات و مباحث مقدماتی است و فصل دوم به مصادیق صفات ذاتی و معناشناسی و ملاک آنها می‌پردازد و فصل سوم درباره ویژگی‌های اساسی صفات ذاتی مانند ضرورت صفات ذاتی، نامتناهی بودن آن، سرمدیت صفات ذاتی و عینیت آن با ذات از نگاه این دو کتاب (اوپانیشادها وتفسیر المیزان) بحث نموده است. از مهمترین دست‌آوردهای این پژوهش که در واقع به نقاط اشتراک و افتراق این دو نگرش مربوط است عبارتند از: رویکرد کلی اوپانیشاد یک رویکرد عرفانی و وحدت وجودی است درحالیکه قرآن کریم از جامعیت منحصر بفردی(نظری و عرفانی و عملی و...) برخوردار است. علاوه بر اینکه در اوپانیشادها گاهی تناقض‌گویی دیده می‌شود در حالیکه در قرآن کریم چنین چیزی وجود ندارد. درباره مصادیق صفات ذاتی اوپانیشاد تمام صفات برهمن را از جمله صفات ذاتی می‌داند و تفاوتی بین صفات ذات و فعل نیست اما در رویکرد اسلامی صفات ذاتی(مثل علم و قدرت) از صفات فعلی(رازقیت) متمایز است. البته این ممکن نیست که همه صفات خداوند را ذاتی خوانده شود.

علامه طباطبایی در تفسیرش بحثی با عنوان «بحث‌های روایی» مطرح می‌کند و با بررسی دقیق و همه جانبه روایات، مخصوصاً عرضه روایات بر قرآن، به طور مفصّل به بهره گیری و استناد، شرح و توضیح، تأیید و توجیه، ارزیابی روایات و نقد و بررسی اجتهاد مفسّران در مورد به کارگیری روایات جهت تفسیر قرآن پرداخته است. با بررسی تفسیر المیزان، می توان ادعا کرد تفسیر المیزان میدان تفسیر و تفهیم، اعتبار سنجی، تعیین صحت و سقم روایات تفسیری و همچنین بررسی و نقد نظرات مفسران در بهره گیری از روایات تفسیری می باشد به‌طوری که می‌توان گفت بحث‌های روایی المیزان مدرسه‌یحدیث‌شناسی علامه طباطبایی است. طباطبایی در بررسی و تعیین صحت و سقم روایات جز موارد معدودی به اسناد روایات نپرداخته بلکه بررسی‌های خود را بر متن روایات متمرکز نموده است. مهم‌ترین مبانی و معیارهای ایشان در بررسی روایات را می‌توان در ملاک‌های مختلف روایی و فقه‌الحدیثی از جمله: ظاهر قرآن، سیاق آیات، قرائن و شواهد و دلالت‌های درون‌متنی آیات، روایات صحیح معصومان(ع)، تاریخ مسلّم، عقل و..... گزارش نمود. وی با عنایت به نقش مهم و راهگشای میراث معصومین(ع)، به گونه‌های مختلفی از جمله: تشخیص و تمایز روایات جری و تطبیق از روایات تفسیری، برداشت نکات و مطالب تفسیری، اعتقادی، اخلاقی و.... از روایات ، تشخیص و رفع تعارض و اختلاف از روایات، تشخیص و تفکیک اقوال راویان از بیانات معصومین(ع)، رفع ابهام از روایات، تکمیل توضیحات مفسران در توضیح روایات، ترجیج برخی از روایات بر برخی دیگر، توجیه و تقریب روایات به صحت، مستند نمودن نمودن روایات به آیات قرآن و... در صدد برجسته نمودن نقش روایات تفسیری در فهم قرآن می باشد. البته مهم‌ترین معیار مؤلف المیزان در اعتبار سنجی روایات ملاک عرضه (عرضه‌ی روایات بر قرآن) می‌باشد که با مطالعه و بررسی تمام مجلّدات المیزان این مؤلفه ها کشف، استخراج و به شیوه‌ی کنونی تدوین شده است. پژوهش حاضر با ابزار کتابخانه ای و روش توصیف و تحلیل داده ها انجام شده است به گونه ای که ابتدا با منبع شناسی کتب و مقالات مرتبط با موضوع حاضر به جمع آوری، مطالعه و روش شناسی آن آثار پرداخته شده است.

صفات خدای متعال عین ذات اقدس اوست. آیات متشابه که ناظر به صفات الهی اند با ارجاع به محکمات، مقصود و مدلول خود را می نمایانند. گرهارد باورینگ به عنوان یک خاورشناس، بدلیل عدم دسترسی به منابع معتبر، مستندات و منظومه ی معرفتی اسلام، تصویر نادرستی از صفات ذات اقدس و افعال خدای سبحان را، با تفسیر به رأی، ارائه نمود. این خاورشناس، هرچند آیه ی " لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ" (شوری: 11) را یادآور شده است، با این وجود، در تفسیر خود بر برخی از آیات، با عدم توجه به سیاق آیات، قرائن متصل و منفصل، برخی قواعد زبان عربی، و اصول محاوره و مفاهمه ی عقلایی، شبهه ی تجسیم و تشبیه را تجدید کرده است. باورینگ صفات خدا را غیر از ذات او دانسته و اسماء حسنی و صفات خدا را که در قرآن وارد شده است، گزاره های کلامی که حاکی از اصول اعتقادی باشند بشمار نیاورده است. تفسیر او از صفات فعل خدا نیز یادآور شبهه ی جبرگرایی است. علامه طباطبایی آیات متشابه ناظر به صفات خدا را تفسیر و اثبات کرد که صفات خدا عین ذات اوست و خود صفات نیز با یکدیگر عینیت دارند، که در غیر این صورت، محدودیت و حد و مرز پدید می آمد. اسماء حسنی نیز حقایق تأثیر گذار در عالم اند. این اسما در ذیل آیات، با ماقبل خود و صدر آیات تناسب و تلائم دارند و در مقام تعلیل حکم اند. افعال الهی، مانند خلق، اراده، مشیئت، هدایت، اضلال، قضا و قدر و نظایر آنها از فروعات توحید افعالی اند. در این تحقیق، دیدگاه تفسیری گرهارد باورینگ در باره صفات خدا با رویکرد تحلیلی ـ توصیفی و با روش کتابخانه ای تبیین و با تکیه بر المیزان فی تفسیر القرآن بررسی و نقد گردیده است.

علم مفردات دانشی است که درباره واژه های قرآن از نظر ریشه، اشتقاق لغوی، معانی و نوع کاربرد آن در قرآن بحث می کند. این علم یکی از ابزارهای پیش نیاز مفسر است، چون به وسیله آن، شرح مفردات الفاظ و معانی آنها روشن می گردد. کمتر تفسیری را میتوان پیدا کرد که در آن نیم نگاهی هرچند سطحی به مفردات قرآن و ارائه معنایی از آنها نشده باشد. و این علم که بر بنياد موادّ اصلى كلمه سامان داده شده، نخست ماده را با معناى حقيقى‌اش مى‌آورد، آنگاه مشتقات آن را ياد مى‌كند، سپس معانى مجازى را با تبيين علاقۀ حقيقت و مجاز عرضه مى‌دارد ویکی ازراههای دسـتیابی به معنای مفـردات قرآن کریم ، تطبیق و مقایسه صاحب نظران در امرلغت و مفهوم شناسی آن است . در این تحقیق نظرات علامه طباطبایی ؛ طبرسی و زمخشری دربـاره مفردات سـوره نور و زمر اسـتخراج شده و به بررسی نقاط اشـتراک و افتراق نظراتشان می پردازیم و نتایج به دست آمده این بود که مجمع البیان بیشتر به بحث ها ی لغـوی و ریشه شناسی کلمه و نقل شـواهد از اشعار و کـلام عرب پـرداخته است ؛ کـشاف هم معمولا به بـحث های نظری کمتر وارد شده مگر بصورت جزئی و علامه طباطبایی( ره ) در تفسیر آیات قرآن تاکید بسیاری بر معانی مفردات آیات داشته و تلاش کرده تـفسیری که از آیه بیان می کند با معنی لغوی آیه تناسب داشته باشد.

بیشتر اختلافها در تفسیر آیات قرآن برخاسته از اختلاف در روش، منابع و قواعدی است که مفسر برای تفسیر قرآن انتخاب می‌کند، در نوشتار حاضر تفسیر برجسته شیعه المیزان فی تفسیر القرآن و تفسیر اهل تسنن با گرایش سلفی اضواء البیان فی تفسیر القرآن بالقرآن والسنه، که هر دو تفسیر با روش تفسیر قرآن به قرآن آیات را تفسیر کرده اند از جهت روش، منابع و قواعد تفسیر بررسی، تحلیل و مقایسه شده اند، معرفی اجمالی دو تفسیر یاد شده و پدید آورنده آنها، معرفی روش تفسیر قرآن به قرآن علامه و شیخ شنقیطی، دلایل آنها برای برتری روش قرآن به قرآن و مقایسه آن در دو تفسیر، منابع علامه و شیخ در تفاسیر خود و مقایسه آنها، قواعد به کار رفته در دو تفسیر، قواعد مشترک و مفترق و نقد و بررسی آنها و مقایسه آنها از جمله مباحث از رساله می‌باشد و در آخر به این نتیجه رسیده است که عملکرد مرحوم علامه هم از نظر روش و پای بند بودن بر آن و هم از جهت استفاده از منابع، که همراه با ذکر ادله دیگران و نقد آنها است، و هم از نظر استفاده از قواعد، از شیخ شنقیطی بهتر بوده است.

تفسیر روایی یکی از قدیمی ترین رویکردهای تفسیری قلمداد میشود، زیرا همزمان با نزول قرآن شکل گرفت و پیامبر اکرم در تلاش بود تا معانی قرآنی را روشن کند و آیات را هنگام نزول توضیح دهد. احادیث نقل شده از پیامبر و اهل بیت خزانه دائمی سرشاری است برای بسیاری از کسانی که در زمینه تفسیر قرآن گام برمیدارند. بهترین نمونه این افراد در عصر حاضر علامه سید محمد حسین طباطبایی در تفسیر المیزان است.موضوع بحث این پایان نامه در همین راستا قرار دارد که به بحث دربارة ارزش دلیل روایی در تفسیر پرداخته، میزان اعتماد مفسران به آن را روشن ساخته، اثبات میکند که در روند تفسیر، شواهد روایی از قرآن شریف جدا نیست، زیرا از یکسو منبع اصلی در فهم آیات قرآنی است که به طور مستقیم مراد خدا را در آنها آشکار میسازد و از سوی دیگر منبعی ثانوی به شمار می‌آید که در حمایت از قرآن، اهداف آیات را روشن میسازد. روش اتخاذ شده در این تحقیق: رویکرد توصیفی - تحلیلی است که پس از ذکر مسلمات علمی در تفسیر و روش-های تفسیری، جایگاه روایات در تفسیر و نظرات مفسران در این باره توضیح دادیم به تجزیه و تحلیل این نظرات پرداختیم. برخی سوالات مورد بحث این نوشتار از این قرار است: 1. اهمیت شواهد روایی در تفسیر چیست و تا چه اندازه مفسران به آن اعتماد دارند؟ 2. موضع علامة طباطبایی در مورد شواهد روایی در تفسیر المیزان چگونه است؟در پاسخ سوال اول به این رسیدیم که دیدگاهها دربارة روایات تفسیری پیامبر و اهل بیت در سه سطح قرار دارند: سطح اول: قرآن مستقل است و به روایات نیاز ندارد. اصل این نظر به مکتب اصولگرایان برمیگردد؛ سطح دوم: فهم قرآن شریف درک معانی آن به روایات بستگی دارد. خاستگاه این دیدگاه مکتب اخباریان است؛ سطح سوم: میانه‌روی و اعتدال است به این معنا که قرآن در کشف و تبیین مراد آیات خود مستقل است؛ مگر در مواردی خاص مثل احکام و داستانها، زیرا هم در اثنای تفسیر نمیتوان روایات را از قرآن کریم جدا کرد و هم قرآن اصل است و روایات شریف فرع بر آن. در خصوص المیزان نیز مهمترین نتایج به دست آمده این است که علامه طباطبایی به منابع روایی فریقین اعتماد کرده و بدون تجزیه و تحلیل روایتی را نپذیرفته است. وی داستانها را خیال‌دازی نمیداند اما موضعش دربارة اسرائیلیات سخت است. به طبقه‌بندی روایات نیز توجه دارد: روایات باطنی و روایات جری و تطبیق را از غیر آنها تمیز میدهد.