جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در 18 ذیحجه 35 هجری (17 ژوئن 656 م)، سومین خلیفه راشدین به دست مسلمانان بدوی کشته شد و مسلمانان حضری از او حمایت نکردند. در این رویداد، چند نکته از تاریخ آن روزگار در خور بررسی است که تاکنون چنانکه باید مورد مداقه قرار نگرفته اند و می توان آنها را در سه حوزه بخش بندی نمود: بدویان مسلمان و پیشینه آنان، برتری امویان در دوره خلافت عثمان، و سیاست های اقتصادی آن خلیفه - که این نوشتار به بررسی آنها می پردازد.

در دوران کنونی، جنگ و برخوردهای خشونت بار بی تردید یکی از مهم ترین چالش های جوامع معاصر به شمار می آید. آگاهی فزاینده از مخاطرات و نتایج نامطلوب چنین برخوردهایی میان انسان ها و نیز میان جوامع مختلف، تلاش ها و اقدامات گسترده ای را از سوی سازمان های متعدد بین المللی به دنبال داشته است، و منابع بسیاری در راستای حل این تعارضات صرف شده است. اما آنچه به راستی بدان کمتر پرداخته می شود، دلایل شکل گیری این آسیب ها، به ویژه در فرآیند تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان است. مقاله پژوهشی حاضر، یکی از مهمترین عناصر نظام آموزش و پرورش کشور، یعنی کتاب های درسی دوره ابتدایی را با توجه به مفاهیم صلح و جنگ مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داده و نقاط ضعف و قوت برنامه های درسی را از زوایا و ابعاد مختلف بر شمرده است.

روابط ایران و عثمانی طی 242 سال سلطنت صفویان گاهی دچار اختلال و بحران بوده است. علت جویی بحران در روابط بین دو کشور هدف اساسی نویسنده این مقاله است. لذا به منظور یافتن پاسخ این که چه متغییرهایی در پدیداری بحران در روابط بین ایران و عثمانی در سال های بین 985 تا 1049 نقش داشته اند، فرضیه ذیل به آزمون گذاشته شد: عواملی از قبیل طمع بیگانگان، نابسامانی اوضاع داخلی ایران، عصیان و روگردانی اقوام و حکومت های تابعه، عصیان حکام و دولتمردان و اظهار تبعیت ایشان از رومیه، دخالت و تصمیم سازی فرنگیان، نابسامانی اوضاع داخلی عثمانی و مشیت الهی به عنوان عامل تعیین کننده جهت حوادث، در پدیداری بحران در این دوره از روابط ایران و عثمانی نقش اساسی داشته اند. در این بررسی از روش تحقیق تاریخی استفاده شده و داده ها بر اساس نوشته مورخان ایرانی عصر صفوی جمع آوری شده است. یافته اصلی تحقیق تایید فرضیه اشاره شده بوده است و نشان می دهد عوامل مذکور در پایداری بحران در روابط بین ایران و عثمانی نقش اساسی داشته اند.

ظهور مغولان در شرق و استمرار جنگ های صلیبی در غرب جهان اسلام زمینه را برای فعالیت اقلیت های مذهبی فراهم آورد. مسیحیان، به عنوان یک اقلیت قابل توجه در قلمرو جغرافیایی ایران و پیوند آنان با سرزمین های ارمنستان و گرجستان، اهمیت ویژه ای پیدا کردند. بررسی چگونگی روابط مسیحیان و ایلخانان، از یک سو، و سیاست های حکومت های مسیحی گرجستان و ارمنستان، از دیگر سو، نگارنده را بر آن داشت تا با تفحص در این روابط به بررسی بیشتری پیرامون اهمیت اقلیت مذهبی مسیحی در تاریخ ایران عصر مغول بپردازد. این مقاله روابط ایلخانان و مسیحیان (از هلاکو تا آغاز عصر غازان) و سیاست های مذهبی ایلخانان در قبال اقلیت ها را مورد بررسی قرار می دهد؛ که نشان می دهد هلاکو با مسیحیان روابط دوستانه تری داشته و از آنان در پیشبرد مقاصد خود بهره می برده است و همچنین سایر ایلخانان نیز، به تناسب توانایی خود، در روابط خویش با خارج از ایران، همواره مسیحیان را مدنظر داشته اند.

حكومت ايلخانان مغول با آمدن هلاكوخان به ايران آغار شد منگوقا آن، خان مغول به علت شكايتهايی كه از سوی حكام مغولی ايران و علمای اهل تسنن - ازجمله قاضی شمس الدين قزوينی و مسيحيان درگير در جنگ های صليبی با مسلمانان رسيده بود، قدرت اسماعيليان و خلافت عباسی را برای بقای مغولان خطرناك دانسته، هلاكو، برادرش را مامور نمود تا به سوی ايران لشكر كشيده، هر دو نيرو را براندازد. شيعيان اثنی عشری كه در طول تاريخ هم از اسماعيليان و هم از عباسيان ناملايمات سياسی و مذهبی بسياری تحمل كرده بودند، هلاكو را در هر دو مورد ياری رساندند. خواجه نصيرالدين طوسی از يك طرف از عوامل درونی نابودی اسماعيليان به شمار می رود - كه ركن الدين خور شاه را تشويق به تسليم شدن نمود - و از طرف ديگر از عوامل بيرونی نابودی خلافت عباسی نيز محسوب می شود. هر چند هلاكو به قصد براندازی عباسيان از مغولستان رهسپار غرب شده بود، ولی تشويق و تحريك خواجه نصيرالدين- در مقابل عواملی كه هلاكو را در انجام ماموريت دچار ترديد می كردند - نقش موثری داشت و ابن علقمی، وزير شيعی مستعصم، خليفه عباسی - نيز از درون زمينه های براندازی خلافت را فراهم آورد. با برافتادن خلافت عباسی هرچند كل اسلام در معرض خطر قرار گرفت، شيعيان به علت روحيه تساهل و تسامح مذهبی ايلخانان - كه ناشی از نداشتن اصالت در اعتقادات دينی بود - توانستند رشد يابند و بارور شوند و به ثمر نشينند. ايلخانان تحت تاثير كارگزاران مسلمان خود، نه تنها اسلام آوردند، ‌بلكه در دوره غازان و اولجايتو، تحت تاثير امير، وزير و علمای اهل تشيع، به عقايد شيعی نيز گرايش يافتند و اولجايتو برای مدتی كوتاه به تشيع گرويد. شيعيان در پايان اين دوره با بنيانگذاری حكومتی شيعی در بخشی ا ز خراسان، راه گسترش تشيع را هموارتر نمودند.

از مکتب‌ شیخیه‌ از زمان‌ پیدایش‌ تاکنون‌ میراث‌ مکتوب‌ گسترده‌ای‌ به‌ جا مانده‌ است‌. با غور و تأمل‌ در این‌ میراث‌ می‌توان‌ جنبه‌های‌ مختلف‌ این‌ مکتب‌ را شناخت‌. این‌ شناخت‌ ضمن‌ آنکه‌ فی‌ نفسه‌ ارزشمند است‌، به‌ نوبه‌ی‌ خود می‌تواند در شناخت‌ هرچه‌ بیشتر مذهب‌ تشیع‌ نیز کمک‌ موثری‌ کند. هرچند در سالهای‌ اخیر پیرامون‌ تشیع‌ و به‌ ویژه‌ اندیشه‌ سیاسی‌ شیعی‌، تحقیق‌ و پژوهش‌ بسیاری‌ صورت‌ گرفته‌، اما تحقیق‌ پیرامون‌ تشیعِ شیخی‌- به‌ ویژه‌ اندیشه‌ سیاسی‌ آن‌- متأسفانه‌ مورد غفلت‌ قرار گرفته‌ است‌. از این‌ رو، هر نوع‌ پژوهش‌ پیرامون‌ موضوع‌ اخیر، ولو جنبه‌ مقدماتی‌ داشته‌ باشد، می‌تواند به‌ هرچه‌ غنی‌تر شدن‌ ادبیات‌ شیخیه‌ شناسی‌ کمک‌ کند.تمام همت شیخ احمد احسایی، احیاء تشیع به وسیله تعالیم ائمه اطهار بوده و بر این امر اصرار می ورزید. وی در غالب علوم متداوله اسلامی عصر خود استاد و صاحب نظر و از نظر جامعیت، کمتر نظیری در معاصرین خود داشته است. وی در کسوت فقاهت، ‌به ادعای خود بر خلاف طریقت حکما من جمله ملاصدرا و برخلاف عرف من جمله محی الدین عربی،‌ با واردات قلبی و از راه شهود باطنی به بیان مسائل فلسفی و عرفانی پرداخته است.شیخ احمد احسایی خود فقیه بود و روش اصولیین را در پیش گرفت ولیکن به علت اعتقادات خاص به شدت از جانب روحانیت اصول گرا تحت فشار قرار گرفته و سرانجام از آنها شکست خورد.اینکه شیخیه و بابیه از قشر روحانیت سر برآوردند و توسط برخی از آنها حمایت گردیدند، دلالت بر تعارضات و حکایت از دسته بندی‌های درون سازمان روحانیت و ضعف حوزه‌های علمیه می کرد. اما با پیروزی روحانیت اصول گرا بر شیخیه، آنها به نوسازی سازمان خویش پرداخته و از زمان محمد شاه به خصوص تنش رسمی بین روحانیت با دولت قاجاریه آغاز و رسماً به مداخله در سیاست پرداخته و موجبات پیشرفت فقه سیاسی گردید و زمینه برای به دست گرفتن رهبری نهضت‌های اجتماعی اواخر دوران قاجار فراهم گردید.

گیلان از زمان باستان تا پیش از پذیرش اسلام، به دلیل کوهستانی بودن منطقه و راه های صعب العبور، و حضور اقوام گیل و دیلم که جنگجو، قدرتمند، جسور و آزاده بوده اند، هماره مورد توجه حکومت های ایران بوده است. آنان هیچ گاه در برابر حکومت ها سر تسلیم فرو نیاوره و هماره تحت فرمان حکومت های محلی خود بوده اند. با حضور علویان که از ظلم و ستم خلفای عباسی به منطقه گیلان و دیلمان پناه بردند، مردم این مناطق کم کم با اسلام و تشیع آشنا شدند و به دلیل وجود محبوبیت علویان نزد ایرانیان به ویژه اقوام گیل و دیلم، آنان پذیرای تشیع زیدی شدند. علویان نیز با کمک خاندان های محلی گیلان و دیلمان به ترویج اسلام و مذهب زیدی در مناطق شمالی ایران پرداختند.علویان با حرکت مذهبی خود راه ورود خاندان دیلمی آل بویه را به صحنه سیاست و دین هموار نمودند. پس از تخفیف حکومت علویان، سه برادر بویهی به صحنه سیاسی و مذهبی ایران وارد شدند. این سه برادر که از منطقه دیلمان برخاسته بودند، در جنوب شرقی ایران و مرکز خلافت عباسیان، بغداد با اعتقاد به مذهب زیدی خود و دفاع از شعائر مذهبی شیعه امامیه، به ترویج اسلام و احیای مراسم و آئین های مذهبی امامیه پرداختند. دفاع آنان از مذهب امامیه، به دلایل سیاسی و جهت تثبیت حکومت آنان در مقابل حکومت عباسی بوده است. رساله ی حاضر بر آن است تا ضمن جمع آوری منابع و ماخذ دست اولو دوم و جدید به فرهنگ مردم گیلان از ابتدا تا پایان دولت آل بویه پرداخته و تاثیرات حکومت علویان و مذهب زیدی در پذیرش اسلام از سوی گیلان و دیلم و نقش آل بویه در احیای شعائر مذهبی را مورد بررسی قرار دهد.