جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

---

‫اين پايان‌نامه آن‌گونه كه از نامش (توحيد ذاتي در فلسفه و كلام اسلامي) پيداست، به بررسي ابعاد مختلف مبحث توحيد ذاتي از نگاه مشاهير فلسفه و كلام پرداخته ‌است. دامنه تحقیق، در محدوده توحید ذاتی يعني أحدیت (بساطت) و واحدیت (یگانگی) ذات، می‌باشد. اين اثر شامل يك مقدمه، پنج فصل و يك خاتمه مي‌باشد. در مقدمه به مفردات، دامنه، پيشينه، فرضيات واهداف وضرورت‌هاي بحث پرداخته شده . فصل اول شامل كليات بوده كه در چهار بخش، به امكان شناخت خدا ، ضرورت بحث از خداشناسي، ابزار شناخت وبه بررسي نحله‌هاي مختلف كلامي و فلسفي پرداخته است. در فصل دوم به معنا‌شناسي توحيد و در فصل سوم به اثبات و بيان ادله توحيد پرداخته شده‌است. در فصل چهارم، برخي آراء مخالفان توحيد ذاتي نقد و بررسي شده‌ و در فصل پنجم، برخي آثار اعتقاد به توحيد، بيان شده و در خاتمه، نتايج بحث و پشنهادات نگارنده ذكر گرديده ‌است. كليد واژه: توحيد ذاتي، أحديت، واحديت، فلسفه، كلام، احتياج، محدوديت، تركب، بساطت، صرف ‌الوجود، فرجه، فطرت، تعيّن.

در این مقاله توحید ذاتی را كه از اقسام توحید به شمار می‌رود و زیر بنای اعتقادی ادیان توحیدی اسلام، یهودیت و مسیحیت مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است؛ زیرا دانستن این مسائل و آشنایی با آن مارا در شناخت هرچه بیشتر ادیان و نحوه برخورد وتعامل باپیروان آنان یاری خواهد رساند.

توحید مهم‌ترین اصل از اصول اعتقادی و زیربنای همه‌ آنهاست. این اصل که دارای ابعاد متعدّد نظری و عملی است، در تمامی ادیان الهی، کتاب‌های آسمانی و نظام‌های فکری و فلسفی مبتنی بر آن - با وجود برخی از تفاوت‌ها- دارای اهمیتی فراوان بوده و مهم‌ترین کانون درگیری میان موحّدان با مشرکان است. اندیشمندان با توجه به گرایش‌های گوناگون و نیز، تعدّد منابع معرفتی (وحی، سنّت، عقل)، راه‌ها و نظام‌های معرفتی گوناگونی را برای دستیابی به توحید و شناخت زوایای آن ارائه کرده‌اند. پس جای بسی اهمیت است که سخن از توحید، اسما و صفات الهی را از زبان اولیای معصومین علیهم السلام که واسطه‌های فیض‌رسانی و هدایت بشر و مقرب‌ترین انسان‌ها به درگاه خداوند هستند و عالی‌ترین سطح شناخت را نسبت به او دارند، جویا شویم که عالی‌ترین مضامین آن را می‌توان در کلام سرور زنان جهان، حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام یافت. از همین روی این نوشتار به جهت شناخت هر چه بیشتر خداوند، اوصاف او و جنبه‌های مختلف توحید و مراتب آن در کلام حضرت زهراعلیهاالسلام، به گردآوری مطالب به صورت کتابخانه‌ای با روشی تحلیلی- توصیفی می‌پردازد. طبق فرمایشات حضرت زهراعلیهاالسلام وجود خداوند، فطری و روشن است و نیاز به شرح و تفسیر ندارد. و از طرفی شناخت کامل ذات اقدس الهی نه با علم حصولی و نه با علم شهودی، برای احدی امکان‌پذیر نیست. زبان‌ها قادر به توصیف ذات خداوند نیستند و کیفیت و حقیقت او هرگز در وهم نمی‌گنجد. ایشان علیهاالسلام در سخنان خود، توحید در ذات را به معنای گواهی به یگانگی خداوند و نداشتن شریک در بیرون از ذات و ترکیب نداشتن در درون ذات می‌دانند. در توحید صفاتی طبق فرمایشات ایشان علیهاالسلام، صفات خداوند متّحد با یکدیگر و عین ذات الهی می‌باشند و در ادعیه خود، خداوند را با اوصاف متعدّدی می‌ستایند. بیانات ایشان علیهاالسلام در باب توحید افعالی به اثبات فاعلیت مطلقه الهی می‌انجامد. و در نهایت در توحید عملی به خلوص برای خدا در عبودیت، اطاعت و استعانت، می‌رسد.

‫زيارت عاشوراي معروف، از زيارات معتبري است که ائمه( بر خواندن آن تأکيد فراوان داشتند. اين پژوهش در چهار فصل، در صدد بيان توحيد و صفات الهي در زيارت عاشوراست. از جمله مسائلي که در کليات، بررسي شده، اعتبار و حجيت زيارت عاشورا مبتني بر بررسي سندي آن و تطبيق متن آن با چهار نقل ديگر در کتابهاي «مصباح المتهجد»، «مصباح الزائر»، «مزار کبير» و «بحار الانوار» است. مبحث توحيد ذاتي در زيارت عاشورا، به توحيد ذاتي و معاني آن و به خصوص توحيد ذاتي به معناي احدّيت و واحدّيت پرداخته است. زيارت عاشورا اولين مسئله کلامي خود را با محوريت «الله اکبر» در بحث توحيد ذاتي، ناظر به دو معناي غالبي و شايع بين متکلمان متأخر (توحيد احدي و واحدي) ارائه ميکند. سپس شبهه ناسازگاري فقرههاي زيارت عاشورا با برخي از اقسام توحيد عملي، توحيد در استعانت، توحيد در محبت و توحيد در اطاعت بررسي و پاسخ داده شده است. در اين زيارت، اشاره صريحي به مبحث توحيد عملي نشده است. البته شايد شبهه اي به نظر برسد که برخي عبارات آن با بعضي از انواع توحيد عملي در تعارض است که با بررسي انجام شده، اين نتيجه به دست ميآيد که عبارات زيارت، نه تنها در مسير مخالف توحيد عملي نبوده، بلکه گامي محکم در رسيدن به توحيد ناب و شناخت خداوند است. در فصل پاياني، پانزده صفت فعلي خداوند، از متن زيارت بررسي شده است. به نظر ميرسد که درک صحيح از توحيد و صفات الهي و در ادامه آن، نبوت، امامت، معاد و ..، نتيجه تبيين و حل مسائل کلامي عبارات و فرازهاي زيارت عاشوراست که بنا بر احتمال، امام معصوم عليه السلام نيز سعي در بيان اين مهمترين مسائل اعتقادي ، در قالب زيارت، به پيروان و شيعيان داشتهاند. مؤيد اين ديدگاه، آميختن اين مسائل مهم با حادثه کربلا و روز عاشورا و توصيههايي است که بر مداومت خواندن اين زيارت در ايام مختلف شده است.

---

‫اسلام و يهوديت به عنوان اديان توحيدي، در توحيد افعالي با تمام زيرشاخههاي آن، فاعليت را منحصر در خداي يگانه ميدانند و ساير افعال را در طول افعال الهي، محکوم اراده پروردگار ميدانند. البته دين اسلام و به ويژه مذهب شيعه، توحيد افعالي را بدون اشکال و بي نقص ارائه ميکند؛ ولي دين يهود از ارائه توحيد ناب عاجز است. اين پژوهش در سه بخش به اين مسئله پرداخته است. قرآن و تورات در خصوص توحيد در خالقيت، قائل به بي نيازي آفرينش الهي از مقدمه هستند. همچنين قائل به وجود واسطههاي آفرينشاند؛ زيرا توحيد افعالي، با وجود واسطههايي در خلقت، در تضاد نيست. البته بر اساس قرآن، خداوند هر آن، در آفرينش جهان دخالت دارد؛ ولي بر اساس کتاب پيدايش تورات، خداوند از کار آفرينش دست کشيده، به استراحت ميپردازد. از نظر دانشمندان يهودي، جهان در استمرار هم نيازمند خداست و تمام آفرينش، کار خداي يگانه است و اين همان اعتقاد متکلمان شيعه است. اختيار و آزادي انسان در مکتب تشيع، جزء تقدير الهي است و انسان مفوَّض نيست و نقش واسطه ها در مذهب شيعه شفاف است که به فرمان الهي و در طول خالقيت او ايفاي وظيفه ميکنند. اما يهوديت، سبب تثليث مسيحيت است. در توحيد در رزاقيت، قرآن و تورات، تنها خداوند را روزي دهنده موجودات ميدانند. متکلمان شيعه و يهودي نيز همين ديدگاه را دارند. در توحيد ربوبي، هر دو آيين، افزون بر اينکه آفريننده جهان را يگانه ميدانند، مدبّر جهان را نيز يگانه ميدانند. همچنين هر دو قائل به دوام فيض الهي هستند. اما در مسئله دوام فيض پس از آفرينش، بين تورات (دست کم در ظاهر) و قرآن ناسازگاري وجود دارد. در مسئله شر و جبر و اختيار نيز برخي اشتراکات وجود دارد؛ ولي يهوديان نتوانستهاند در تبيين ارتباط آن با توحيد افعالي به خوبي و زيبايي متکلمان اسلامي و به ويژه شيعه موفق باشند. عجز دين يهود از ارائه توحيد ناب و بدون اشکال را ميتوان به دليل تحريف تورات دانست.

‫اين نوشتار به تشريح توحيد ذاتي و اقسام توحيد از منظر ملاصدار و نيز ديدگاه ابداعات فلسفي وي در حکمت متعاليه مي‌پردازد و مباني توحيد ذاتي، شامل محورهاي وجود در فلسفه او مانند اصالت وجود، تشکيک در وجود و وحدت شخصي وجود را بررسيده حقيقت ذات باري‌تعالي و برهان‌هاي مختلف ملاصدرا در اثبات توحيد و ادله و برهان‌هاي ايشان را در اين زمينه شرح مي‌دهد. نويسنده در دو فصل اقسام و مفهوم توحيد و برهان‌هاي هفت گانه ملاصدرا و مباني ايشان در اثبات توحيد ذاتي را بررسي کرده است. او در فصل اول ضمن تبيين معناشناسي و جايگاه توحيد ذاتي، مفهوم لغوي و اصطلاحي توحيد، معناي فلسفي و کلامي توحيد، تفاوت ديدگاه‌هاي فرق اسلامي در بحث از توحيد، انواع وحدت و مفهوم توحيد در حوزه عرفان پرداخته و اقسام توحيد همچون: توحيد ذاتي، صفاتي، افعالي، ربوبي، عبادي، توحيد در الوهيت، توحيد ايجابي و توحيد سلبي را بررسيده و اهميت و جايگاه توحيد ذاتي در آموزه‌هاي اسلامي (قرآن و سنت) و اهميت شناخت توحيد ذاتي از منظر اهل بيت( و کارکردهاي معنوي و عملي آن را بيان مي‌کند. نگارنده در فصل دوم به بررسي فلسفي توحيد ذاتي از ديدگاه ملاصدرا پرداخته و مباني توحيد ذاتي از منظر وي، مانند مبناي اصالت وجود، تشکيک در وجود و وحدت شخصي وجود را بررسيده و با توجه به اين مباني که از ويژگي‌هاي منحصر به فرد حکمت متعاليه است، تفسير ملاصدرا از توحيد ذاتي را شرح مي‌دهد. آن‌گاه هفت برهان فلسفي از او در اثبات توحيد ذاتي را چنين برمي‌شمارد: برهان تدافع، برهان فرجه، برهان امتياز، برهان صديقين، برهان وحدت شخصيه وجود، برهان بسيط بودن وجود حق‌تعالي و برهان صرف الشيء. نگارنده در پايان تفاوت برهان‌هاي و دليل‌هاي فلسفي ملاصدرا با ساير فلاسفه و وجوه اشتراک اين برهان‌ها را بررسيده و شبهه‌هاي رايج بر توحيد در ذات را مطرح کرده و پاسخ مي‌دهد.

‫اين پايان نامه مي‌کوشد، با پرداختن به توحيد صفاتي از منظر امام علي( در نهج‌البلاغه، تأثير آن را بر زندگي عقيدتي و اجتماعي انسان امروز که قرائت‌هاي گوناگون از توحيد دارند و در اين مسأله دچار سردرگمي هستند ونيز انواع و اقسام توحيد و مفاهيم آن را از منظر امام المتقين( بيان نمايد. نويسنده در چهار فصل به ابعاد مختلف توحيد، به ويژه توحيد صفاتي پرداخته است. فصل اول، ضمن بيان کلياتي از تحقيق و تبيين چارچوب نظري بحث؛ به بيان مفهوم واژگان کليدي تحقيق و نيز به معرفي نهج‌البلاغه پرداخته و آن را کتابي جهاني معرفي کرده است. سپس ويژگي‌هاي اميرالمؤمنين علي( و اوصاف علمي، شجاعت، سخاوت، زهد، تقوي، عبادت و... ايشان را بيان نموده است. در فصل دوم، به اقسام توحيد و اثبات آن پرداخته و ضمن ارائه تعريفي لغوي و اصطلاحي از توحيد؛ اهميت توحيد و اقسام آن، مانند توحيد نظري، توحيد ذاتي، توحيد صفاتي، توحيد افعالي، توحيد ربوبي، توحيد الوهي، توحيد عملي، توحيد عبادي و طاعتي و توحيد در استعانت را تشريح کرده است و در ادامه، دلايل عقلي مطرح شده در نهج‌البلاغه در اثبات توحيد و دلايل نقلي امام علي( را در اين زمينه ذکر و ديدگاه‌هاي اهل تعطيل و اهل تشبيه را در اين خصوص نقد و بررسي کرده است. فصل سوم، به تشريح دلايل و اثبات توحيد صفاتي از منظر امام علي( در نهج‌البلاغه پرداخته و حقيقت و ماهيت توحيد صفاتي و تصوير کلي از آن در نهج‌البلاغه ارائه و اقوال مختلف در اين زمينه نقل و نقد گرديده است. در فصل چهارم، افزون برتبيين اوصاف خداوند در نهج‌البلاغه؛ توقيفي بودن اسما و صفات الهي، صفات ثبوتيه و ذاتي خداوند در نهج‌البلاغه، صفات سلبيه و عينيت ذات و صفات الهي از منظر امام علي( شرح و بررسي شده است.