جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهمترین موضوعات در حوزه‌ی دین و الهیات، مسئله ایمان دینی است؛ زیرا اساس حرکت به سوی خداوند همان ایمان به خدا و بازگشت به سوی اوست. چون مفهوم ایمان با همه‌ی ابعاد وجودی انسان در ارتباط است؛ به راحتی نمی‌توان حدود و جوانب آن را معین نمود. ایمان از یکسو با ساحت معرفتی آدمی ارتباط وثیق دارد و از سوی دیگر نمی‌توان از تاثیر ساحات عاطفی و ارادی بر ایمان نیز غفلت ورزید. به طور کلی ایمانی ارزشمند است که مبتنی برآگاهی و علم باشد. حالات روحی ، فضائل و رذائل درونی انسان و همچنین اعمال بیرونی و جوارحی او ارتباط معناداری با ایمان دارند. بررسی رابطه این حوزه‌های سه‌گانه با ایمان دینی، محور اصلی این پژوهش است و روش کار مبتنی بر شیوه توصیفی تحلیلی است. در همه‌ی بخش‌های این پژوهش، نهج‌البلاغه و سخنان گهربار حضرت علی(ع) مورد بررسی قرار گرفته است.

هدفهای کلی این پژوهشبه شرح زیر می‌باشد: الف : اهدافکلی: -1 بررسی جایگاه عقل در نظام تربیتی اسلام. -2 ارائه راهبردهایئی به برنامه‌ریزان درسی و متصدیان تعلیم و تربیتدر خصوصچگونگی بهره‌گیری از عقل به عنوان محور تعلیم و تربیت . ب : اهدافجزئی: معمولاتدسته‌گیری از هدفها در پژوهشا مطرح استکه در مقایسه با دسته اول جزئی‌تر و مشخص‌تر هستند که البته آبشخور اصلی آنها نیز ماهیتموضوع تحقیق است . هدفهای جزئی این پژوهشبه شرح زیر می‌باشد: -1 بررسی اهمیتعقل در قرآن و روایات . -2 بررسی آثار بکارگیری عقل در ابعاد مختلفشخصیت(عقلانی - اجتماعی - عاطفی - اخلاقی). -3 بررسی روشهای عقلانی و تعلیم و تربیت . -4 بررسی ارتباط میان عقل و دین. -5 بررسی توصیه‌های پیشوایان دینی در زمینه چگونگی پرورشقوای عقلانی. -6 بررسی رابطه عقل و ارزشها در نظام تربیتی اسلام. -7 بررسی ارتباط عقل و احکام اسلامی. -8 بررسی عوامل بازدارنده تعقل از نظر اسلام.

شناخت به معنای درک ودریافتن شی ء با اندیشه وتدبر برآثار آن است و اخصِّ از علم تلقی می گردد. کسب شناخت درانسان به کمک ابزارهای نهفته در ذات او صورت می گیرد، که از آن ها تعبیر به ابزارهای شناخت می شود. این پژوهش با تفحّص در آیات قرآن، به منظور کشف دیدگاه این کتاب آسمانی نسبت به ابزارهای شناخت ، محدوده و قلمرو هر یک صورت پذیرفته است. آیات کلام الهی، حواس ظاهری، عقل و قلب را ابزارهای کسب معرفت در انسان معرفی می کند . هر ابزار دامنه وسیعی از معرفتهای حسی ،عقلی و قلبی یا شهودی را نصیب انسان می کند و با دارابودن ویژگی های منحصر به فرد، دامنه ی آگاهی حاصل از خود را مشخص می کند ، لذا با تعیین قلمرو کارایی خویش، لزوم وجود دیگر ابزار شناخت را اثبات می نماید. حواس پنج گانه، که اشاره بر آن در قرآن به سمع و بصر محصور گشته است، جدا از نقش بسزا در زندگی دنیوی و ایجاد مقدمات براهین عقلی در معارف دینی، .به دلیل ویژگی های: جزئیت، فردی بودن ، محدودیت درزمان و مکان، خطاپذیری و... شناخت های سطحی وغیر یقینی را ایجاد و تنها امور مادی را پشتیبانی می کند ؛ و هر چند مقدمه ی کسب معرفت های فرا مادی است، اما خود از درک آنها عاجز است؛ از این رو جهت ایجاد معرفت های یقینی وابستگی مستقیمی به ابزارهای دیگر خصوصا عقل دارد. عقل با دارا بودن ویژگی های ترکیب ، تجزیه، تجرید و تعمیق مفاهیم حسی، خطای حواس ظاهری را رفع نموده و با در کنار هم قرار دادن مقدمات حاصل از این ابزارها، می تواند پاره ای از مسائل فرا طبیعی را مورد استدلال و استنباط قرار دهد. عقل دردامنه ی بُرد فعالیت خویش، اثبات وجود پروردگار، اصول بنیادین دین و... را قرار می دهد، اما به دلیل خطا پذیری و درک مفاهیم کلی و عدم توانایی در ادراک امور جزئی، بسیاری امور، مانند: درک جزئیات دین و... خارج از قلمرو کارایی آن قرار می گیرد. وصول به حقیقت و معارف عمیق الهی، مظروف وسیعی است که تنها قلبمی تواند ظرفیت گنجایش آن را داشته باشد. قلب که غالبا از آن با واژه ی فواد یاد می شود، در سه معنای : عقل، ابزار شناخت های غیر حسی- عقلی، روح وحقیقت انسان، مورد کاربرد قرار گرفته است. زمینه های تقوا، ایمان ، عمل صالح توام با اخلاص، روزنه ی شناختی قلب را بر ادراک، اعم از حصولی وحضوری قادر می سازد وآن را به منبع گسترده ی معارف تبدیل می نماید؛ تاآن جا که دامنه ی کارایی آن امور وحیانی و الهامات الهی را در بر می گیرد، ویژگی زنگار پذیریِ قلب ،آن را کانون جذب وسوسه های شیطانی و نفسانی قرار می دهد، از این رو ، قرآن بر لزوم سلیمنگهداشتن آن تاکید می نماید. اگرچه قرآن کریم هریک از روزنه های شناختی وجود انسان را در جایگاه خویش معتبر می داند و هر سه ابزار را درطول هم قرار می دهد؛ اما یگانه معرفت معصوموخطا ناپذیر را وحی الهی دانسته که از دریچه ی قلب حاصل می گردد.

طلب حقیقت ایمان از جان انسان،شأنی مهم و مبنایی در طرح دین برای سعادت و تقرب او به حضرت حق جل و علا است. طرح موضوع ایمان در میان دین‌پژوهان، ابعاد گوناگونی را تشکیل داده که مهمترین این ابعاد، چیستی ایمان و رابطه آن با معرفت بوده و از دغدغه‌های دیروز و امروز دین‌پژوه است و نقشی مهم در رهیافت‌های عالمانه نسبت به دین داشته و در زمینه‌های سیاسی و اجتماعی نیز بروز دارد. در بخش نخست جستار حاضر، نظرات ابوحامد غزالی را در این مسأله به بحث نشستیم و دریافتیم که چیستی ایمان در نظر غزالی، یک معنای واحد را در بر نمی‌گیرد؛ هرچند تهافتی میان این معانی دیده‌ نمی‌شود و حتی با قدری مسامحه می‌توان آن‌ها را به صورت تشکیکی ملاحظه نمود که از گرهی بسیط در قلب تا تصدیق و حتی کشف و شهود عالم غیب امتداد می‌یابد. طبق مولفات موجود، غزالی در غالب کلماتش رویکرد تصدیق‌انگارانه اشاعره را ادامه می‌دهد و دقت‌های افزون‌تری را نسبت به هم‌مسلکان اشعری خویش به‌کار می‌گیرد. معنی تصدیق نزد او به اعتقادی جازم برمی‌گردد؛ این اعتقاد در تحلیل او، بیش‌تر با نوعی یقین و تسلیم درونی پیوند می‌خورد تا کسب یک جور علم حصولی و مفهومی صرف. غزالی اگرچه راه صوفیه را مقدم و والاتر از طرق دیگر حصول ایمان قرار می‌دهد اما دیگر راه‌ها و از جمله، برهان و استدلال را از اعتبار ساقط نمی‌کند؛هرچند روندگان مسیرش را به‌جهت بدبینی نسبت به فیلسوفان و فرآورده‌های آنان، اوحدی در هر دوران قرار می‌دهد و در مقابل، بر ایمان عوام که گاه بر اثر مشاهده شخص نبی حاصل می‌شود، ارج‌ می‌نهد. این مواضع می‌تواند تاثرات غزالی - از تربیت اولیه، مسیر علمی، روحیات خاص، مبادی فکری خاص، ذهن سیال، اوضاع زمانه و نسبت‌های متنوع او با حکومت و...- را در تحلیل فرا بخواند که ما به قدر وسع خویش در این وادی گشت زدیم.و اما مسأله دومی که در این تحقیق مورد کنکاش قرار گرفته و مواد تحلیلی آن در مسأله نخست فراهم آمده،عبارت است از نحوه ایمان‌گروی حجه الاسلام غزالی که گاه او را نماینده ایمان‌گرایان مسلمان معرفی‌ کرده‌اند اما به اعتقاد ما رخنه«تبیین نحوه ایمان‌گروی» او را ندیده‌اند. فرضیه ما بر تفاوتاساسی و جوهری این نحوه ایمان‌گروی با رویکردهای ایمان‌گرایانه غربی و مسیحی استوار است؛ فضلا از این‌که نهادن عنوان ایمان‌گرا بر دانشوران مسلمان چندان روا نیست. توجه به تغایر پیش زمینه‌های «طرح مسأله ایمان و عقل» در فضایی که غزالی زیست فکری و اجتماعی خود را در آن رقم زدهو توجه به تلقی متفاوت وی از ایمان و معرفتکه با معنای ایمان در نظر ایمان‌گرایان مغرب زمین تفاوت جوهری دارد، ما را به این نتیجه هدایت می‌کند که اساسا ایمان که یکی از طرفین ماجرای عقل و ایمان است، در نظر غزالی از سنخ باور و تصدیق به حقایق و معانی دینی است که گاه با گرهی بسیط در قلب و گاه مجموع تصدیق و عمل و گاهی نیز به تصدیقی از جنس شهود عالم غیب اتفاق می‌افتد و چون یقین فرد مومنْمفهومیِ صرف نیست، تفاوتی نمی‌کندکه منشأ آن، برهان عقلی، مسلمات جدلی، خطابه اقناعی، اعتماد به شخص نبی، شنیدن خبر از او با وجود قرائن بصری و یا ملایمت طبع آدمی با خبر رسول باشد.نکته مهم این‌که غزالی به همراه سایر متفکرین اسلامی هرگز با مسأله‌ای به‌نام «پارادوکس‌های ایمانی» مواجهه‌ای تام و تمام نداشته و برخلاف سنت مسیحی، نسبت به ایمانی که تضاد و یا دست‌کم تغایر با عقل از ذاتش می‌جوشد، بیگانه-است. هم‌چنین طرف دیگر ماجرا یعنی عقل و عقلانیت نیز معانی و مراحل متفاوتی را در فرهنگ اسلامی به خود گرفته است. دشمنی با فلاسفه در میان متکلمان و به‌ویژهاشاعره پر طمطراقی چون غزالی و فخر رازی نیز، همواره با ژست و دعوی منطق و برهان صورت می‌پذیرد.دانشوران مسلمان و از جمله آن‌ها غزالی به جهت عدم تناقض در متن مقدس‌شان و به مقتضای فضایی که مکرر در مکرر ترغیب به تعقل و تفکر و تدبر در آن موج می‌زند و به لحاظ ارزشی که برای طریقه برهان و تعقل قائل هستند و عقل را- چه اذعان کنند و چه نکنند- حجتی الاهی می‌یابند و مهم‌تر از همه، تلقی خاص‌شان از ایمان به معنای تصدیق، هرگز پیش‌نهاد «ایمان به‌جای برهان» یا «دین علی‌رغم عقلانیت» یا «آموزه‌های وحیانی ورای علم و معرفت» را به پیش نمی‌کشند! بلکه بالعکس طعنه‌هایی را- بجا یا نابجا- به اهل فلسفه می‌زنند مبنی بر اینکه اولا و بالذات بر همان عهد برهانی و منطقی بودن خویش وفا نکرده‌اند! و ثانیا و بالعرض (به زعم اینان) به برخی آموزه‌های خلاف ظاهرِ حجت‌مند قرآن در مورد مبدأ و معاد رسیده‌اند.این سخن، اوج اثبات مدعای ماست در مورد سلوک ایمانی‌ حجه الاسلام غزالی که نه ضدیتی با عقل دارد و نه علی رغم عقل تصور می‌شود و نه غیر قابل اثبات توسط عقل است و نه به‌طور کلی در جو غیر عقلانی نشو و نما می‌کند. به جرأت می‌توان گفت که در متن «المنقذ من الضلال» و سایر کتب او نظیر «تهافت الفلاسفه» و «احیاء العلوم» و... دشمنی با فلسفه‌ورزی به جهت آفات دیگری است که متدینان زمانه او با خواندن کتب فلاسفه به آن دچار می‌شدند. به هر روی آن‌چه برای ما در تحلیل نحوه ایمان‌گرایی غزالی مهم می‌نماید، این است که مخالف فلسفه‌ورزی مصطلح در عالم اسلامی، هرچند غزالی باشد(!)، باز به طریقه برهان و استدلال در راه رسیدن به ایمان معترف است و تصدیقِ هم-معنی ایمان را با چنان قاطعیت و قطعیتی که در شروطش حکایت می‌کند، می‌پسندد. شاید او با حقیقت فلسفه که مبتنی بر تعقل و اندیشه برهانی است، مشکلی ندارد و مشکلش تنها با فرآورده‌های موجود و احیانا یونانی و بعضا معارض با آموزه-های متشابه قرآن است. درست برخلاف ایمان‌گروی زائیده از بطن قرون وسطی که برخاسته از تهافت در متن دین محرَّف مسیحیت نظیر تثلیث و تجسد و الوهیت عیسی(علی نبیا و علی آله و علیه السلام) است و کلیسای اندوده با تعصب بر فلسفه یونانیِ متدین گشته!

هدف این پژوهش نشان دادن میزان اهمیت کشف و شهود از دیدگاه شیخ اشراق و علامه طباطبایی است یکی از بحث های مهم این نوشتار شناخت خود و ارتباط متقابل آن با معرفت خداست. بعد از بیان نظرات دو متفکر راجع به حقیقتشهود، به مسئله توحید اشراقی و عرفانی پرداختیم، هر دو متفکر معقدند کشف و شهود، مرحله مهمی در شناخت خداست و پس از تزکیه نفس حاصل می شود.

در این نوشتار نگاه ارسطو به عقل را در دو مبحث نظریه شناخت و نفس بررسی می کنیم. در نظریه شناخت گفته خواهد شد که مکانیسم شناخت نزد ارسطو چهار مرحله دارد؛ حس، یادآوری، تجربه و کلی. کلی نزد ارسطو همان شناخت عقلی است که منتزع و برگرفته از سه مرحله پیشین است؛ بر همین اساس است عبارت معروف منقول از ارسطو که "من فقد حسا فقد علما". در مبحث نفس ضمن تبیین معنای نفس نزد ارسطو، عقل به عنوان قوه ای از نفس شناخته می شود که عهده دار تمامی مراحل چهارگانه شناخت است. در پایان درباره عقل منفعل و فاعل به تفصیل بحث خواهد شد و تفسیر مشهور از عقل فعال به عنوان عقل مفارق از انسان نقد خواهد شد.

هدف از نگارش این پایان‌نامه‌‌، تبیین نسبت عقل و عشق در منظومه‌ی عرفانی مولوی و استخراج دلالت‌های آن در تربیت انسان می‌باشد. پژوهش حاضر، با روش تحلیلی‌‌ استنباطی و در پنج فصل نگارش یافته‌است. یافته‌های این پژوهش با توجه به سوالات پنج‌گانه به این قرار است: پیش‌فرض‌های فلسفی مولانا در مبانیِ جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، معرفت‌شناسی و ارزش‌شناسی، همگی مبتنی بر دیدگاه خداشناسانه و توحیدی است و پیوسته بانگ بازگشت به اصلِ خویش را فریاد می‌زند. مولانا در تبیین مفهوم عقل، به انواع عقول قائل است، که مهمترین آن‌ها در قالب عقل جزوی که نوعِ مذموم عقل و عقل کلی که نوعِ ممدوح عقل می‌باشد، بیان می‌شود. همچنین در معرفی انواع عشق، به دو نوعِ عشق مجازی و حقیقی اعتقاد دارد. مولانا عشق حقیقی را ارزشمند می‌داند و محترم می‌شمارد. به نظر وی «عقلِ کلّی»مهم و لازمه‌ی تربیت و سعادت است. اما بر این باوراست که این ابزار به تنهایی برای شناخت و رشدِ کامل، کافی نیست بلکه پس از طی مسیر شناخت، باید با مکمل خود یعنی «عشق حقیقی» بیامیزد. درنتیجه این دو مفهوم نزد مولانا نه تنها تعارضی ندارند بلکه در تعامل نیز می‌باشند. در نهایت می‌توان گفت که مولانا برای عقل و عشق مراتب مختلفی قائل است و هدف غایی او در استفاده از انواع عقول و راه عشق و شهود‌‌‌، فنای فی‌الله و بقای باالله می‌باشد‌. همچنین دو هدف کلیِ واسطه‌ای نیز در راستای رسیدن به هدف غایی وجود دارد که هر کدام دارای روش‌های تربیتی خاص خود می‌باشند و عبارت‌انداز: نخست، «پرورش عقلِ کلّی» که با روش‌هایِ: «آموزش معرفت شهودی» و «توجه دادن به بارقه‌های حق» میسر می‌شود. و هدف دوم، «پرورش عشقِ حقیقی» می‌باشد و با روشِ‌ «تزکیه» و از مسیرِ «مراقبه و محاسبه» امکان‌پذیر می‌باشد.

چکیده مسئلۀ صفات خداوند هم در حوزۀ مباحث الهیاتی (کلامی) و هم فلسفی، اهمیت ویژه‌ای دارد و می‌توان از جهات مختلف معناشناختی، معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی در خصوص آن به بحث نشست. اسپینوزا فیلسوف عقل‌گرای سدۀ هفدهم که متافیزیک خود را مبتنی بر تصور خدا به‌عنوان علت اولی و تنها جوهر موجود می‌سازد، تصور تام خدا را به تصور صفات خداوند منوط می‌داند و از این مجرا به بحث‌های مختلفی در این زمینه می‌پردازد. در این تحقیق سعی بر این بوده است تا به پرسش‌هایی در زمینۀ تعریف، عینیت و تعداد صفات جوهر الهی در اندیشۀ اسپینوزا پاسخ‌های نظام‌مند داده شود. روش تحقیق در این مقاله توصیفی - تحلیلی و بر اساس تحقیق کتابخانه‌ای - اسنادی است. به اختصار می‌توان گفت که اسپینوزا در دیدگاه نهایی خود، صفات را معرفت‌پذیر، مقوّم ذات جوهر، عینی و ناوابسته به ذهن فاعل شناسا و از نظر عددی نامتناهی می‌داند. او همچنین بین صفات خدا و خصوصیات او قائل به تمایز است. همچنین نشان داده خواهد شد که دیدگاه اسپینوزا در بحث صفات، تغییراتی را نیز به خود دیده است.

این نوشتار به شیوه توصیفی تحلیلی و با استفاده از روش کتابخانه ای و کتابهای الکترونیکی به بررسی صفات الهی از دیدگاه دو شخصیت کلامی بزرگ ابو منصور ماتریدی و قاضی عبدالجبار معتزلی پرداخته است.هدف از این نوشتار تبیین و بررسی دیدگاه قاضی عبدالجبار معتزلی و ابو منصور ماتریدی در باب اسما و صفات خداوند است، تنها عاملی که باعث اختلاف این دو متکلم در باب اسما و صفات خداوند شده، مسئله ارزش عقل در فهم و درک مسائل کلامی است، معتزلیان مدار اعتقادات خویش را بر عقل نهاده اند و ماتریدیان در کنار اینکه به عقل بها داده اند، ولی مدار اعتقادتشان بر پایه نقل است. لذا شیوه هرکدام در بررسی و تعمق درمسائل کلامی از جمله اسما و صفات خداوند متفاوت است که باعث اختلاف نظرها گردیده است.معتزلیان از جمله قاضی عبدالجبار معتزلی معتقد به نفی صفات هستند، اما برخلاف آنها ماتریدیان و از آن جمله موسس این مکتب ابو منصور ماتریدی صفات خداوند را اثبات می کنند و معتقدند که صفات خداوند ثابت است البته با این توضیح که حقیقت ثبوتی آنها برای ما به صورت دقیق آشکار نیست.