جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مبحث ضرورت وجود نبی در رهبری مدینه و نسبت نبوت با سیاست در فلسفۀ اسلامی از دیرباز، موردتوجه فراوان بوده است. ابن‏‌سینا نیز دراین‌باره اتصال نبی به عقل فعال به‌عنوان موجودی مجرد و مستقل از نفس، و برقراری رابطه میان نبی با سیاست در تئوریزه‌کردن زعامت و رهبری اتباع مدینه را مطرح کرده است؛ ازاین‌رو، تبیین چگونگی اتصال نبی به عقل فعال، و پیوند نبوت و سیاست براساس منابع دینی و حکمت سینوی از دستاوردهای بوعلی در فلسفۀ سیاسی است؛ بدین ترتیب، در پژوهش حاضر، درصدد پاسخ‌گویی به این پرسش بوده‌ایم که شیخ‌الرئیس بر چه اساس، بر رابطۀ نبوت و سیاست صحه گذاشته و طبق کدام مبنای نظری، نبی را شایستۀ زعامت و رهبری مدینه دانسته است. در این تحقیق، با استفاده از روش توصیفی- تحلیلیِ موردی، بر یک مورد واحد و مشخص در آرای سیاسی ابن‏سینا متمرکز شده و با بهره‌گیری از رویکرد تفسیری- تفهمی ازنوع هرمنوتیک روش‌شناسانۀ ویلهلم دیلتای نتیجه گرفته‌ایم شرط اتصال نبی به عقل فعال به‏عنوان حلقۀ واسط عالم محسوس با عالم معقول، راهبریِ سیاسی و دینی وی درخصوص اتباع مدینه را نیز توجیه می‌کند و بدین صورت، نبی به‏واسطۀ داشتن سه ویژگی قوۀ عقلیۀ قوی، قوۀ متخیله و قوۀ متصرفه به‏مثابۀ منشأ صدور اعجاز، لازمۀ رهبری مدینه به‏سوی سعادت دنیوی و رستگاری اخروی به‌شمار می‌آید. ریاست فاضلۀ نبی با اتصال قوۀ متخیله و نفس ناطقۀ نبی، یعنی اتصال عقل مستفاد به عقل فعال و همچنین تجلی پدیدۀ وحی، به حد اعلای سعادت می‌رسد و دیگران را نیز به‌سمت این سعادت هدایت می‌کند. بوعلی قوۀ عقلیۀ نبی را مستعد دریافت پرتو نورانی عقل فعال دانسته است که به مرتبۀ عقل قدسی دست می‌یابد؛ ازاین‌رو، این اتصال موجب می‌شود مردم فقدان آن را در خود ببینند و از قوانین شریعتِ ابلاغ‌شده ازجانب نبی پیروی کنند؛ بنابراین، حصول اتباع به سعادت حقیقی، لزوم رهبری نبی را به‌دلیل اتصال به عقل فعال و دریافت وحی ازمنظر ابن‌‏سینا اثبات می‌کند.

در رویکرد معرفتی ابن ­سینا، تنها شهود عقلانی کاربرد دارد و نمی­ توان از معرفت­ عرفانی و شهود قلبی در اندیشۀ وی سخن گفت. شیخ‌الرئیس هدف نهایی معرفت و سعادت را شناخت عقلی و علمی، و اتصال به عقل فعال می­ دانست که مبتنی‌بر عقل نظری و شهود عقلانی بود؛ اما در مشرب ملاصدرا برخی حقایق متعالی به­ کمک عقل نظری، قابل فهم نیستند؛ بلکه با استمداد از کشف‌وشهود و فرارَوی از طور عقل و به‌واسطۀ علم حضوری دریافت می ‏شوند. در این نوشتار، موافقان با تفکر عرفانی بوعلی را به دو دسته تقسیم کرده‌ایم: در یک گروه، سنت­ گرایانی همچون سید حسین نصر، هانری کربن و غلام‌حسین ابراهیمی دینانی قرار دارند که ازمنظر سنتی- تاریخی و اندیشۀ رازوَرزی اسلامی- ایرانی و فلسفۀ مشرقی، با استناد به برخی آثار ابن­ سینا وی را زمینه­ ساز تفکر عرفانی درحوزۀ فلسفۀ اسلامی می­ دانند. گروه دوم، برخی محققان متأخر هستند که می­ کوشند با تکیه بر نظام معرفت‌شناسی و علم‌النفس شیخ‌الرئیس نشان دهند این فیلسوف دو چهره دارد؛ سپس تلاش می­ کنند ابن­ سینای اشراقی- عرفانی را از ابن ­سینای مشائی تمایز بخشند. در ادامه، ضمن مقایسۀ تفکر ابن ­سینا و ملاصدرا درحوزۀ معرفت شهودی نشان خواهیم داد هردو دیدگاه، خطا هستند و اگر بوعلی در آثار خویش از عرفان و عرفا سخن گفته، صرفاً ازمنظر عقلی و فلسفۀ عرفان بوده و او از ابتدا تا انتها از سبک معرفتی مشائی خویش عدول نکرده است.

یکی از مباحث مهم درحوزۀ نفس‌شناسی ابن‌سینا مجرد یا مادّی‌بودن قوۀ خیال است. نظر غالب در عبارات شیخ‌الرئیس، مادّی‌بودن آن‌هاست، ولی در برخی مواضع، وی عباراتی دارد که حاکی از تردید او در مادّیت خیال یا مستلزم تجرد خیال است؛ ازاین‌رو، می‌توان مواضع شیخ در این بحث را بر سه نوع تقسیم کرد: نخست، مواضع دالّ بر باورداشتن او به مادّیت قوۀ خیال، مانند النفس من کتاب الشفا که در آن، وی بر مادّیت قوۀ خیال تصریح و اقامۀ دلیل می‏ کند؛ دوم، مواضعی همچون المباحثات که در آن‌ها بوعلی با شک‌وتردید، مسئلۀ مادّیت خیال و ادراکات خیالی را مطرح می‌کند؛ سوم، مواضعی همچون نمط پایانی الإشارات و التنبیهات که در آن، ابن‏سینا به تجرد خیال و ادراکات خیالی اذعان می‌کند. در این مقاله با درنظرداشتن مبنای «تعالی در تفکر سینوی»، ضمن تبیین سه رویکرد یادشده در آثار این فیلسوف، موضع اقبال وی به تجرد خیال تقویت می‌شود و به این نتیجه می‌انجامد که با توجه به گذار او از حکمت مشاء به حکمت متعالیه، نظر نهایی وی تجرد قوۀ خیال خواهد بود؛ هرچند به دلایلی، بوعلی مجال تبیین نظر نهایی‌اش را نیافته است، این تفکر وی می‌تواند الهام‌بخش فیلسوفانی مانند ملاصدرا در تبیین تجرد قوۀ خیال باشد.

هدف پژوهش حاضر کمک به سامان­دهی اندیشة فرااخلاقی ابن‌­سینا است تا بستری برای ملاحظة نظامی اخلاقی، مبتنی بر آرای بن­‌سینا فراهم آید. مسئله اصلی این است که رویکرد کلی ابن­سینا دربارة وجود اوصاف و گزاره­‌های اخلاقی چیست. نگارنده در پاسخ به این سؤال می­کوشد سه مدل تقلیل­‌گرایی را براساس آرای ابن­‌سینا صورت‌بندی کند. این مدل‌های تقلیل‌­گرایی می­توانند در سطوح نگرش متعارف، نگرش حکیمانه و همچنین نگرش عرفانی و توحیدی ابن‌­سینا نسبت به حقایق اخلاقی صورت‌بندی شوند؛ به‌نحوی‌که وعی انسجام بین آن‌ها وجود داشته باشد. در آغاز دیدگاه ابن‌­سینا در بخش مواد منطق بررسی، و رویکرد برساخت‌­گرایانه او که معطوف به شهرت و توافق عقلا است، در سطحی متعارف، مدلی از تقلیل­‌گرایی معرفی می­شود. سپس نگرش ابن‌­سینا برمبنای علم‌­النفس فلسفی و حقیقت سعادت نفس انسانی ملاحظه، و در آنجا نیز براساس آرای ابن­‌سینا نوعی تقلیل­‌گرایی اخلاقی معرفی می­شود. سرانجام با توجه به نگرش عرفانی و توحیدی ابن‌­سینا، مدلی دیگر از تقلیل­‌گرایی تقریر می‌شود. حاصل پژوهش این است که نمی­توان برمبنای مباحث ابن­‌سینا در حوزة وجودشناسی، واقع‌­گرایی واقعی بود؛ زیرا براین‌اساس حقیقتی مستقل برای اوصاف اخلاقی وجود ندارد.

بحث دربارۀ حیات و چیستیِ آن، یکی جنجالی‏ ترین مباحث بین‌رشته ­ای درمیان محققان است که فلاسفه نیز ازنگاه خود بدان پرداخته ­اند. ابن‏ سینا از اولین فیلسوفان اسلامی‌ای است که در آثار خویش به این بحث پرداخته و به مشکل اساسی تعریف حیات اشاره کرده است. تاوارا به‏ عنوان یکی از معدود پژوهشگرانی که به بحث حیات در آثار ابن ‏سینا پرداخته، بدون توجه به مشکل اساسی موجود در تعریف حیات نتیجه گرفته شیخ‌الرئیس در آغاز فعالیت فلسفی خود، با تعریف حیات به‌عنوان تغذیه و نمو، گیاهان را جزء موجودات زنده قلمداد کرده است؛­ اما در ادامه و در سِیر تکامل فکری خویش با عرضه‌کردن تعریف دیگری از حیات و یکی‌دانستن آن با ادراک و حرکت ارادی، از این نظر روی گردانده و گیاهان را از دایرۀ شمول موجودات زنده خارج کرده است. در مقالۀ حاضر با استفاده از روش تحلیل مفهومی و تحلیل متن، نخست، دیدگاه تاوارا را نقد کرده‌ایم. مهم‏ترین نقدهای مطرح‌شده درخصوص نظر وی عبارت‏ اند از: برداشت ناقص از متن ابن‏ سینا؛ توجه‌نکردن به مشکل اساسی تعریف حیات در فلسفۀ این فیلسوف؛ نبودِ تکامل زمانی و تاریخی در تعریف حیات در فلسفۀ بوعلی. پس‌از آن، در افقی گسترده ‏تر، مسئلۀ حیات در فلسفۀ شیخ‌الرئیس را بررسی کرده و نتیجه گرفته‌ایم وی در آثار خویش، نه دو تعریف، بلکه پنج تعریف متفاوت را دربارۀ حیات به‌دست داده است و این تعاریف را نمی­ توان حاصل یک سِیر تکاملی در بستر زمان دانست؛ بلکه بازگشت این تعاریف متعدد‌ به مشکل اساسی موجود در تعریف حیات است که بوعلی تا پایان زندگی فلسفی خود با آن مواجه بوده است.

ادراک و کیفیت حصول آن، اهمیت بسیاری در میان مباحث فلسفی ابن‌سینا دارد. او تنها فیلسوف مسلمانی است که سعی در بیان نظریه‌ای منسجم دربارة فراموشی و یادآوری داشته است. بانظر به امکان فراموشی و یادآوری در هر موضوع علمی و پیش‌آمدن آن برای تمامی انسان‌ها، بررسی این مسئله اهمیت زیادی ازنظر معرفت‌شناسی در فلسفة سینوی دارد که در پژوهش حاضر به شیوه تحلیلی ـ توصیفی به بررسی آن پرداخته شده است. سئوالاتی که در این پژوهش پاسخ داده شده، چیستی حقیقت یادآوری و فراموشی و مراتب هر یک و تفاوت یادآوری و یادگیری است. مباحث ابن‌سینا در این زمینه مبتنی بر نظریة او دربارة حصول صورت یا ماهیت اشیا و ورود آن از خارج به ذهن است و در اقسام ادراکات حسی و خیالی، وهمی و عقلی بررسی می‌شود. فراموشی امری مشترک میان برخی از حیوانات و انسان‌ها است؛ ولی یادآوری صورت‌های علمی مختص انسان است. با نظر به مادی نبودن قوة خیال و ادراکات آن و هم‌چنین شواهد حسی، دیدگاه ابن‌سینا در این زمینه اشکال اساسی دارد. یادگیری، تحصیل صورت علمی جدید و انتقال از مجهول به معلوم است؛ ولی یادگیری ادراک مجدد صورت علمی‌ای است که در گذشته ادراک شده است.

تناسخ مُلکی عبارت است از تعلق نفس انسانی یا حیوانی به انسان، حیوان، نبات یا جماد. نظریۀ تناسخ مُلکی، رقیبی برای مسئلۀ معاد به‌شمار می ­آید و از این روی، تبیین استحالۀ آن به‌عنوان مقدمۀ اثبات معاد، ضروری به‌نظر می‌رسد. ابن‌سینا دو برهان برای استحالۀ تناسخ مُلکی دارد. برهان اول در آثار متعدد او آمده و براساس آن، تناسخ، مستلزم اجتماع دو نفس در بدن واحد است؛ اما برهان دوم تنها در الإشارات و التنبیهات به‌صورت مجمل ذکر شده است. بوعلی تفصیل و بسط این استدلال را به مواضع دیگری از آثارش حوالت داده است؛ بدون آنکه این مواضع را مشخص کند. خواجه نصیرالدین طوسی، فخرالدین رازی و قطب‌الدین رازی تقریرهای متفاوتی درخصوص این استدلال به‌دست داده ­اند. اختلاف این تقریرها در تعداد شقوق بیان‌شده ازسوی ابن‏ سینا به‌عنوان تالی قیاس استثنایی و نیز وجه استحالۀ این شقوق است. ازمیان این سه تقریر، تنها تقریر قطب‌الدین رازی با کلام شیخ‌الرئیس مطابقت بیشتری دارد و در دو تقریر دیگر، کمبود یا زیادتی نسبت‌به متن ابن‏ سینا دیده می‌شود.

ابن‏‌سینا به‏عنوان فیلسوفی سیاسی، از یک دستگاه منسجم فکری و فلسفی برخوردار است که با استفاده از آن، محیط بیرون از ذهن خود و مسائل آن را تحلیل کرده و متأثر از آن‌ها درصدد تجویز نظم مطلوبی برآمده است که در آن، انسان ازطریق دولت مطلوب خود به آرمان‌ها و آرزوهایش می‏رسد. پرسش اصلی این پژوهش آن است که دستگاه فلسفه‌ورزی بوعلی جهت دستیابی به آمال و آرزوها چه نوع دولتی را کارآمد می‏داند و در نیل به اهداف، چه سازوکارهایی را برای کارآمدسازی دولت به‌دست می‏دهد. به این پرسش می‌توان اجمالاً چنین پاسخ داد که در فلسفۀ سیاسی ابن‏سینا کارآمدی دولت در استقرار دولت بر حاکمیت ریاست عادلۀ نبوی و تدابیرِ مبتنی‏بر قوانین شریعت و بر مشارکت مدنی است تا از یک سو با بهره‌گیری از سازوکارهای بازدارنده، افراد جامعه را از خطر انحراف، ظلم و بی‌عدالتی بازدارد و از سوی دیگر، با استفاده از سازوکارهای جاری‌کنندۀ عدالت، اعتدال و تعادل را در جامعه استقرار بخشد و بدین صورت، بسترهای لازم برای شکوفایی استعدادهای کمالیِ افراد جامعه و دستیابی آن‌ها به آمال و آرزوهایشان فراهم شود. در این مقاله، از روش فلسفی، یعنی شیوۀ برهانی- استدلالی بهره می‏گیریم تا قابلیت‌های اندیشگی این فیلسوف در موضوع کارآمدی دولت بر بنیان‌های فلسفی و فلسفی سیاسی وی مبتنی شود. براساس یافته‌های پژوهش، کارآمدی دولت عبارت است از: پیشگیری از فساد جامعه، دولت و نظام سیاسی؛ وجودداشتن سیاست‌های راهبردی عدالت‌آور و تعادل‌زا، و حاکمیت قوانین سعادت‌آور دنیوی و اخروی؛ وجودداشتن مدیریت روزآمد (برگرفته از تجارب و دریافت نظر کارشناسان و اقتضاهای محیطی).

سعادت از مهم‌ترین مباحث حکمت عملی محسوب می‌شود که درطول تاریخ، ذهن فلاسفۀ یونان باستان تا فیلسوفان امروز را به خود مشغول کرده است و در دوره‌های مختلف، فیلسوفان براساس مبانی و رویکرد‌‌‌‌های متفاوت، این مسئله را بررسی کرده‌اند. یکی از شاخص‌ترین نظریات عرضه‌شده دربارۀ سعادت را ارسطو در کتاب ارزشمند خود، اخلاق نیکوماخوس مطرح کرده و شرح‌وبسط داده است. این نظریۀ وی بر فیلسوفان پس‌از او و ازجمله فیلسوفان مسلمان، بسیار مؤثر واقع شده و ابن ‏سینا به‌عنوان مهم‌ترین فیلسوف مسلمان، به‌میزان زیادی در نظریۀ سعادت خود، متأثر از ارسطو بوده است. ازدیدگاه ارسطو، سعادت انسان در حیاتِ عقلانیِ توأم با فضایل اخلاقی است؛ همچنان‌که ابن ‏سینا نیز برترین لذت و خیر را لذت عقلانی قلمداد کرده و سعادت انسانی را در رسیدن به مرتبۀ عقل مستفاد و مشابهت با عقل فعال و نیز حصول استیلای عقل بر امیال بدنی دانسته است. در این مقاله، نظریۀ سعادت در فلسفۀ ارسطو و ابن‏ سینا را واکاوی و تحلیل می‌کنیم، با استفاده از روش مقایسه‌ای، وجوه اشتراک و افتراق نظریه‌های این دو فیلسوف را نشان می‌دهیم و با به‌کارگیری روش انتقادی، نقایص و نقاط ضعف هریک از این نظریات را بیان می‌کنیم.

اثرگذاری عوامل نا‌ـ‌معرفتی بر فرایند شکل‌گیری معرفت یکی از جدی‌ترین پرسش‌هایی است که ذهن معرفت‌شناسان را به‌خود درگیر ساخته است. مقصود از عوامل نا‌ـ‌معرفتی عوامل روان‌شناختی، جامعه‌شناختی و... است که می‌توانند بر فرایند معرفت اثر داشته باشند. آیا در نفس‌شناسی سینوی می‌توان از اثرگذاری عوامل نا‌ـ‌معرفتی بر معرفت سخن به‌میان آورد؟ بله، در اندیشه‌ی بوعلی معرفت‌ بیش‌از هرچیز تحت تأثیر عوامل روان‌شناختی است؛ او با طرح عامل شوق، و تلاش برای تبیین ارتباط آن‌ با آگاهی، نوعی معرفت‌شناسی روان‌شناختی‌ـ‌هستی‌شناختی را پیش‌می‌نهد؛ زیرا هم‌واره عوامل روان‌شناختی اثرگذار بر معرفت را هستی‌شناسانه تحلیل می‌کند. بوعلی از «شوق مؤثر بر آگاهی» به‌عنوان یکی دیگر از عوامل نا‌ـ‌معرفتی مؤثر یاد می‌کند و از پیوند بین «شوق» و «ادراک» تبیینی هستی‌شناختی به‌دست می‌دهد که وابسته به سرشت «شوق» و «ادراک» است. در این نوشتار با نگرشی پدیدارشناختی روی‌کرد بوعلی نسبت به عوامل نا‌ـ‌معرفتی مؤثر برمعرفت واکاوی شده و دریافته آمده که: (یک) عوامل نا‌ـ‌معرفتی در جهت‌بخشیدن به آگاهی و روند شکل‌گیری معرفت اثرگذاراند. دو) تا زمانی که شوقی پدید نیاید، و یا با احساس امری شوق‌برانگیز مواجه نشویم؛ حرکتی عینیت نمی‌یابد، یعنی حرکت پیرو شوق است. شوق سرشت هستی‌شناختی مستقلی دارد و، نمی‌توان آن را ذیلِ نیروهای مدرک یا محرّک تعریف کرد. شوق به آگاهی قِوام می‌بخشد و آن را متعیّن می‌سازد، و نیروی مدرِک را در صدور احکام مرتبط با حُسن و قُبح یاری می‌رساند. معرفت‌شناسی بوعلی خالی از سویه‌های طبیعی نیست؛ اما، در این پژوهش با اپوخه‌ی ابعاد طبیعی، عوامل روان‌شناختی صرفاً از جهتِ هستی‌شناختی ملاحظه شده و از عبارات ابن سینا تفسیری پدیداری به‌دست داده‌ شده است. تفسیر برگزیده، کیفیت ظهور معرفت و نحوه‌ی پیوند آن را با عوامل روان‌شناختی مدنظر قرار می‌دهد و با اثبات تقدّم نیروی مشوّق بر نیروی مدرِک، الگویی از معرفت‌شناسی هستی‌شناختی‌ـ‌روان‌شناختیِ سینوی استنباط شده است.