جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جريان‌شناسي تفسير، به‌معني شناختن و شناساندن جريان‌هاي تفسيري است؛ به‌گونه‌اي كه فرایند شكل‌گيري و گسترش جريان‌هاي گوناگون تفسيري تبيين شود و تأثير فضاي فرهنگي، اجتماعي و سياسي در اين موضوع سهم بندی شود و درجۀ تأثيرگذاري مفسرانِ پيشين بر آراء و شيوه‌هاي تفسيري مفسران سده‌هاي پسين معیّن شود. جریان شناسی تفسیر در اندلس، در گرو شناخت زنجیرۀ فکر تفسیری و شبکه مفسران غرب اسلامی و مطالعۀ معیارهای حاکم بر روش تفسیری ایشان است. جریان‌های تفسیری در اندلس؛ را می‌توان اعم از جریان عقل‌گرا، جریان روایت‌گرا، جریان ادبی و جریان تأویل‌گرا دانست که در دو سدۀ ششم و هفتم هجری در این منطقه غلبه با جریان تفاسیر واعظانه متأثر از جریان‌ عرفان و تصوّف بوده است و تفسیر حرالّی «مفتاح الباب المقفل لفهم قرآن المنزّل» نمودی برجسته و تأثیرگذار از جریان تفاسیر علمی ـ وعظی با گرایش صوفیانه و تأویل‌گرا بعد از خود در غرب اسلامی به‌شمار می‌رود. ویژگی‌ برجسته این جریان تفسیری، برخورداری از رویکرد اخلاقی تربیتی با صبغۀ عرفانی است. اندلس که در پی ورود اسلام و رحله‌ها و تلاش‌های علمی اندیشمندان مسلمان دروازه ورود علوم و تمدن اسلامی به اروپا به حساب می‌آمد، در سده‌هاي ششم و هفتم هجري و در زمانۀ علي بن احمد حرالي (م 638)، از حیث علمي، فرهنگي و تمدنی جايگاهي ممتاز داشت و از اين‌رو شاهد حضور مذاهب فقهي، كلامي و گرايش‌هاي صوفیانه و همچنين فعاليت بزرگان و مشاهير اين جريان‌ها در كنار يكديگر بود. حرالّی، به‌عنوان ثمره و برآیند فرهنگ اسلامی اندلس ضمن اثر پذیری از مفسران آن دیار بویژه استادش محمد بن عمر قرطبی، بر مفسرین پس از خود تأثیر فراوانی گذاشته است. مجلس تفسير وی در اندلس بويژه زبانزد خاص و عام بود که طالبان علم از مناطق مختلف در آن شركت مي‌كردند. مهم‌ترين آثار بر جاي مانده و شناخته شدة حرالّي تا به امروز عبارتند از: مفتاح الباب المقفّل لفهم القرآن المنزّل، العروهًْ للمفتاح، التوشیهًْ و التوفیهًْ كه نسخه خطی بوده و اخیراً تنها بخشی از آنها توسط محمادی عبدالسلام الخیاطی تحت عنوان «تراث ابی‌الحسن الحرالّی فی التفسیر»، تصحیح و چاپ شده است. مفتاح الباب او به مثابه اصول و قوانين تفسيري‌اش از همه مشهورتر است. حرالي قوانين و قواعدي ـ در نوع خود ویژه ـ در فهم قرآن و تدبّر وضع کرد و ازجمله مبانی مهم تفسیری او آنکه فهم قرآن را در گرو مراتب ايمان و طهارت روح می‌داند. حرالّي در مقدمة اثرش فهم جامع آيات قرآن را منحصر به علی علیه السلام دانسته است. وي بر تناسب و هماهنگي ميان آيات و سور و ارتباط آن با اسماء حسناي الهي مصرّانه تأكيد مي‌كند و ضوابط فهم به‌عنوان مرتبه‌ای کامل‌تر از تفسیر و تأویل به مثابه مهم‌ترين اصول و قواعد در روش تفسیری حرالّي، مبتنی بر پیوند استوار میان فرازها و عبارات است. گرایش حرالی در تصوف و تفسیر، بیانی آشکار از روح عصری بوده که در آن می‌زیسته، همچنين رهيافت عمومي مفسر، واعظانه و ناظر به جنبة اخلاقي و انذار و تبشير قرآن است. تفسير حرالّی در مطالعات قرآني معاصر در كشورهاي اسلامي، تاکنون آن‌چنان که باید و شاید مورد توجّه دانشوران و محققان قرار نگرفته است.

مسأله نزول دفعی قرآن کریم از جمله مسائل مهمی در حوزه وحی است که در میان دانشمندان علوم قرآن، موافقان و مخالفانی داشته و هر گروه دلایل و مستنداتی را که عموماً مبتنی بر آیات و روایات است، ارائه نموده‌اند و این نظرات معمولاً از سوی طرف مقابل نیز به نقد کشیده شده است. در رابطه با مستندات قرآنی و اتکا به تفاوت معنایی ماده نزول در ساختارهای مختلف صَرفی، برای اثبات نزول دفعی در کنار نزول تدریجی، به‌نظر می‌رسد تنوع کاربرد این ماده در آیات قرآن، ناظر به چنین تفاوت و معنایی نباشد. مضاف آنکه بررسی کاربردهای مختلف صیغه‌های «نَزَلَ»، «أنزَلَ»، «نَزَّلَ» و «تنزّل»، با نظر به همنشینی آنها با حروف «إلی»، «علی» و ظرف «مع» به این نتیجه منجر شده که علاوه بر غیرقابل قبول بودن این استناد، در موارد بسیاری که از مصدر «إنزال» برای اثبات نزول دفعی قرآن استفاده شده است، متعلَّق این فعل، ارتباطی به قرآن نداشته و ناظر به حکمی است که بر مسلمانان و سایر امت‌ها نازل گشته است. در رابطه با حروف «إلی» و «علی» نیز ظاهراً «إلی» ناظر به مواردی است که در آن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌‌وآله‌و‌سلّم) با صعود به مراتب بالاتر، وحی را از ذات اقدس اله تلقّی نموده و «علی» ناظر به مواردی است که بین مبدأ نزول و مهبط آن، به‌نوعی فوقیّت وجود داشته است.در خصوص روایاتِ مبنی بر نزول دفعی قرآن، که در منابع شیعه و اهل سنت وارد شده است نیز باید گفت که از حیث سندی، غیرقابل قبول و از حیث دلالی، مخالف با بسیاری آیات قرآن کریم، شماری از روایات و برخی واقعیت‌های تاریخی می‌باشند. نهایتاً اینکه به‌نظر می‌رسد نزول قرآن در ماه رمضان، حاکی از آغاز نزول تدریجی‌آن بوده و پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌‌وآله‌و‌سلّم) در بیست‌و‌هفتم رجب ـ بدون اینکه بر ایشان وحی قرآنی نازل شده باشد ـ مبعوث شده‌ و سپس مدتی بعد در ماه رمضان، قرآن نازل شده باشد. به‌علاوه ایشان قبل از نزول قرآن، از محتوای کلی وحی باخبر بودند، اما نه به علت وجود نزول دفعی قرآن، بلکه بدان دلیل که به ایشان علمی ـ اعم از قرآن و غیر آن ـ عطا شده بود.

میراث حدیثی شیعه مشتمل بر یک سلسله اخباری است که بر دوگانگی آدمیان در آفرینش دلالت دارند و از پیوند ایمان و کفر با طینت انسان سخن می‌گویند. این اخبار در جوامع روایی شیعه بابی را به خود اختصاص داده‌اند. قدمت و سابقه بحث پیرامون طینت به زمان تالیف جوامع روایی شیعه باز می‌گردد. محدثینی همچون مرحوم برقی(م247ق)، صفار(م290ق)، کلینی(م329ق) و مفسرینی همچون فرات کوفی(م307ق) و عیاشی (م320ق) اخبار این باب را نقل کرده‌اند. از آنجا که شیعه از یک سو قائل به حسن و قبح عقلی است و بر اراده و اختیار انسان پافشاری می‌کند و از سوی دیگر با احادیث طینت که به ظاهر حکایت از جبر دارد مواجه می‌باشد؛ لذا محدثین، متکلمان و فلاسفه این احادیث را به چالش کشیده‌اند. برخی از آن‌ها معتقدند این احادیث از اساس مردودند؛ زیرا دارای ضعف سندی و محتوایی هستند. عده‌ای دیگر معتقدند احادیث طینت را باید حمل بر تقیه کرد. دسته‌ای دیگر قائلند که این احادیث هیچ‌گونه ضعف سندی و محتوایی ندارند و در صدد توجیه و تفسیر این احادیث برآمده‌اند. با بررسی و تحلیل دیدگاه‌های مذکور به این نتیجه می‌رسیم که احادیث طینت نه تنها اخبار واحدی نیستند، بلکه مستفیض یا در حد متواتر معنوی‌اند. این احادیث دلالت بر جبر و تبعیض ندارند، بلکه حاکی از این هستند که از یک سو اختلاف در ماده آفرینش امری طبیعی و لازمه نظام خلقت است و از سوی دیگر اختلاف در طینت به نحوی نیست که اختیار را از انسان سلب کند، بلکه تاثیر آن در حد اقتضاء است.

وجود سختی‌ها و شرور در زندگی از اموری است که بدون تردید انسان‌ها در طول زندگی با آن مواجه می‌شوند. چرایی و علت‌یابی وجود این امور در نظام هستی با بحث‌های کلامی- فلسفی فراوانی پیوندیافته است و دانشمندان با رویکردهای مختلف درصدد پاسخگویی به این سوال برآمده‌اند. در نگاه اجمالی به آیات قرآن، زندگی انسان از آغاز خلقتش با رنج و سختی همراه بوده است. با مراجعه به تاریخ پیامبران که نمونه انسان‌های کامل می‌باشند، زندگی آن‌ها را سرشار از ناملایمات می‌بینیم. این پژوهش می‌کوشد به واکاوی مفهوم و فهم مبانی وجودشناختی و معرفت‌شناختی سختی‌ها بر اساس آموزه‌های قرآن بپردازد؛ افزون بر اینکه آموزه تکاملی در ارتباط با سختی‌ها ارائه و تأثیر تکاملی سختی‌ها در ابعاد مختلف انسان مورد اشاره قرارگیرد. جمع‌آوری اطلاعات در این تحقیق به روش‌کتابخانه‌ای بوده است.با توجه به آیات قرآن، بین پندار غالب انسان‌ها در مورد شرّ و سختی در عالم واقع، با آنچه‌ برای رشد بشر در راستای فطرتش واقعاً شرّ محسوب می‌شود تفاوت معرفتی وجود دارد. این خطای معرفتی زمینه‌ساز کنش‌های نامناسب در برابر سختی‌ها شده و فرصت‌های تکاملی زیادی را از انسان ضایع می‌کند. آیات قرآن با ارائه بینش صحیح در این ارتباط، به تصحیح چارچوب‌های غلط ذهنی افراد می‌پردازد و همچنین با بیان ضعف‌های ارتباطی انسان در برخورد با ناملایمات به بهبود کنش‌های ارتباطی انسان می‌پردازد. در ضمن اینکه، رهنمودهای تکاملی قرآن در ارتباط با سختی‌ها ما را به این امر رهنمون می‌سازد که بهره‌گیری تکاملی در ارتباط باغالب سختی‌ها امری است بالقوه و با به‌کارگیری عوامل متعدد از جمله ایمان، عمل صالح، کسب معرفت در جهت توحیدی، بالفعل می‌شود. با توجه به کارکردهای مترتّب بر این عوامل در آیات قرآن و بررسی جهت‌گیری کارکردهای این عوامل در ارتباط با سختی‌ها، زمینه تحقق کمال در چهار حوزه ابعاد وجودی انسان اعم از ابعاد فطری، عقلی، عاطفی، اخلاقی فراهم می‌شود.

پاسخ به پرسش چیستی «معنای زندگی» جز از راه شناخت انسان ممکن نیست. معنای زندگی به هر سه معنای هدف، ارزش و کارکرد زندگی، در راستای وجود انسان، استعدادها و توانایی‌های اوست. ملاصدرا انسان‌شناسی را اصل و پایه‌ی همه‌ی معارف و پرسش‌های بنیادین می‌داند که بدون آن دیگر شناخت‌ها کامل نخواهد بود. انسان در میان سایر موجودات از امتیازات خاصی برخوردار است که منشأ آن، نفس ناطقه و عقل است. بنابراین ساختار وجودی انسان، ترکیبی از بدن و عقل است. انسان جامع طبیعت و ماوراء طبیعت است. جزء طبیعی انسان اگر زیر پوشش تدبیر عقل قرار نگیرد انسان را از کمال خود باز می‌دارد. عقل از بدن به منزله‌ی شرط حضور در طبیعت و به منزله‌ی ابزار، بهره‌برداری می‌کند. انسان به دلیل برخورداری از درک عقلی، به دنبال کشف حقیقت و معنای زندگی حرکت می‌کند. معنای زندگی انسان تابعی از وجود او و متناسب با وجود اوست. اگر وجود مختص انسانی، به قوه‌ی عقلی اوست، معنای زندگی نیز در رابطه با قوه‌ی عقلی مشخص می‌شود. قوه‌ی عقلی دو بعد نظری و عملی دارد. انسان در مقام عقل، خالی از غایت و هدف نیست. هدف ایده‌آل زندگی در نزد عقل، معرفت خداست. از این‌رو در صدد شناخت خدا و افعال او برمی‌آید. در این مسیر او به شناخت خود و جهان که فعل تکوینی خدا هستند می-پردازد و سفرهای علمی و عملی چهارگانه را تنظیم می‌کند. این حرکت ارادی و وجودی انسان، وقتی به غایت می‌رسد که انسان به اراده و اختیار، تحت فرمان عقل به سوی خدا گام بردارد و در کنار او قرار یابد. ارزش زندگی انسان نیز در سایه‌ی ارتباط او با خدا و حرکت به سمت او تعیین می‌شود. بر اساس حرکت جوهری و ثابت نبودن مرتبه‌ی وجود انسان، بر خلاف دیگر ممکنات، انسان جایگاه معینی در مراتب وجود ندارد و از پایین‌ترین مقامات تا بالاترین درجات می‌تواند سیر داشته باشد. ملاصدرا ارزش انسان و زندگی او را در گرو رضایت الهی، کرامت انسانی، فطرت، عشق و جاودانگی می‌داند. کارکرد زندگی، با نقش عمده-ی انسان در عالم هستی که نقش خلافت الهی اوست معین می‌شود. جانشینی انسان از خدا که با حقایقی همچون ولایت، امانت، وساطت در خلقت، غائیت خلقت و ... همراه است، جایگاه انسان را در دار هستی تعیین می‌کند. انسان اشرف مخلوقات است آفرینش عالم به خاطر اوست. نقطه‌ی مقابل این معنا، پوچی است؛ هر چند مادی‌گرایی و شکاکیت از عوامل اصلی پوچی است اما عواملی همچون مرگ و شرور از علل سوق به سمت پوچی است که در حکمت متعالیه نه تنها پوچی را نتیجه نمی‌دهند، بلکه از عوامل معناساز زندگی و از راه‌های رشد و تعالی انسان به شمار می‌روند. علم‌زدگی که از عوامل پوچی شمرده شده نه ثمره-ی علم بلکه نتیجه‌ی کم ظرفیتی انسان و توقف در مراحل پایین عقل می‌باشد و در حکمت متعالیه که جمع برهان و عرفان و قرآن است هرگز جایی ندارد.

موضوع پایان نامه، بررسی تطبیقی جامعه آرمانی از دیدگاه جامعه شناسان واندیشمندان و آیات و روایات می باشد. در این باره تحقیقات زیادی انجام گرفته است؛ که برخی از آنها به بعدی از ابعاد مختلف این تطبیق پرداخته اند. هدف اساسی در این پژوهش، ارائه تعریف جامع و دقیقی از فرهنگ و جامعه و آن گاه مقایسه جامعه آرمانی براساس دو نگاه یاد شده است.زندگی در جامعه ای ایده آل از آرمان های همیشگی بشر بوده و در طول تاریخ، فکر و ذهن متفکران، فیلسوفان اجتماعی و حتی مردم عادی را به خاطر داشتن خاصیت کمال طلبی که یکی از ویژگی های انسانی می باشد، به خود مشغول کرده است. نگارنده به ویژگی ها، مولفه ها، شرایط و زمان تحقق آن پرداخته است.این پایان نامهبه صورت کتابخانه ای و روشتحلیلی_تطبیقی تنظیم شده است. و در نتیجه با پرداختن به ماهیت انسان، جایگاه و نقش او در جامعه و ویژگی های جامعه آرمانی از دیدگاه متفکران جامعه شناسی، مکاتب فکری و اندیشمندان به این نکته پی بردیم که هرکدام برای جامعه آرمانی مولفه هایی آورده اند.همچنین درباره جایگاه انسان، هدف از آفرینش انسان، جامعه آرمانی قرآنی و روایی و مولفه های آن به بحث پرداخته شده است و به این نکته رسیدیم که جامعه آرمانی ترسیم شده توسط جامعه شناسان و اندیشمندان با جامعه آرمانی که در آیات و روایات ذکر گردیده، متفاوت است، از این لحاظ که جامعه شناسان و اندیشمندان بیشتر به جنبه مادی توجه نموده اند؛ ولی آیات و روایات عامل اصلی در رسیدن به جامعه آرمانی را قرار دادن معنویات به عنوان محور اصلی و نهایت کمال انسان را در تقرب به خداوند می داند.

مسئله اراده و شمولیت اراده خداوند نسبت به اراده انسان، یکی از کهن‌ترین مسائل کلامی و فلسفی... می‌باشد که اندیشمندان درباره آن اختلاف نظر فراوانی دارند. گروهی اراده را غیر از قدرت و صفت تخصیصی می‌دانستند، یعنی هرگاه دو مقدور در عرض هم بر نفس عرضه شوند و شخص قادر به انجام هر دو باشد، در اینجا اراده مخصص یکی از آن دو برای انجام است و با تأکید بر آیات و روایاتی که درباره قضاء و قدر وجود داشت، طرفدار عقیده جبر شدند و خداوند را خالق افعال انسان دانستند، اشاعره از این دسته بودند. گروهی دیگر اراده را علم، شوق، میل... در نظر گرفتند، و با توجه به برخی آیات دیگر و برای دفاع از عدل خداوند، انسان را خالق افعال خود دانستند، معتزله از این گروه بودند. گروهی دیگر از حکماء از جمله ابن‌سینا، اراده را همان علم به نظام اصلح در نظر گرفتند، و در رابطه با شمولیت اراده خداوند، نظریه «لاجبر و لا تفویض» را انتخاب کردند و با مطرح ساختن فاعل «قریب و بعید» به دفاع از توحید افعالی و اختیار انسان در افعالش برخاستند، اما ملاصدرا با توجه به اصول و مبانی فلسفی خود،‌ چون «اصالت وجود و تشکیک آن»، تفسیر جدیدی از اراده و توحید افعالی ارائه نمود.

یکی از مهم‌ترین مباحث مطرح شده در اندیشه اسلامی نحوه‌ی آفرینش جهان است. برخی از مستشرقان بر آنند که مسلمانانِ سده‌های نخست در این مسئله بینش روشنی نداشتند و آنان نظریه‌ی خلق از عدم را از طریق ترجمه‌ از منابع خارج از جهان اسلام اخذ نموده‌اند؛ زیرا در قرآن داوری روشنی در این باره نشده است. به رغم این مدعا نظریه‌ی آفرینش از عدم اولین بار در خود قرآن با به کار گیری واژه‌هایی چون، خلق، ابداع و فطر مطرح شده است؛ واژه‌هایی که نزدیک‌ترین معانی آن‌ها نفی ماده پیشین و بی‌سابقه بودن آفرینش الهی است. این دیدگاه مورد توجه و تأکید معصومان علیهم السلام هم واقع شده است. ایشان با تفکیک میان خلق من لا شیء و خلق لا من شیء، وجود ماده قبلی و نیز خلق از لا شیء را نفی نموده و بر آفرینش لا من شیء تأکید کرده‌اند و بدین سان شبهه‌ی ارتفاع نقیضین را هم از بین برده‌اند؛ چون نقیض من شیء من لا شیء نیست بلکه لا من شیء است.در کنار مکتب اهل بیت(ع) پاره‌ای دیگر از مکاتب کلامی نیز به این مسأله توجه کرده‌اند. اکثر اشعری‌ها قائل به حدوث زمانی عالم بودند و برخی از معتزلیان که از یک طرف با اندیشه دینی خلق از عدم مواجه بودند و از طرف دیگر با اندیشه فلسفی یونانیِ قدم عالم، برای جمع میان آن دو قائل به شیئیت برای عدم شدند. این نظریه اندیشه اصل نخستین فلاسفه پیش سقراطی را به یاد می‌آورد؛ گرچه معتزله بر خلاف فیلسوفانی چون آناکسیماندروس، اعتقاد به قدم عالم نداشتند و آن را حادث و مخلوق می‌دانستند. بنابراین، هرچند تأثیر منابع برون دینی در تلقیِ پاره‌ای از متکلمان معتزلی را نمی‌توان انکار کرد، نادیده گرفتن نصوص قرآنی و روایات نبوی و علوی اشتباهی بزرگ است.

پژوهش حاضر، در صدد بررسی مبانی اندیشه‌های کلامی و عرفانی غزالی است. یعنی عهده‌دار بررسی حجیّت و اعتبار منابع معرفت‌شناختی در دو دوره فکری غزالی اعم از کلامی و عرفانی نیز است.این پژوهش پس از ذکر مقدمات لازم درباره نظام اندیشه غزالی و تحولات روحی و معنوی وی و نیز نحوه تعامل او با گروههای علمی زمان، به تبیین و بررسی نقش منابع معرفتی در کلیت اندیشه او پرداخته است. غزالی در دوره کلامی حیات خویش به مسائل الهیاتی مشاء ضربه سختی وارد نمود و در سه مسئله آنها را تکفیر نمود. اینکه آیا عوامل معرفت‌شناختی در انگیزه غزالی در مخالفت با اندیشه‌های فلسفی و گرایش او به سمت عرفان و عزلت نقشی داشته‌اند پرسش مهمی در این پژوهش تلقی شده است. غزالی شناخت موضوعات دینی را منحصر در سه شیوه: حواس، عقل و نیز کشف و شهود عرفانی می‌داند. او به عنوان یک عارف و متکلم می‌کوشد تا به احیای علوم دینی و پاک سازی اندیشه دینی بپردازد و وحی نبوی و شریعت را برعقل فلسفی برتری بخشد. اما نقش کاربردی عقل را نیز در کنار نقل پذیرفته است. تلاش او بر این بود که ضمن طی نمودن مسیر حقیقت جویی، خود را در ردیف صدیقان و اولیاء الهی قرار دهد.درکنار عوامل معرفتی همچون عقل، وحی، و کشف و شهود که در شکل‌گیری اندیشه‌ غزالی نقش داشته‌اند، متغیرهای اجتماعی، سیاسی و مذهبی نیز در مخالفت با اندیشه‌های فلسفی و سیراو به تصوف و عرفان نقش داشته‌اند.

پژوهش‌حاضر، مفهوم اراده انسان و اراده خداوند و مسائل مربوط به آنها را در آثار غزالی جستجو می‌کند و عهده‌دار بررسی و نقد اندیشه‌کلامی غزالی درباره نسبت بین اراده الهی با اختیار و اراده انسان می‌باشد. این پژوهش، پس ازگذر از مقدمات لازم در زمینه اراده انسان و اراده خداوند از لحاظ وجودشناسی و معناشناسی در اندیشه متفکران مسلمان، به تبیین و بررسی اندیشه‌ی‌ کلامی غزالی در این باب پرداخته است. غزالی صفت اراده را هم برای انسان و هم برای خداوند اثبات می‌نماید. وی برای اراده انسان اهمیت ویژه-ای قائل است و آن را عامل امتیاز انسان از حیوان دانسته است و بر نقش آن به عنوان یکی عوامل سازنده‌ی «افعال اختیاری» تأکید نموده است. وی همچنین، خداوند را مرید دانسته و معتقد است که اراده حق‌تعالی صفتی است که یکی از دو طرف فعلی را که امکان وقوعش است، تخصیص می‌دهد. غزالی دربار? چگونگی نسبت بین اراده‌ الهی با اختیار و اراده انسان به هیچ یک از دو نظریه «جبرمحض» و «اختیارمطلق» معتقد نیست، بلکه «نظریه‌کسب» را از اشاعره اتخاذ نموده و کوشیده است تا تفسیر معقولی از آن ارائه دهد که اشکالات تفاسیر سابق را نداشته باشد. او در تفسیر «نظریه‌کسب» بر این باور است که فاعل حقیقی در همه افعال خداوند است و انسان تنها محل اراده و اختیاری است که خداوند در او می‌آفریند. به تعبیر دیگر، او قدرت و اراده انسان را در خلق و ایجاد فعل بی‌اثر می‌داند و بر این باور است که فقط قدرت و اراده خداوند منشأ خلق و صدور فعل است و نقش انسان تنها مقارنت با حدوث اراده و قدرتی است که از جانب خداوند در او حادث می‌شود.اگر چه غزالی تلاش کرد که ایرادهای وارده بر «نظریه‌کسب» را در تفسیرش برطرف نماید، به‌گونه‌ای که هم با آیات قرآن کریم سازگار باشد و هم با مبانی خود او ناسازگاری نداشته باشد، لکن موفق به این امر نشد. از این رو اندیشمندان مسلمان با تکیه بر همین ناسازگاری‌ها، نظریه او را مورد نقد قرار داده‌اند.