جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نشست «بررسی تاریخی هویت یابی و ملت سازی نوین شیعه» عنوان جلسه ای است که با ارائه دکتر موسی نجفی در دی ماه سال ۹۷ در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار گردید. دکتر موسی نجفی، سخنران این نشست، معتقد است که هویت یابی و ملت سازی نوین شیعه در کنار سایر عناصر هویتی ایرانی می باشد. به نظر ایشان دعوای هویت را می توان در سه نظریه خلاصه کرد. یکی نظریه «ایران باستان» است که امروز در ایرانشهری نمود دارد. دوم؛ «بازگشت به خویشتن و تلفیق اسلام و ایران» است. نظریه سوم هم، نظریه¬ایست که می خواهد همه اینها را در یک تفسیر مدرن بپذیرد. دکتر موسی نجفی خود را در نظریه دوم قرار می دهد. او معتقد است، هویت ایرانی در طی سه مرحله شکل گرفته است. یک مرحله ۵۰۰ ساله داشته که از صفویه شروع شده و هویت شیعی ما بوده است. مرحله دوم، هویت ۹۰۰ ساله ماست که از صدر اسلام تا صفویه است. در این مرحله عنصر زبان فارسی در آن نقش پررنگی دارد. ما جز خلافتی بودیم که همه مسلمان هم بودند، لکن آنچه ما را متمایز می¬کرد، مذهب ما نبوده بلکه زبان ما بوده است. سومین مرحله تأثیرگذار در هویت ما، هویت ایران باستانی ما در دنیای قدیم و تخت جمشید و هخامنشیان و… است. دکتر نجفی در این نشست به شرح نظریه خود و نسبت آن با سایر نظریه ها می پردازد. به عقیده وی این سه مولفه نسبت طولی دارند و آنچه در قرن دهم اتفاق افتاده این بوده که مذهب شیعه به این عناصر فرهنگی شخصیت سیاسی داده است و سبب شکل گیری هویت جدیدی شده است.

انتظار مکتب اعتراض یا انتظار مذهب اعتراض نام نظریه‌ای از دکتر علی شریعتی است که در مقاله‌ای از کتاب «حسین، وارث آدم» تبیین شده است. طبق این نظریه، انتظار به معنی اعتراض به وضع موجود است و اگر کسی منتظر است، به این معناست که از وضع موجود راضی نیست و در جهت بهتر شدن آن تلاش می‌کند. بنابراین، انتظار از یک سو انگیزه‌ای برای حرکت به سمت کمال است و از سوی دیگر نوعی امید به آینده (ایجاد وضعیت کمال مطلق هنگام ظهور منجی) را در ذهن فرد منتظر القا می‌کند "انتظار مذهب اعتراض" سخنرانی دکتر علی شریعتی در ۸ آبان ۱۳۵۰ در حسینیه ارشاد است. این سخنرانی در مجموعه اثار شماره ۹ تحت عنوان "حسین وارث آدم" (ص ۲۵۳-۳۰۴) به چاپ رسیده است و تنها متن شریعتی در خصوص موعود گرایی شیعی است. از این رو علی رغم طبیعت متن- که شفاهی است- حجم اندک مطلب -در پنجاه صفحه – و موردی و خاص بودن آن- این بحث در آثار شریعتی ادامه نیافته است-، از جایگاه قابل توجهی در مجموعه آثار وی برخوردار است. عنوان سخنرانی، در واقع صورتبندی نظریه ی اصلی شریعتی در طرح انتظار به عنوان اعتراض اجتماعی است و ارائه ی تیپولوژی‌ای از چهره ی "منتظر" به عنوان چهره ی "معترض". در بخش اول سخنرانی خود، شریعتی به طرح "کلیات طرز تفکر شیعه امروز در باره امام زمان" می پردازد و با اشاره به تلقی انتظار و مهدی موعود و آخرالزمان در نزد "غیر مذهبی‌های تحصیلکرده"، "مذهبی‌های متجدد" ،"توده ی مذهبی" و "روحانیون"، به ارزیابی و نقد این مواضع می پردازد و رویکرد خود را بدین ترتیب معرفی میکند که "بیاییم به جای اینکه اذهان و افکار را درگیر مطالب ذهنی و کلامی قدیم و جدید کنیم، به پرسش مهمتری پاسخ دهیم و آن اینکه اعتقاد به این اصل چه تاثیری بر جامعه و سرنوشت فردای ما دارد؟" با این وصف شریعتی در پرداخت به مساله ی انتظار رویکردی کارکردگرایانه اتخاذ می کند و موضوع خود را مطالعه ی نقش اجتماعی اعتقاد به اصل انتظار قرار میدهد. چه کسی منتظر است؟ چرا منتظر است؟ انتظار او چه نقش اجتماعی‌ای ایفا میکند؟ اینها اهم پرسش‌های شریعتی در انتظار مذهب اعتراض است. شریعتی انتظار را بر چهار پایه استوار میداند: ۱. اسارت. ۲. غیبت. ۳. انتظار. ۴. نجات و اشاره میکند که دو نوع انتظار وجود دارد که درست ضد یکدیگرند، یکی بزرگترین عامل انحطاط و دیگری بزرگترین عامل حرکت است. یکی توجیه وضع موجود است و دیگری اعتراض بدان. انتظار مثبت و انتظار منفی. انتظار منفی "اعتقاد به انتظار و نجاتبخش غیبی، بزرگترین سلاح برای دفاع از وضع موجود و بزرگترین عاملی است که به مردم بباورانند که به ظلم تن دهند تا وقتیکه نجات در آخر الزمان پیش بیاید و آن هم به دست او و نه من و تو"! از نظر شریعتی "غیبت" از طرفی بهترین فرصت برای حاکمیت تثلیث زر و زور و تزویر و "گروهی است که هیچگونه صلاحیت نیابت امام غایب را ندارند تا زمام افکار و ایمان و شکل عقاید و سرنوشت زندگی اجتماعی و مسئولیت‌های مردم را به دست گرفته و خلق را به نام دین و به نیابت امامت حقیقی او به هر جا که خودشان و همدستانشان می خواهند برانند". اما شریعتی انتظار مثبت را در چهار محور مورد ارزیابی قرار می دهد: ۱. انتظار به عنوان یک اصل اجتماعی که در مطالعات اجتماعی موعودگرایی messianism بدان پرداخته شده است. ۲. انتظار به عنوان سنتز تضاد میان دو اصل متناقض "حقیقت" و "واقعیت" که در تضاد میان واقعیت باطل حاکم و حقیقت نجاتبخش محکوم تجلی می یابد و نقش یک ضد واقعیت را ایفا میکند و " اگر این انتظار را ملت محکوم از دست داد، محکومیت را به عنوان سرنوشت محتومش برای همیشه خواهد پذیرفت". ۳. انتظار از منظر فلسفه ی تاریخ به معنای این "اعتقاد که جبر قطعی تاریخ به نفع عدالت تمام می شود" و "همچون سلاحی است که اراده ی عدالتخواهان و امید ستمدیدگان را به آینده بیشتر کرده و آنها را مجهزتر و متحرکتر خواهد کرد". ۴. انتظار به عنوان تسلسل و وحدت تاریخی که سه دوره را به هم متصل میکند: "دوره اول نبوت، دوره دوم امامت و پس از آن غیبت که در آن نه نبوت وجود دارد و نه امامت حکومت عینی دارد".

نویسنده در این مقاله، اسامی 10 تن از رجال بخاری را که شیعه دانسته شده اند نقل می کند و نظر اصحاب جرح و تعدیل را درباره آنان بیان نموده و نقل از راوی شیعه را روا و مجاز دانسته و شیعه را جزئی از ملت اسلام دانسته و از رویه بخاری دفاع نموده است.

غزالی یکی از بزرگ‌ترین متکلمانی است که برای منطق منشأ وحیانی قائل است. او خدا را معلم اول، جبرئیل را معلم ثانی و پیامبر اکرم6 را معلم ثالث می‌شمرد. مهم‌ترین ابتکار غزالی در علم منطق، استخراج قیاس‌های منطقی از قرآن کریم است که با مثال‌های اصولی و اسلامی آمیخته و آنها را در کتاب «القسطاس المستقیم» آورده است. از دیدگاه غزالی، قرآن کریم نور است و از آن جهت نور خوانده می‌شود که مشتمل بر موازین منطقی است. قرآن کریم تمامی حقایق عالم را به‌صورت مجمل و مضمر داراست. او بین منطق و آموزه‌های قرآنی از طریق ارجاع قیاس‌های منطقی به پنج میزان قرآن کریم، رابطه عمیق برقرار کرده است. او برای جایگزینی اصطلاحات یونانی، از مثال‌های شرعی فقهی و کلامی استفاده نموده است. این رابطه بدین گونه است: میزان تعادل بر «قیاس اقتران حملی»، میزان تلازم بر «قیاس استثنایی متصل» و میزان تعاند بر «قیاس استثنایی منفصل» منطبق است. میزان تعادل خود بر سه گونه است: میزان اکبر (شکل اول)، میزان اوسط (شکل دوم) و میزان اصغر (شکل سوم) که در مجموع به پنج مورد خلاصه می‌شود. پیامد نظریه غزالی این است که منطق را به‌جای امامت گذاشته و روی این مسأله تأکید کرده است که با وجود منطق، به امام معصوم نیازمند نخواهیم بود.

تاريخ العلويين، تألیف محمد امین غالب الطویل (متوفی 1922م)، کتابی عربی درباره تاریخ علویون و برخی اعتقادات آنان است. برخی محققین نظرات نویسنده را برگرفته از منابع غیردقیق و اعتماد وی به آرای شفاهی جهال از شیعه و گاه تمایلات صوفی‌گرانه او می‌دانند.

تاريخ العلويين وقائع و أحداث، اثر هاشم عثمان، دربردارنده تاریخ علویان سوریه (نصیریه) از ابتدای پیدایش آن در اواخر قرن چهارم هجری تا استقلال آن از دولت فرانسه در سال 1946م، می‌باشد که به زبان فارسی و در دوران معاصر نوشته شده است. کتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در نه عنوان، مطرح شده است. نویسنده در ابتدا، به بررسی علت و چگونگی اطلاق عنوان «نصیریه» بر علویان و نیز اصل و منشأ علویان پرداخته و سپس ضمن پاسخ به این سؤال که آیا علویه یک مذهب دینی است یا یک فرقه، تاریخ ظهور تسمیه نصیریه بر علویان را بررسی نموده است. این کتاب از جمله منابعی بشمار می رود که کوشیده است علویان سوریه (نصیریه) را به عنوان پیروان مذهب شیعه اثناعشری با گرایشی صوفیانه معرفی کرده و نگاهی متفاوت از برخی منابع دیگر به این فرقه داشته باشد.