جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان قواعد فلسفی، دو قاعده «معطی الشیء لا یکون فاقداً له» و «بسیط الحقیقة کلّ الاشیا و لیس بشیء منها» به‌ویژه در مباحث الهیات از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. فلاسفه به طور عام از قاعده نخست در تبیین سنخیت بین علت و معلول استفاده می‌کنند و ملاصدرا از قاعده دوم در اثبات وحدت شخصیه وجود بهره می‌گیرد. علامه محمدتقی جعفری که با تقریر‌هایی از وحدت وجود مخالف است و سنخیت را در عرصه ماورای طبیعت نمی‌پذیرد، به نقد دو قاعده فوق پرداخته است. ما در این مقاله انتقادهای ایشان را به این دو قاعده بررسی می‌کنیم و پس از بازشناسی خطاهای او در فهم این قواعد و قلمروهای آنها به این نتیجه می‌رسیم که آنها قادر به نفی دو قاعده مزبور نیستند. آزمودن قواعد فلسفی در عرصه طبیعت و خلط امور معرفت‌شناختی و وجودشناختی از مهم‌ترین خطاهای اوست. این مقاله با استفاده از روش تحلیلی و با اتکا به آرای ملاصدرا به نقد اندیشه علامه جعفری پرداخته است.

مسئلۀ ارادۀ آزاد، از دیرباز یکی از مهم‌ترین مسائل فلسفی بوده است. علامه محمد تقی جعفری و جان سِرل، در سیاق نظام فکری‌شان، دستاوردی قابل توجه در ایضاح بحث «ارادۀ آزاد»، عرضه کرده‌اند. در نظر سِرل، داشتن ارادۀ آزاد به معنای دارا بودن اِختیار است، اما علامه جعفری، صِرف آزاد بودن اِراده را به مثابه اِختیار تلقی نمی‌کند. «اِختیار»، در نظر او، شامل اِعمال و نظارت «من» نسبت به اِراده و سپس نسبت به تصمیم است. هر دو اندیشمند، یکی از شاخصه‌های اصلی پیداییِ اختیار را حالت گسست یا وقفه‌ای می‌دانند که فاعل‌، پیش از کنشْ تجربه می‌کند. جعفری و سِرل، «مَنِ غیر تجربی» را به عنوان یکی از شروط اصلی تحقّق «ارادۀ آزاد» یا «اختیار» در نظر گرفته‌اند. در نظر سِرل، «مَن» ساحت متافیزیکی ندارد، اما فاقد وجهۀ مادی است، اما در نگاه جعفری، «مَن»، دارای بُعد متافیزیکی و ساحتی متعالی است. ارادۀ آزاد در منظومۀ سِرل، به «آگاهی» فروکاهش می‌یابد. نیز از منظر جعفری، آگاهی یکی از مقوّمات اصلی کنش انسان و وجهۀ مختارانۀ اوست. رویکرد جعفری در مسئلۀ امکان یا امتناع ارادۀ آزاد، «اختیارگرایانه» است، اما سِرل، با طرح دو فرضیه، بیشتر در مقام تبیین‌گر مسئله نقش ایفا می‌کند. آرای جعفری در دستۀ ناسازگارگرای آزادی‌گرا و آرای سِرل طبق قرائت نخست، در دستۀ ناسازگارگرای تعیّن‌گرا و مطابق قرائت دوم، در دستۀ ناسازگارگرای آزادی‌گرا قرار می‌گیرد. تلاش این پژوهش در جهت شرح و بسط، و ایضاح مسئلۀ ارادۀ آزاد - نزد جعفری و سرل - با روش توصیفی ۔ تحلیلی است.

هدف از انجام این تحقیق بررسی نحوه استفاده استاد محمدتقی جعفری از آثار نویسندگان ادبیات جهان در تبیین مسایل دینی و اخلاقی می‌باشد. روش این تحقیق، کتابخانه‌ای و توصیفی است و دامنه آن شامل: شرح مثنوی معنوی، شرح نهج البلاغه و کتاب‌های هنری ایشان است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که بیشترین استفاده در این حیطه توسط استاد جعفری از آثار تولستوی و ویکتور هوگو اتفاق افتاده است و از سویی دیگر آثار کسانی چون: صادق هدایت، کافکا و... مورد استفاده نبوده‌اند، زیرا استاد جعفری معتقد است این آثار در زمینه ادبیات پوچ گرایی هستند. همچنین با توجه به اینکه شرح مثنوی پیش از شرح نهج البلاغه نگاشته شده است استاد در استفاده از مثالهای ادبی با هم همپوشانی داشته و در مواردی یکسان می‌باشند. پیشنهاد می‌گردد با توجه به اینکه در بین شارحان و مفسران علوم دینی، هیچ کس چون محمد تقی جعفری به استفاده از ادبیات و هنر درتبیین دین نپرداخته است، از آثار ایشان در کتب گروه معارف اسلامی دانشگاه ها بیش از پیش استفاده گردد.

مفهوم سبک زندگی موضوعی است که تقریبا، همه شئون حیات انسانی را در بر داشته و مورد توجه اکثر پژوهشگران در علوم اجتماعی و مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی قرار گرفته و به آن پرداخته ‌می‌شود. بر همین اساس، یکی از مهم‌ترین مباحث و سوالات عصر کنونی که در مباحث انسان شناسی بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد، مسئله ‌حیات انسان است. ضرورت هماهنگ ساختن انسان آن‌چنان‌که هست با انسان آن‌چنان‌که باید و همچنین ضرورت رفع موانع تکامل انسانی، تنها با طرح حیات طیبه یا همان حیات‌معقول در حوزه انسان‌شناسی امکان‌پذیر است. در این بین، علامه جعفری که از راهیان حیات‌معقول بوده‌اند، در تمامی آثار خود به‌خصوص ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، حیات‌معقول را به‌طور کامل تفسیر کرده‌اند. از آن‌جا‌که، بحث حیات‌معقول در سبک زندگی اسلامی نقش بسزایی دارد و پژوهش در این مسئله در آثار علامه نتایج ارزشمندی خواهد داشت، این پژوهش با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و با هدف ترسیم سبک زندگی اسلامی براساس حیات معقول از دیدگاه علامه جعفری، می‌کوشد تا الگویی نظام‌مند از چگونگی سبک زندگی اسلامی برمبنای حیات معقول، را در سه حوزه‌ی رابطه انسان با خدا، خود و اجتماع، ارائه کند تا بتواند گامی مؤثر در توسعه مباحث سبک زندگی و عرصه حیات بشری، بردارد و منشأ تحولات روحی و اخلاقی شود. و این فرضیه را محک بزند که، از جمله ابعاد مهم و کاربردی این مسئله، نقش آفرینی حیات معقول در شکل‌دهی سبک زندگی است. تحقیق حاضر، سبک زندگی اسلامی بر مبنای حیات‌معقول علامه جعفری را، بررسی کرده است. علامه این مسئله را در چهار حوزه رابطه انسان با خدا، رابطه انسان با خود، رابطه انسان با اجتماع و رابطه انسان با جهان‌هستی بررسی کرده است، که در این نوشتار سه رابطه انسان باخدا، باخود و با اجتماع پرداخته شده است. بازنمایی ابعاد سبک زندگی اسلامی از منظر علامه، نقطه آغازی است که این جستار، برای ارائه تصویری روشن از بحث برمی‌گزیند. ارتباط انسان با خدا و خود و اجتماع از جمله مباحث مورد تأکید در این نوشتار است.

انسان فطرتا موجود کمال طلب است و برای رسیدن به کمال نیاز به برنامه و الگوی عملی دارد. دین الهی برنامه رسیدن انسان به کمال لایق را بیان می‌کند و پیامبران الهی و ائمه‌ی هدی علیهم السلام الگوهای عملی رسیدن به کمال‌اند. از میان علمای دین بشتر فلاسفه و عرفا از این منظر به فهم و بیان دین پرداخته‌اند. علامه جعفری از علمای معاصر هم با فلسفه دم خور بود و هم دل در گرو عرفان داشت و لذا در آثارش به بیان کمال انسان می‌پردازد و بیان می‌کند که کمال نهایی انسان عبارت است از قرب الهی. ایشان که عرفان اسلامی را هماهنگ با متون دینی می‌داند رسیدن به کمال نهایی انسان را مانند عارفان به سیر و سلوک قلبی می‌دانند و معتقد‌اند که حیات طیبه یا حیات معقول داشتن را راه رسیدن به کمال نهایی است. وسیله‌ی قرارگرفتن در چنین حیاتی گام نهادن به بر نامه‌های دینی و استفاده از عقل است که عقل نظری ابزار حرکت و ضروری برای حیات مادی است و عقل عملی برنامه‌های دینی را دریافت و در مسیر آن حرکت می‌کند و با چنین حرکتی نفس که در بدو تولد مادی بالفعل و مجرد بالقوه است با حرکت جوهری از قوه به فعل در می‌آید تا اینکه در نهایت به مقام فنا و قرب الهی نائل می‌شود. طبیعی است که سیر و سلوک انسانی مثل هر حرکت دیگری موانع معرفتی و عملی دارد از جمله‌ی مهمتری مانع معرفتی خود کم بینی و خود بزرگ بینی است و از موانع عملی عدم تزکیه نفس است که پیامدهای عبارتند از: تکبر وخود نمایی، تکذیب و انکار دیگران، پرستش معبودهای ساختگی، انحراف از حق و عدالت، عدم پایبندی به نظم و قانون، تقدم روابط بر ضوابط و تضاد خود محوری با انبساط و خود شکوفایی.

رویکردهای غالبی به تمدن، نظیر رویکرد تاریخی و جامعه‌شناسی، در عین ارزشمند بودن، گزاره‌های کلی و ضروری نتیجه نمی‌دهند، در حالی که رویکرد فلسفی چیستی و چرایی تمدن را به گونه‌ای مورد ارزیابی قرار می‌دهد که نتایجی کلی و ضروری به دنبال داشته باشد. از جمله متفکرانی که چنین رویکردی به تمدن دارند، ابن‌خلدون و علامه‌جعفری هستند. ابن‌خلدون بر اساس رویکرد طبیعت‌گرایانه، روش عقلی واقع‌گرایانه و بدون توجه به باید‌ها، نگرش پسینی به تمدن دارد. در مقابل علامه‌جعفری بر اساس رویکرد انتقادی انسان‌محورانه و روش عقلی واقع-گرایانه در کنار توجه به بایسته‌ها و شایسته‌ها، تلفیقی از نگاه پسینی و پیشینی به تمدن دارد. با این که هر دو، پروسه تمدن را محصول تکامل انسانی می‌دانند، ولی در نظر ابن‌خلدون، تمدن، پدیده‌ای ارگانیکی است که در فرایندی طبیعی، در جریان عصبیت قوی و قدرت‌طلبی، جهت رفاه و آسایش انسان در یک جریان جبری شکل می‌گیرد و ملاک شناسایی آن، حیات تجمل-گرایانه و گسترش و پیچیدگی صنعتی است و با زوال عصبیت، اوج‌گیری تجمل‌گرایی، نابسامانی-های اقتصادی، سیاسی و یا مشکلات طبیعی، از بین می‌رود، اما علامه‌جعفری به جای عصبیت بر صیانت ذات تکاملی تأکید دارد و کاملاً مخالف با فرایند طبیعی جبرگرایانه دانستن تمدن است. در دیدگاه او تمدن در اثر کنش‌های اختیاری و آزادانه تصعید یافته، با ایجاد هماهنگی، کنار گذاشتن تزاحمات و تحقق هویت واحد شکل‌ می‌گیرد. تمرکز علامه‌جعفری بر بُعد اختیار انسان، در عین حال که نکته قوت او به حساب می‌آید، ولی موجب کم‌رنگ شدن ابعاد طبیعی و مادی تمدن در نظرات وی می‌گردد؛ به گونه‌ای که مباحث اقتصادی را در عین بنیادی بودن آن‌گونه که ابن‌خلدون مورد توجه قرار داده است، مورد توجه قرار نمی‌دهد و شناسایی تمدن را بر پیشرفت و گسترش صنایع مبتنی نمی‌داند. با وجود این ضعف، نظری ارزشمند و قابل تأمل در زمینه فروپاشی یک تمدن ارائه می‌دهد. در نظر او از آنجا که تمدن، همیشه ملازم با شخصیت رشد یافته انسانی است، پس باید سقوط آن را به سقوط روابط عالی و اخلاقیات انسانی دانست، اگر چه نمود‌های تمدن هنوز باقی مانده باشد. در حالی که ابن‌خلدون افول انسانیت را به عنوان سقوط تمدن تلقی نمی‌کند، بلکه آن را در قالب زندگی تجمل‌گرایانه در متن تمدن می‌پذیرد؛ از این رو سقوطی جز فروپاشی فیزیکی برای تمدن تصور نمی‌کند. در حالی که اگر ما تمدن را محصول شخصیت رشدیافته انسان بدانیم، پس بایستی حیات تجمل‌گرایانه و افول انسانیت را به عنوان انحراف از حیات تمدنی قلمداد کنیم.

از‌خودبیگانگی، موضوعی است که در علوم مختلف انسانی مورد توجه قرار گرفته و نظریه پردازان بسیاری علی‌الخصوص در مباحث مربوط به انسان‌شناسی، از جنبه‌های گوناگون به تعریف و بیان علل و عوارض آن پرداخته‌اند. به صورت کلی می‌توان گفت که انسانِ از خود بیگانه، انسانی است که از هویت اصلی خود فاصله گرفته و ماهیتی غیر واقعی و گمراه‌کننده، یافته است. جناب استاد علامه جعفری رحمه‌الله علیه، به عنوان متفکری دغدغه‌مند و برخوردار از آموزه‌های اصیل اسلامی که همواره در جستجوی مسیر درست تکامل بشر بوده، به این عارضه موجود در مسیر حرکت انسان، از بودن به شدن، توجه کرده و بخشی از ساختمان عظیم اندیشه خود را بر پایه تعریف «از‌خودبیگانگی» و بیان عوامل و آثار آن، بنا نهاده است. در منظومه فکری جناب علامه، برخلاف اکثریت قریب به اتفاق متفکرانی که به مساله «از‌خود‌بیگانگی» توجه کرده‌اند، بیگانه شدن انسان از خود، صرفا به عنوان امری مذموم و حرکتی رو به افول و قهقرا دانسته نشده، بلکه می‌تواند جلوه‌ای از حرکت او به سمت تعالی و تکامل را به تصویر درآورد. علامه جعفری انواع گوناگونی با نگاه دقیق و تیزبین خود برای «از‌خود‌بیگانگی»، -شش نوع ازخودبیگانگی منفی و دو نوع ازخودبیگانگی مثبت- برشمرده‌اند، با کنکاش در آثار ایشان، عوامل مختلفی که باعث به وجود آمدن هرکدام از این انواع هشت‌گانه ازخودبیگانگی شده، مانند اسارت دربند عقاید باطل، برون‌گرایی افراطی، عدم آگاهی از ارزش خود، تقلید و غلبه خودخواهی‌ها، مورد توجه قرار گرفته است. همچنین ایشان به تفکیک و با تفصیل، آثار ازخودبیگانگی را مورد توجه قرار داده‌اند که از جمله آنها می‌توان تخریب خود، خسران در زندگی، تناقضات داخلی و هلاکت را نام برد. علامه جعفری تنها به بیان انواع و آثار «از‌خود‌بیگانگی» اکتفا ننموده، بلکه همت خود را در جهت رفع آثار سوء «از‌خود‌بیگانگی» نیز معطوف داشته و درجایجای مباحث خود تلاش نموده با بیان راهکارهایی مانند توجه به خودشناسی، احساس شخصیت، شکوفا کردن نیروهای داخلی و وارستگی، افراد بشر را به سوی مقابله و احیانا درمان «از‌خود‌بیگانگی» نوع منفی هدایت نماید.

مبانی حقوق بشر در این نوشتار، از جهت فلسفی مورد بحث قرار می گیرد. حقوق بشرمجموعه‌ای از مفاهیم، مبانی و قواعد و قوانینی است که مستقل از دیگر حوزه‌های معرفتیمی باشد. این حقوق به لحاظ معرفتی و منطقی متأخر از برخی معارف دیگر است، که ازجمله معرفت‌ هایی که تقدم منطقی بر حقوق بشر دارند منابعی و مبانی هستند که در حقوقبشر از آنها استفاده می‌کنند. منابع حقوق بشر اموری هستند که اصول و قواعد حقوق از آنهااتخاذ می‌شوند. مثل عقل، وحی، عرف، فرهنگ، تاریخ و... . و مبانی حقوق بشر نیزمجموعه اصول و قواعدی اند که از آن منابع استفاده می‌کنند. مثل اصولی که در باب عدالت،آزادی، مالکیت، و سعادت انسان مطرح می‌شوند و در سلسله منطقی مفاهیم، مبانی، اصول،قواعد و منابع حقوقی، متوقف بر مبادی و پایه‌های اعتقادی هستند، و مبادی و پایه‌هایاعتقادی در سه قلمرو هستی شناسی، انسان شناسی و معرفت شناسی حضور دارند. کسانی کهبه تدوین حقوق بشر می‌پردازند از منابع و مبادی مورد قبول خود، استفاده می‌کنند. آنان درمقام تدوین حقوق بشر عهده‌دار بحث از منابع و مبادی و پایه‌های اعتقادی مربوط به آن منابعو مبادی نیستند، بلکه بحث از این مجموعه در قلمرو فلسفه حقوق بشر قرار می‌گیرد.

در مکتب نائینی در صدور فعل اختیاری از مفهومی به نام طلب و سلطنت نام برده‌اند و به زعم خود خواسته‌اند که نقاط ضعف تحلیل‌های فلاسفه را جبران کنند. در باب منشأ اراده نیر میان فلاسفه و مکتب نائینی برخی اختلاف‌نظرها وجود دارد. در تعریف و تحلیل مفهوم اختیار نیز مکتب نائینی به نقد فلاسفه پرداخته و اختیار را ناشی از سلطنت نفس به شمار آورده‌اند. در این میان علامه جعفری آراء خاصی دارد که در بعضی موارد هم با دیدگاه فلاسفه و هم مکتب نائینی تفاوت دارد. وی با توجه به مبانی انسان‌شناسی خود بحث جبر و اختیار را از حب ذات انسان آغاز کرده و اراده را فعل نفس و معلول آن به شمار می‌آورد که شخصیت و انگیزه‌های مختلف انسان‌ها موجب اختلاف اراده‌های انسان‌ها می‌شود. وی با تعریف خاص خود از اختیار، که آن را نظارت من بر دو جهت مثبت و منفی کار می‌داند، از نقش من در صدور اراده و تحقق فعل اختیاری بحث می‌کند.