جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسير فخر رازی، تفسيرى كلامى، نوشتهء فخرالدين رازى، متكلم و مفسر اشعرى قرن ششم و هفتم هجرى است. تفسير كبير مهم‏ترين و جامع‏ترين اثر فخر رازى و يكى از چند تفسير مهم و برجستهء قرآن كريم به زبان عربى است. اين كتاب به سبب حجم بسيارش به تفسير كبير مشهور شده، ولى نام اصلى آن مفاتيح الغيب است. فخر رازى، بر خلاف زمخشرى، كه هدف از تفسيرش دفاع از آموزه‏هاى معتزلى است، به صراحت به انگيزه و هدف خود در نگارش اين تفسير اشاره‏اى نكرده، ولى عملا در جاى جاى آن، به دفاع از مذهب كلامى ابوالحسن اشعرى(متوفى ٣٣۴) و رد آراى مخالفان وى، به ويژه معتزله، پرداخته است. يكى از دلايل شهرت و اعتبار تفسير كبير، تأثير آن بر تفاسير بعدى است. برخى از مفسرانى كه از محتواى تفسير كبير و روش آن استفاده كرده يا تأثير پذيرفته‏اند، عبارت‏اند از: نيشابورى در غرائب القرآن، بيضاوى در انوار التنزيل، آلوسى در روح المعانى، قاسمى در محاسن التأويل، طباطبائى در الميزان و رشيدرضا كه عالمى سلفى و پيرو ابن تيميّه است، در المنار از شيوهء استدلال و محتواى تفسير كبير بسيار استفاده كرده و طنطاوى نيز در الجواهر، قرآن را به همان شيوهء فخر رازى تفسير كرده است. اين اثر شامل سى و دو جلد مى‏باشد. هر چند فخر رازى در ابتداى تفسير كبير گفته است كه آن را در مقدمه و ابوابى تنظيم كرده و مقدمه نيز شامل ابواب و فصولى است، عملا در همان فصل اول از مقدمه، به تفسير {/«اعوذ باللّه من الشيطان الرجيم»/} پرداخته است. او تفسير هر سوره را با ذكر نام آن، محل نزول، تعداد آيات و اقوال مربوط به آن آغاز كرده، سپس با ذكر يك يا دو يا چند آيه از آن سوره، توضيح كوتاهى دربارهء مناسبت آنها با آيات قبلى داده است. اين ويژگى از امتيازات بارز اين تفسير است. سپس، چنانچه روايت يا حديثى از پيامبر اكرم(ص)، صحابه يا تابعين دربارهء آيه يا آيات وجود داشته، آنها را بررسى كرده، يا به ذكر مسائلى چون ناسخ و منسوخ يا شرح مصطلحات حديثى(مانند متواتر و آحاد و جرح و تعديل) پرداخته، آنگاه آيه يا آيات مورد نظر را به كوچكترين اجزاى مفهومى، تجزيه كرده و تحت عناوينى؛ چون مسئله، سؤال، وجه، اقوال، امور و غيره، از ابعاد مختلف كلامى و فلسفى و لغوى و ادبى و فقهى و مانند اين‏ها به بررسى و تفسير آنها پرداخته و در پايان، نظر خود را بيان نموده است. اين بحث‏هاى تفصيلى و پرداختن به ابعاد گوناگون يك مسئله، از ويژگى‏هاى بارز و منحصر به فرد تفسير كبير است. تفسير كبير را از نظر روش، در شمار تفاسير عقلى و كلامى آورده‏اند. ذهبى آن را از نوع تفسير به رأى جائز دانسته است. علامه طباطبائى نيز از طرفى اين تفسير را تفسيرى كلامى ذكر كرده و از طرف ديگر، تفسير متكلمان را تطبيق ناميده و رد كرده است. هر چند تفسير فخر رازى پر از مباحث كلامى و عقلى است، ظاهرا خود او لزوما به دنبال نگارش تفسيرى كلامى يا فلسفى يا تفسير به رأى، چه ممدوح چه مذموم، نبوده است، زيرا در تفسير خود به اين نكته اشاره‏اى نكرده و در وصيتنامه‏اش مى‏نويسد كه هيچ يك از اين روش‏هاى فلسفى و كلامى در كنار روش قرآنى ارج و ارزشى ندارند. با توجه به اين كه محور غالب مباحث كلامى، آيات قرآن كريم بوده است، در تفسير كبير كه صبغه‏اى كلامى دارد، مى‏توان مجموعهء نسبتا كاملى را از آراى كلامى اشاعره، معتزله، كراميه و برخى فرق ديگر ملاحظه كرد و به يك دورهء كامل از مباحث كلامى دست يافت. برخى از مباحث كلامى - فلسفى كه فخر رازى به آنها پرداخته عبارت‏اند از: معرفت خداوند و اين كه آيا در شناخت او نظر و استدلال جائز است يا نه، ايمان و اسلام، تفاوت ميان اين دو و اركان ايمان، كلام الهى و بحث از حدوث و قدم آن، رؤيت خداوند، عدل الهى، جبر و اختيار و قضا و قدر، حدوث و قدم عالم، اعجاز قرآن، ارادهء خداوند، مفهوم استواى خداوند بر عرش، تجسيم، تثليث، عصمت انبيا، شفاعت پيامبر اكرم،عقيدهء شيعه در امامت معصوم و احتمال صحت آن، بيان لزوم وجود معصوم در هر زمانى با اين توضيح كه بر خلاف نظر شيعه و بنابر اعتقاد اشاعره و خود فخر رازى، مجموع امت معصوم است نه يك تن، و بحث معاد. در ميان مفسران، فخر رازى بيش از همه در تبيين آيات باران كوشيده است. از آراى خاص تفسيرى رازى، اعتقاد به نبودن واژه‏هاى دخيل و غير عربى در قرآن است، همچنين وى به نقل روايات اسباب نزول و ذكر قرائت‏هاى مختلف اهتمام فراوانى داشته است. غلبهء صبغهء كلامى - عقلى در تفسير كبير مانع از اين نشده است كه فخر رازى در مواردى، از شيوهء قرآن به قرآن، در تفسير آيات كريمه استفاده كند؛ ولى با وجود اشاراتى كه به احاديث پيامبر اكرم و امامان شيعه كرده و رواياتى كه از صحابه و تابعين آورده، در تفسير خود اعتماد اندكى به احاديث داشته است. گفته مى‏شود كه او در نقل احاديث به شيوه‏اى كه در عصر او معمول بوده، سلسله سند حديث را ذكر نكرده و نيز احاديثى را كه بسيارى از مفسران، حتى عقلى مشربانى چون زمخشرى و طبرسى،در فضائل سوره‏ها و ثواب قرائت آنها نقل مى‏كنند، نياورده است. در تفسير كبير استفاده از رواياتى كه از اسرائيليات شمرده مى‏شوند، بسيار اندك است. براى نمونه ذيل آيهء «ن» در سورهء قلم، «ن» را به معناى نهنگى كه زمين بر پشت آن قرار دارد، دانسته است. فخر رازى هر چند اين روايت را در تفسير آيهء مذكور آورده، آن را نه به سبب مخالفت با عقل يا اشكال در سلسله روايت يا محتواى حديث يا از اسرائيليات بودن رد كرده، بلكه از جنبهء ادبى و نحوى مردود دانسته اس. تفسير فخر رازى با وجود صبغهء كلامى، از اشارات صوفيانه خالى نيست و در تفسير برخى آيات به ذكر طريق و شيوهء عارفان در تفسير آيات نيز پرداخته است. از ويژگى‏هاى بارز روش فخررازى در تفسير كبير، اهتمام جدّى او به بيان مناسبات ميان آيات و سور قرآن كريم است. وى تنها به ذكر يك مناسبت اكتفا نمى‏كند، بلكه در بيشتر مواقع به بيان چند مناسبت مى‏پردازد. عنايت به نكات ادبى و بلاغى، از جمله استشهاد به شواهد شعرى دورهء جاهليت در مباحث لغوى و نحوى و بلاغى، از ديگر ويژگى‏هاى روش تفسيرى فخر رازى محسوب مى‏شود. وى در اين خصوص، بيشترين استفاده را از كشاف زمخشرى برده است. توجه به مباحث فقهى نيز از جمله خصايص روش فخر رازى در تفسير كبير است. فخر رازى در برخورد با آيات احكام، ابتدا آراى مكاتب و مذاهب مختلف فقهى را در خصوص آنها مطرح مى‏كند و سپس به تفصيل به بيان گرايش فقهى خود، يعنى مذهب فقهى شافعى، مى‏پردازد و بر صحت آن استدلال مى‏كند. تفسير كبير به دليل مهارت فخر رازى در علوم مختلف، سرشار از مباحث كلامى، فلسفى، منطقى، فقهى، ادبى و غيره است و همين ويژگى آن را دايرةالمعارف گونه كرده است. اين گستردگى و اطناب تفسير فخر رازى مى‏تواند از آن جهت باشد كه وى آن را براى عموم ننوشته است. به نظر برخى از علماى تفسير، اشتمال تفسير فخر رازى بر اين حجم مطالب متنوع، از اهميت تفسيرى آن كاسته است. به گفتهء ابوحيّان غرناطى، (مفسر قرن هفتم و هشتم)، در تفسير فخر رازى مطالبى هست كه در عالم تفسير نيازى به آنها نيست. ابن تيميّه نيز آن را تفسيرى دانسته كه در آن، جز تفسير از هر موضوعى سخنى يافت مى‏شود. به عقيدهء سيوطى، اين تفسير مملو از سخنان حكما و فلاسفه است و بحث‏هاى تفسيرى‏اش بى‏ارتباط با آيات است. ابن خلّكان نيز مى‏گويد كه در آن مطالب غريب و نا آشناى فراوانى آمده است. عده‏اى نيز بر محتواى آن خرده گرفته‏اند و معتقدند كه تفسير كبير از اين جهت عيوب فراوانى دارد، از جمله ابوشامه مقدسى (متوفى ۶۶۵) معتقد است كه فخر رازى در تفسير خود شبهات جدّى مخالفان اسلام و اهل سنّت را به بهترين شكل مطرح كرده، ولى از حل آنها در نهايت عجز و ناتوانى فرومانده است.

کتاب «زبدة الاحکام» مجموعه‏ ای از آراء و فتاوی فقهی آیت الله جعفر سبحانی است كه قبلاً به صورت تعلیقه و حاشیه بر زبدة الاحكام امام خمینی نگاشته و اینك در اثری مستقل، مشتمل بر احكام و مسائل ابواب مختلف فقه تنظیم گردیده است. در هر موضوع ابتدا در كلیاتی تعریف و بیان ماهیت و جایگاه آن موضوع در فقه بیان گردیده سپس تحت عنوان «مسئله» مجموعه‏ ای از جزئیات و فروعات تشریح گردیده است. این فروعات از باب طهارت، احكام آب‏ها، احكام نماز و روزه و حج تا آخرین مسائل فقه یعنی حدود و قصاص و دیات را شامل می‏ شود.

«الحج في الشريعة الإسلامية الغراء»، در فقه استدلالى و مبحث حج، توسط حضرت آیت‌ الله جعفر سبحانى در پنج جلد و به زبان عربى تأليف شده است. تفصيل مطالب حج در اين كتاب از ويژگى‌ هاى آن به حساب مى‌ آيد كه مى‌ توان گفت مؤلف از هيچ مطلبى پيرامون حج فرو گذار نكرده است. فصل سيزدهم آخرين فصل در جلد دوم كتاب، در كيفيت احرام است كه مؤلف ابتدا سه مؤلفه را مورد توجه قرار داده كه عبارتند از: 1- احرام در كلمات اهل لغت. 2- حقيقت احرام در لسان روايات و كلمات اصحاب. 3-چگونگى تعلق نيت به احرام.

«الحج في الشريعة الإسلامية الغراء» در فقه استدلالى و مبحث حج، توسط حضرت آیت‌ الله جعفر سبحانی تالیف شده است. در جلد اول كتاب ابتدا مقدمه‌ اى را درباره حج بيان نموده، سپس به نامه آیت‌ الله بروجردى خطاب به سفير عربستان سعودى در سال 1374 ق، اشاره كرده كه مربوط به حج مى‌ باشد.لله جعفر سبحانى در پنج جلد و به زبان عربى تأليف شده است. فصل اول اولين مطلب در اين فصل، به ركن دين بودن حج اشاره دارد. فصل دوم اين فصل در شرايط وجوب حجه الاسلام است كه عبارتند از: كمال؛ يعنى بالغ و عاقل بودن مكلف، حريت و استطاعت. فصل سوم اين فصل درباره وجوب حج با نذر و عهد و قسم مى‌ باشد. فصل چهارم اين فصل در نيابت است. فصل پنجم اين فصل درباره وصيت به حج مى‌ باشد؛ فصل ششم در ششمين فصل از فصول كتاب، حج مستحبى مورد بحث مى‌ باشد. فصل هفتم اين فصل در اقسام عمره مى‌ باشد كه گفته شده عمره نيز مانند حج به سه قسم واجب اصلى و عرضى و مستحبى تقسيم مى‌ گردد. فصل هشتم تمتع، قران و افراد انواع حج هستند كه بسته به شرايط مكلف به لحاظ مكان زندگى، بر او واجب مى‌ گردند. فصل نهم در اين فصل طبق روال غالب كتاب‌ هاى مفصل فقهى، اعمال حج تمتع؛ يعنى: احرام از ميقات، دخول در مكه، طواف به دور كعبه، خواندن دو ركعت نماز در مقام، سعى بين صفا و مروه به تعداد هفت بار، طواف نساء و تقصير بازگويى شده است. فصل دهم اين فصل درباره مواقيت است. مواقيت به معنى مواضعى مى‌ باشد كه براى احرام معين گرديده‌ اند فصل يازدهم احكام مواقيت عنوان فصل يازدهم مى‌ باشد كه در نه مسئله مورد بررسى واقع شده‌اند. فصل دوازدهم مقدمات احرام، مطلبى است كه در اين فصل تشريح گرديده است.

«الحج في الشريعة الإسلامية الغراء»، در فقه استدلالى و مبحث حج، توسط حضرت آیت‌ الله جعفر سبحانى در پنج جلد و به زبان عربى تأليف شده است. تفصيل مطالب حج در اين كتاب از ويژگى‌ هاى آن به حساب مى‌آيد كه مى‌توان گفت مؤلف از هيچ مطلبى پيرامون حج فرو گذار نكرده است. فصل چهاردهم در جلد سوم كتاب تنها يك فصل وجود دارد كه نشان از تفصيل آن مى‌ باشد؛ در اين فصل كه موضوعش تروك احرام است، بيست و چهار مطلب مورد بررسى مى‌ باشند به اين شرح: صيد، وطى زنان، ايقاع عقد براى خود يا ديگرى، استمنا، عطر استعمال كردن، پوشيدن لباس‌ هاى دوخته شده، سرمه كشيدن، نگاه در آيينه، پوشيدن چيزى كه روى پا را كلا بپوشاند.

کتاب «در راه برپایی حج ابراهیمی» نوشته عباس علی عمید زنجانی، در آن سعی بر آن شده که طبق بیانات نصوص معتبر اسلامی ‌با ارائه مدارک اصیل گوشه هایی از اسرار و فلسفه حج عنوان گردد، و زمینه هایی که در مراسم و مناسک حج برای تأمین قدرت لازم جهت انجام مسؤولیت خطیر جهانی نمودن اسلام و استقرار حاکمیت مستضعفان وجود دارد بیان شود. فهرست مطالب کتاب به این شرح است: گام اوّل: بررسی فلسفه حجّ شامل جایگاه حج در اسلام، منابع دستیابی به فلسفه و اسرار حج، بررسی فلسفه حج، به ما چه میآموزد؟ حج آخرالزمان از زبان پیامبر اکرم، آگاهی از فلسفه احکام منافات با روح تعبّد ندارد، فلسفه حج نمی تواند بهانه های برای کمترین تغییر شکل حج باشد، بعد معنوی و سیر روحانی حج، نقش خلّاق حج در ارتقا و تعالی فرهنگی، بعد سیاسی و آمادگی های رزمی در حج، حج، عامل قیام مردم، حج آزمایش بزرگ خدا، بُعد اقتصادی حج، تجلی نظام امت و امامت در حج. گام دوم: بازگرداندن حجّ به شیوه ابراهیمی شامل سابقه تاریخی مکّه و کعبه، سابقه تاریخی حج و مناسک آن، حج آدم، حج فرشتگان، حج ابراهیم، حج انبیای عظام، آغاز دوران تحریف، انتقال حج به یمن، قریش کعبه را ویران میکند، حج پیامبر خدا، دو نکته اساسی در حجة الوداع، حج شرک آلود جاهلی، برخی از ویژگی های حج جاهلیت، رمز توحیدی بودن حج اسلام، بازگشت به حج ابراهیمی و حج محمدی، امیدها و فرداهای با شکوه. گام سوّم: فلسفه سیاسی برائت از مشرکان شامل برائت از دیدگاه قرآن و سیره پیامبر، معنا و مفهوم اعتقادی و سیاسی برائت، چرا برائت در ایام حج؟ چرا اذان و فریاد در برائت؟ شمول و عموم برائت از مشرکان، برائت از مشرکان از دیدگاه سنت. گام چهارم: تحقیقی پیرامون جدال ممنوع در حجّ شامل طرح تضاد در درون مکتب، رد مذهب با مذهب! جدال در قرآن، نظریات فقها در مورد جدال در حج. گام پنجم: حرم و آینده آن شامل خصایص حرم، احکام ویژه حرم. گام ششم: محدودیت مکانی شامل حرم سرزمین اسرار آمیزی که جنگ در آن حرام است، ویژگی های طبیعی مکه، اماکن مقدس تاریخی تخریب شده در مدینه.

کتاب «تبصرة المتعلمین فی احکام الدین» تالیف ابو منصور جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهر حلی اسدی معروف به علامۀ حلی است. این کتاب از زمان نگارش مورد توجه فقهای عظام واقع شده و به دلیل جایگاه والا و ویژه این کتاب، شروح متعددی بر آن زده شده، تا جایی که آقا بزرگ تهرانی به حدود ۳۰ شرح آن اشاره نموده است. کتاب حاضر شامل ۱۸ کتاب است که عبارتند از: کتاب‌ های طهارة، صلاة، زکاة، صوم، حج، جهاد، متاجر، الاجاره، دیون، هبات، نکاح، طلاق، عتق، ایمان، صید، میراث، قضاء، قصاص. مطالب مطرح شده در کتاب‌ ها عبارتند از: کتاب طهارت: مباحث آب‌ ها، وضو، غسل، تیمم و نجاسات . کتاب زکاة: مباحث زکاة فطره و خمس. کتاب جهاد: مبحث امر به معروف و نهی از منکر. کتاب متاجر: مباحث ربا، سلف و شفعه. کتاب اجاره: مباحث مزارعه، مساقاة، جعاله، سبق و رمایه، شرکت، مضاربه ، ودیعه، عاریه، لقطه، غصب، احیاء موات. کتاب دیون: مباحث رهن، حجر، ضمان، صلح، اقرار، وکالت. کتاب هبات: مباحث وقوف و وصایا. کتاب طلاق: مباحث خلع و مباراة، ظهار، ایلاء، لعان. کتاب قضاء: کتاب‌ های شهادت و حدود.

كتاب «تلخیص المرام فی معرفة الأحکام» تاليف حسن بن يوسف بن على بن مطهر حلى در بيان قواعد فقهى مى‌ باشد و از كتاب‌ هاى مهم شيعه در قرن هشتم هجرى مى‌ باشد. علامه حلى در اين كتاب به بيان قواعد فقهى كه در استنباط احكام به كار مى‌ آيد مى‌ پردازد. وى در اين كتاب مسائلى بسيار دقيق از علم فقه و مباحثى مهم را مطرح مى‌ سازد. اين كتاب از كتاب‌ هاى مهم فقهى به شمار مى‌ آيد و تا كنون شرح‌ هاى فراوانى بر آن نگاشته شده است كه اولين آن توسط مؤلف بزرگ خود اين كتاب يعنى علامه حلى نوشته شده است.