جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله آزادي به‌ويژه آزادي معنوي از مطالب بنيادين در سلسله مسائل فلسفه نظري و عملي است؛ هرچند نقش آن در فلسفه عملي نمايان‌تر است. اهميت و ضرورت اين ‎مسئله و جايگاه ويژه آن در حل مسائل فلسفي به‌ويژه مسائل انسان‎شناسي، موجب اهتمام ويژه متفکران به آن شده است. در اين مقاله ديدگاه دو متفکر تأثيرگذار در حوزه فلسفه غربي و فلسفه اسلامي، با روش توصيفي ـ تحليلي واکاوي شده است: يکي ايمانوئل کانت که در حوزه فرهنگ مسيحي رشد يافته و ديگري شهيد مطهري که در حوزه فرهنگ اسلامي پرورش پيدا کرده است. از رهگذر اين جستار روشن مي‌شود که کانت در فلسفه اخلاق خود آزادي را مبناي استدلال بر اخلاق قرار داده است. ايده بنيادي اخلاق کانت اين است که عمل انسان بايد نه‎تنها مطابق وظيفه بلکه صرفاً از روي وظيفه و به صرف احترام به قانون اخلاق باشد؛ ازاين‌روست که کانت به مفهوم بنيادي فلسفه اخلاق خود يعني خودفرماني اراده (خودآييني) مي‌رسد. شهيد مطهري بر خلاف کانت، آزادي اخلاقي را به رعايت قوانين پيوند نمي‌زند، بلکه آن را با رعايت قوانين الهي و نگاه‌داري جانب انسانيت انسان پيوند مي‌زند. براين‎اساس آزادي اخلاقي، آزادي انسان از شهوات خود، آزادي انسانيت انسان از حيوانيت خود و استقلال او در انسانيت اخلاقي خويش است.

از مشهور‌ترين ادله‏اي که انديشمندان اسلامي از جمله شهيد مطهري در مقام اثبات وجود خداوند اقامه کرده‌اند، برهان شبه‌فلسفي نظم است. شهيد مطهري در تقرير اين برهان، با تمسک به حساب احتمالات، نظم ناشي از علت غايي را اثبات مي‌كند و آن را واسطۀ اثبات خدا براي جهان طبيعت قرار مي‌دهد. به اعتقاد وي، نظم ناشي از علت فاعلي (صِرف اين نوع نظم)، نمي‏تواند خدا را اثبات کند و تأکيد مي‌کند که برهان نظم به علت فاعلي مربوط نيست. وي ضمن انتقاد از بيان متکلمانۀ برهان نظم، بياني حکيمانه از آن ارائه مي‌دهد و با دقتي ويژه برهان هدايت را از برهان نظم جدا مي‌کند. او تقرير برهان نظم را بر اساس اصول مورد قبول علماي قديم نيز توضيح مي‌دهد و آن را ناتمام مي‌داند. در اين پژوهش كوشيده‌ايم با روش توصيفي ـ تحليلي به بررسي برهان نظم از ديدگاه شهيد مطهري بپردازيم تا با استناد به مباني فکري آن استاد در مجموعه آثارش، برخي ابهام‏هاي مطرح در مقدمات، مباني، تعاريف و تقرير وي را برطرف سازيم.

مسئلة کرامت انساني از مطالب بنيادين در سلسله مسائل فلسفه عملي است. اهميت و ضرورت اين مسئله و جايگاه ويژه آن در حل مسائل فلسفي به‌ويژه مسائل انسان‌شناسي، موجب اهتمام ويژه متفکران از جمله ايمانوئل کانت و شهيد مرتضي مطهري به عنوان دو شخصيت تأثيرگذار در حوزه فلسفة غربي و فلسفة اسلامي شده است. در نوشتار حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي به واکاوي ديدگاه اين دو متفکر پرداخته مي‎شود. از رهگذر اين جستار روشن مي‌شود که کانت و شهيد مطهري در اينکه انسان داراي يک ارزش ذاتي است و همين امر او را از مخلوقات ديگر متمايز مي‌کند و نيز در اينکه کرامت انساني تنها با تکامل جنبه عقل نظري انسان حاصل نمي‌شود، اتفاق‌نظر دارند؛ اما در معيار کرامت انساني و مکانيسم فعليت‌ يافتن آن ميان آنها اختلافاتي وجود دارد.

فرااخلاق به مبادی تصوری و تصدیقی علم اخلاق می‌پردازد. یکی از بخش‌های فرااخلاق، مباحث منطقی است که عبارتند از مباحثی که به استنباط و استنتاج مفاهیم و گزاره‌های اخلاقی مربوط می‌شود؛ مانند بررسی نحوه ارتباط جمله‌های اخلاقی با یکدیگر و با جمله‌های غیراخلاقی. بنابراین، ‌برهان‌پذیری جمله‌های اخلاقی از منظر شهید مطهری در شمار مباحث منطقی فرااخلاق است و کمتر نوشته‌ای بدان پرداخته است. نویسنده در این مقاله برآن است تا برهان‌پذیری در جمله‌های اخلاقی را در دیدگاه شهید مطهری تبیین کند و بیان نماید که شهید مطهری به دنبال اثبات یقینی‌بودن جمله‌های اخلاقی بوده است. شهید مطهری برخلاف آنچه از تحلیل نظریه ایشان بیان می‌شود، دغدغه عقلی دانستن جمله‌‌های اخلاقی را داشته است و جمله‌های اخلاقی را بر جمله‌های نظری استوار می‌داند. ایشان در شرح اصول فلسفه و روش رئالیسم در شرح کلام علامه‌طباطبایی برای برهان‌ناپذیری جمله‌های اخلاقی دست‌کم پنج تبیین می‌آورد، ولی در تبیین نظریه خود در جاودانگی اصول اخلاقی و برخی کتب دیگر، آن پنج بیان را رد می‌کند و برخی جمله‌های اصلی اخلاقی را بدیهی عقل عملی و برهان‌پذیر می‌داند. ایشان افزون بر یقینی‌دانستن جمله‌های اخلاق از طریق عقل عملی، آنها را مؤید به عقل نظری می‌داند.

تبیین اعتباریات و لوازم آنها، از مباحثی است که با اشارات مرحوم کمپانی و تفصیلات علامه ‌طباطبائی جانی تازه یافت. با توجه به تأثیرات مهم این بحث بر علومی چون فقه، اصول‌فقه، کلام و اخلاق، لازم است بدان بیش از پیش پرداخته شود. مقاله سعی دارد لوازم ادراکات اعتباری را در مبانی علم اخلاق با تأکید بر دیدگاه‏های شهید مطهری تبیین و بررسی کند. شهید مطهری بیش از هر چیز، دو موضوع از موضوعات ادراکات اعتباریِ مرتبط با علم اخلاق را تبیین کرده است: یکی استدلال به اخلاقیات و اعتباریات در علوم حقیقی، و دیگری بحث نسبیت اخلاق. شهید مطهری استدلال به اعتباریات را در علوم حقیقی نمی‌پذیرد. ایشان در رد نسبیت اخلاقی، با تبیین من علوی و من سفلی، راهکاری جدید معرفی می‌کند؛ اما علامه‌ طباطبائی در تفسیر المیزان مسیر دیگری می‌پیماید که هم نسبیت را از اخلاق دور می‌سازد و هم به اشکالاتی که به شهید مطهری وارد است، دچار نمی‌شود.

رابطه شرور و کاستی‌های عالم با عدالت خداوند از دیرباز مورد توجه متفکران ادیان ابراهیمی بوده است. در دو دین یهودیت و اسلام نیز فیلسوفان به فراخور بهره عقلانی و فلسفی خویش به هستی‌شناسی و توجیه شرور پرداخته‌اند. نگارنده در این مقاله با مراجعه مستقیم به آثار ابن‌میمون اندلسی و شهید مرتضی مطهری به مقایسه این دو سنت عقلانی در مسئله شرور پرداخته است. نتایج این تحقیق در بحث هستی‌شناسی شرور آنست که هم در یهودیت و هم اسلام، الهیات عقلی پایبند به اصول فلسفی بوده و شر را امری عدمی می‌داند. اما در مورد توجیه شرور تفاوت‌هایی به چشم می‌خورد که ناشی از تکون و سیر تاریخی الهیات در دو دین مذکور است به گونه‌ای که در الهیات عقلی یهود صحبتی از نظریه جبران و یا تعالی روحی انسان‌ها نیست، اما در اسلام به آنها اشاره شده است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

حدیث معروفی از پیامبر(صلى الله علیه و آله) روایت شده که برابر با آن خداوند در هر قرنی کسی را در میان این امت بر می انگیزد تا دین را تجدید کند. این حدیث ابتدا در سنن ابی داود و سپس در بسیاری از جوامع روایی اهل سنت نقل شده و برخی نیز بر صحت حدیث از نظر سند و محتوا اجماع دارند، در شیعه نخستین بار شیخ بهایی آن را گزارش کرده است. شهید مطهری در آثار خود نسبت به اصالت این حدیث تشکیک کرده و آن را از نظر سند به جهت وجود ابوهریره، ضعیف دانسته است و از جهت مضمون نیز، چهار اشکال بر آن وارد کرده است. به نظر می رسد، این اشکالات در رد حدیث ناتمام باشد، زیرا صرف وجود ابوهریره موجب ضعف حدیث نخواهد بود، چنان که بسیاری از محدثان شیعه از او روایت نقل کرده اند. درباره اشکالات محتوایی نیز: اولا؛ واژه «رأس» در حدیث قید اتفاقی می باشد، ثانیا؛ «مَن» در حدیث از الفاظ عام بوده و بر بیش از یک نفر نیز دلالت دارد، ثالثا؛ اشتباه در تعیین مصادیق دلیلی بر وضع حدیث نخواهد بود. رابعا؛ بنابر دلایلی چند نمی توان روایت مجدد را متأثر از اندیشه فلسفی ایرانیان باستان دانست.

مبانی اندیشه های شهید مطهری در فهم و تفسیر قرآن

مدیریت حیات سیاسی متأثر از مجموعه مبناهاست. در این میان قرآن معتقَداتی را به مخاطبانش در ابعاد معرفت­شناختی، انسان­شناختی و ... ارائه می­کند که در بُعد انسان­شناختی، «فطرتمندی» از مهم­ترین آنهاست. مسائل متعددی مانند امکان ارائه نظام حقوق سیاسی مشترک مبتنی بر فطرت برای همه انسان­ها و تکلیف حکومت به ایجاد جامعه هماهنگ با فطرت وجود دارند که اتخاذ موضع در موردشان در سیاست مهم، و عنایت به فطرتمندی انسان در پاسخ به آنها مؤثر است. فرضیه تحقیق این است که «انسان برخوردار از فطرت است و خدا حیات چنین مخلوقی را تدبیر می­کند و اعتقاد به این مبنا، برون‌دادهایی در مدیریت حیات سیاسی دارد». مقاله با روش استناد به قرآن و تفاسیری چون المیزان و آثار شهید مرتضی مطهری، به ابعادی از فطرت که در برون‌دادهای سیاسی مورد استفاده­اند، اشاره دارد و برخی برون‌دادهای اعتقاد به فطرت را در مدیریت حیات سیاسی معرفی می­کند.