جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیات و روایات جایگاه دوگانه نفس را نشان می دهد. یعنی نفس هم به عنوان دشمن و مظنون انگاشته شده (دشمن انگاری) و هم توصیه شده که نفس را میزان بین خود و دیگران قرار بدهیم(میزان انگاری نفس). در این مقاله، به روش تحلیلی ابتدا شواهد قرآنی و حدیثی میزان‌انگاری تبیین شده و نام خودباشی برای آن تعیین گردیده است. در ادامه، توجیه رایج برای جمع این دوگانگی که می‌گویند نفس را به دو جنبه مثبت و منفی می‌کنیم، ناکافی دانسته‌ایم. چون با این توجیه برخلاف نص آیات و روایات، میزان انگاری نفس دچار چالش می شود و در این حالت نفس خود به میزان جداگانه ای برای اثبات صلاحیتش نیاز دارد! توجیه دقیق‌تر برای جمع بین دوگانگی مذکور، این است که خلاف میل نفس عمل کردن سبب می‌شود که نفس اصالت خود را حفظ کند. چرا که نفس تمایل دارد از حد خود فراتر برود و به نوعی علیه خود اقدام کند و دشمن‌انگاری مانع این میل است. لذا میزان قرار دادن خود با مظنون دانستن آن نه تنها منافاتی ندارند بلکه این دو مکمل همدیگر هستند. دستاورد اصلی این پژوهش، علاوه بر تبیین اهمیت میزان‌انگاری نفس، اثبات این نکته مهم است که دشمن‌انگاری برای تأیید و تحکیم میزان‌انگاری نفس است.

از جمله پژوهشها در عالم فلسفه، بررسی تاثیر و تاثر فلاسفه در یکدیگر می باشد. با ترجمه کتاب ششم طبیعیات شفا به زبان لاتین، نفس شناسی ابن سینا مورد توجه فلاسفه مدرسی قرار گرفت. ویلیام اوورنی جزء فیلسوفانی است که از نفس شناسی ابن سینا تاثیر پذیرفته است اما این تاثیر پذیری مغفول مانده است. می توان گفت نحوه مواجهه اوورنی با ابن سینا مسبب اصلی این غفلت است؛ چرا که این فیلسوف پاریسی تاثیرپذیری خود را از ابن سینا یا اظهار نمی کند و مطالب وی را به خود نسبت می دهد یا اظهار کرده و بعدا به اگوستین نسبت داده شده است و یا تحریف می کند. ویلیام اوورنی تحت تاثیر ابن سینا برای توجیه خودآگاهی و اثبات وجود نفس و تغایر آن با بدن فرضیه انسان معلّق را مطرح می کند ولی آن را به خود نسبت می دهد. همچنین بیان ابن سینا را در تجرد نفس ذکر می کند ولی این بحث امروزه به نظریه اگوستینیِ معروف شده است. در بحث بقاء نفس، اوورنی نظریه ابن سینا را، که به بقاء فردی نفوس قائل است، تحریف و نظریه وحدت نفوس را به ابن سینا نسبت داده است نظریه ای که با تصور مسیحیت از حیات اخروی ناسازگار بوده و در نتیجه، این تحریف منجر به مخالفت کلیسا با ترویج اندیشه ابن سینا شده است. بررسی نظریه اوورنی درباره نفس و احکامش و مقایسه آن با آرای ابن سینا با استفاده از روش تحلیلی- تطبیقی ساختار این پژوهش را تشکیل می دهد.

نظریۀ ابصار یکی از مباحث مهم معرفت‌شناختی است. افلاطون و ارسطو در این بحث، دیدگاهی ویژه ارائه کرده‌اند که مبنای نظریات فلاسفۀ اسلامی متأخر در این مسئله واقع شده است. ازسویی، ابن‌سینا به پیروی از ارسطو، حقیقت ابصار را مبتنی بر نظریۀ «انطباع صور» تشریح کرده‌ که براساس آن، ادراک حسی را به انفعال آلت حسی از محسوس تعریف می‌کند. ازسوی دیگر، شیخ اشراق با ردّ دو نظریۀ خروج شعاع و انطباع، در صدد برآمد دیدگاه جدیدی را بیان کند. یعنی نمی‌توان براساس «خروج شعاع» و «انطباع صور» تحلیل دقیقی از ابصار ارائه کرد؛ بلکه با اشراق نفس بر امر موردمشاهده (البته به‌شرط مقابله) است که ابصار تحقق می‌یابد. در پژوهش حاضر با تتبع در آثار ابن‌سینا و سهروردی مبتنی بر رهیافت اسنادی و روش توصیفی و تحلیلی، میزان نوآوری و یا اصالت انتقادات سهروردی بر جنبۀ معرفت‌شناختی مسئلۀ ابصار ابن‌سینا سنجش شده است. نگارنده در فرایند پژوهش پیش‌ رو، ضمن رونمایی از ابن‌سینای متفاوت و براساس تحلیل دقیق مسئلۀ ابصار، به این نتیجه رسیده است که ملاحظات انتقادی سهروردی در این بحث، ریشه در سخنان ابن‌سینا دارد؛ چراکه خود شیخ در برخی آثار خویش، هرچند نه به‌نحو تفصیلی و سازمان‌یافته، بلکه به‌نحو اجمالی به آنها توجه داشته است. به نظر می‌رسد زمینۀ فکری شیخ اشراق در تبیین نظریۀ ابصار را بتوان چنین ارزیابی کرد که «اشراق» در نظام فکری سهروردی متناسب با «التفات» در فضای فکری ابن‌سینا و جایگزین آن قابل‌طرح است؛ چراکه رویکرد فیلسوف مشائی در بستر علم حصولی بوده که حکمت اشراق آن را در فضای علم حضوری به اشراق تفسیر کرده است.

متفکران و اندیشمندان اسلامی اعم از فلاسفه و متکلمان در رد باور به تناسخ، براهین مختلفی اقامه نموده‌اند که البته بعضی از این براهین توسط دیگر اندیشمندان مورد اشکال واقع شده است و در این میان دو برهان یکی منسوب به شیخ­الرئیس ابن سینا و دیگری برهان صدرالمتألهین از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، در این مقاله سعی می­شود پس از نقد و بررسی دو برهان فوق­‌الذکر و بیان اشکالات آنها، تقریری جدید از برهان صدرالمتألهین با تکیه بر مفهوم زمان ارائه شود. با توجه به اینکه مفهوم زمان مشترک بین فلسفه و علم است، به جنبه دیگری از برهان صدرالمتألهین توجه شده و اتقان این برهان از این جهت بررسی می‌شود. همچنین این مقاله به روش توصیفی و تحلیلی نشان می­‌دهد که برهان صدرالمتالهین که ریشه در حرکت جوهری دارد متقن‌ترین برهان در ابطال تناسخ است. لازم به ذکر است که با استفاده از مفهوم زمان در این برهان و ارائه تقریر مبتنی بر مفهوم زمان از آن، می‌توان به این هدف دست یافت.

ترس از مرگ امری است ضروری و همچون خود مرگ از حکمت‌های الهی است. دلایل فلسفی و وجودی مبتنی بر علل فاعلی و غایی که از اختصاصات ملاصدرا است، دو دلیل اصلی وی در تبیین این ترس است. نفس، فاعل ترس است چون دوستدار خدا و صفت جاودانگی او است و هم به دلیل غلبه احکام بدن زوال دنیوی را ناخوش می‌دارد. غایت وجودی این ترسِ نهفته در نفس نیز محافظت از بدن برای رسیدن به کمال لایق است. دلایل غیروجودشناسانه صدرا برای ترس نفس از مرگِ بدن، ارزش‌شناختی (اخلاقی)، معرفت‌شناختی و روان‌شناختی است. راه‌حل‌های استنباط شده از آثار وی برای غلبه براین ترس،افزایش آگاهی است؛ چراکه اصولاً ترس از مرگ، بی‌فایده و فرار از آن ناسودمند است. برای غلبه بر این ترس، باید به معرفت خدا و شناخت راز تقدیرات الهی نائل شد.در حالی که ملاصدرا با طرح دلایل وجودشناسانه، وجود این ترس را ضروری می‌داند؛ اما ابن‌سینا با طرح دلایل صرفاً غیروجودشناسانه، این ترس را ناموجّه تلقّی می‌کند. درمان این ترس از نگاه ابن‌سینا همچون ملاصدرا مجموعا افزایش معرفت و آگاهی است؛ هرچند چاره‌ساز بودن این راه‌حل برای اکثریت مردم، محل تردید و ابهام است.

آیا ابن سینا امامی مذهب بود؟ سالها پیش وقتی تحریر اول تاریخ تشیع در ایران را در سال 66 می نوشتم، کتاب «توفیق التطبیق فی اثبات أن شیخ الرئیس من الامامیة الاثنی عشریه» از علی بن فضل الله گیلانی (زاهدی فومنی [مصحح کتاب توفیق التطبیق این اسم را «القونی» خوانده که ظاهرا خطاست) را دیدم. [شاید این نسبت با شیخ زاهد گیلانی هم مربوط و بسا از نسل همو یا طیفی از وابستگان او باشد]. این کتاب یا رساله بلند که در اثبات امامی بودن ابن سینا نوشته شده، به گفته مولف آن، در پی بحثی نگاشته شده که در سال 1062 در مجلسی در شیراز برگزار شده، و تاریخ آخر رساله [تألیف نهایی یا کتابت] سال 1070 را نشان می دهد. زمانی که در سال 1952 کنگره ای برای ابن سینا در بغداد برگزار می شده، یک دانشمند مصری به نام محمد مصطفی حلمی [شاگرد مصطفی عبدالرازق و استاد فلسفه در دانشگاه قاهره] مقاله خود را در باره ابن سینا و شیعه نوشته است. وی در جریان این کار، با نام این کتاب آشنا شده و دو نسخه از آن را به دست می آورد، و سپس با یک مقدمه آن را تصحیح و در 244 صفحه منتشر می کند [متن کتاب تا صفحه 97 و ادامه تعلیقات مصحح است] (دار احیاء الکتب العربیه عیسی البابی الحلبی و شرکاء، الطبعة الاولی 1373ق / 1954). او این کتاب را به استادش مصطفی عبدالرزاق اهداء کرده و این کتاب اولین کتاب، از یک سری آثاری است که به احترام عبدالرازق قرار بوده منتشر شود [آیا شده یا نه، خبر ندارم]. حلمی در مقدمه ضمن تحلیل محتوای کتاب، می گوید که اطلاعاتی در باره مولف بدست نیاورده است. وی اشاره ای به نسبت گیلانی او دارد و این که آن نواحی زیدی بودند و زمان شاه عباس امامی شدند، و البته در طرف لاهیجان بیشتر امامی بودند. ضمنا با استفاده از محتوای کتاب تأکید می کند که او از میراث فلسفی، شرعی و عقلی کاملا برخوردار بوده و کتابش نشان می دهد که بر اندیشه های فلسفی تسلط کافی دارد. مقصودش همین سنت فلسفی ایران و طبعا شیراز است. حلمی در حد معلومات خود، احتمالی هم می دهد که کتابی با عنوان شرح قانون از جیلانی نامی، مربوط به او باشد، کتابی که نسخه ای در دار الکتب المصریه به شماره 1123 دارد. هرچه هست، تاریخ نگاش کتاب، آن چنان که خود مولف نوشته، ابتدایش به سال 1062 بر می گردد که مجلسی در شیراز بوده، و در این باره بحث شده و او کتابش را در سال 1070 نوشته است [و اتممنا هذه الرسالة فی بلدة دار الفضل شیراز«تمت بعون الله تعالی فی الیوم الخامس عشر من شهر جمادی الاولی فی سنة سبعین بعد الالف من الهجره النبویه صلی الله علیه و آله و سلم]؛ طبعا باید وفات وی باید پس از آن باشد نه 1018 که گیب در جایی نوشته و ایشان به آن ارجاع داده است. تعلیقات خود حلمی هم بر کتاب بسیار مفصل و ناظر به فصل های مختلف کتاب است. حالا ما بر اساس فهارس نسخ خطی می دانیم که این شخص، که از علمای مکتب شیراز و از عالمان قرن یازدهم هجری است، چندین رساله و کتاب در چارچوب همان مکتب فلسفی رایج عصر دارد که نسخه های آنها برجای مانده است: اثبات وحدة الواجب، ارادة الله، رساله در معنای اولوا العزم، بطلان الخلاء، توفق التطبیق، جواب پرسش در باره پیامبران، حل اعضالات فصل «ابطال التکافؤ»« از کتاب شفا، رد شبهه ابن کمونه، سیر و سلوک، شرح بیت «کورکورانه مرو در کربلا». [دنا: 11/981]. بیفزاییم که از کتاب توفیق التطبیق هم که حلمی فقط دو رساله داشته، جمعا هشت نسخه برجای مانده است [دنا: 3/425]. به نظرم نوع نگاه گیلانی، سبک ورود و خروج او در این بحث، و این که اثر یک کار پژوهشی در باره ابن سینا از یک نگاه خاص است، کار او را ممتاز می کند. ما اغلب جای این سبک و نگاه را در نوشته های فلسفی کم داریم. ممکن است در باره این شخص پژوهشی شده باشد که بنده بی اطلاعم، اما چون مدیون این کتاب و نسخه چاپی آن از سی سال قبل بودم، این یادداشت را نوشتم. در معجم المتکلمین (4/139) فقط از همان معلومات حلمی در مقدمه توفیق التطبیق استفاده شده است. چنان که نویسنده فلاسفة الشیعه هم به جز آن کتاب، منبعی دیگر ندیده بوده است. بسا در کارهای که در باره مکتب شیراز صورت گرفته، بتوان از پژوهش بهتری سراغ گرفت.

ترجمه ماشینی: این کتاب چاپ جدیدی را با ترجمه و تفسیر انگلیسی از کتاب المدخل ارائه می‌کند که جامع‌ترین خلاصه‌ی ابن سینا (متوفی 1037) از فلسفه مشاء، یعنی کتاب الشفاء را باز می‌کند. برای اولین بار، متن به همراه یک کدیکوم بنیادی که روابط شجره نامه ای میان 34 نسخه خطی، ترجمه لاتین قرن دوازدهم، و نقل قول های تحت اللفظی شاگردان نسل اول و دوم ابن سینا را نشان می دهد، ایجاد می شود. در این کتاب، ارزیابی مجدد ابن سینا از ایساغوجی فرفوریوس هم از منظر تاریخی و هم از منظر فلسفی مورد بررسی قرار گرفته است. ویژگی های کلیدی نظریه ابن سینا در باب محمولات در مقدمه عمومی و در تفسیر هم به تنهایی و هم در برابر پس زمینه سنت تفسیری یونانی و عربی مورد تحلیل قرار گرفته است. خوانندگان در این کتاب اولین مطالعه سیستماتیک مدخل را خواهند یافت که علاوه بر اینکه تنها اثر منطقی شفا است که به طور کامل هم به زبان عربی و هم به زبان لاتین منتقل شده است، برای درک برداشت ابن سینا از محمولات کلی در تقاطع بین منطق و متافیزیک بسیار مهم است.

کیفیت حدوث نفس در بدن، یکی از مهمترین مسائل علم النفس فلسفی است. نظریۀ حدوث روحانی نفس مع­البدن در بیان رسمی به ابن­سینا انتساب یافته است. این نظریه بدین معناست که بعد از کامل شدن بدن، نفس مجرد به بدن تعلق می­گیرد. اما سؤال اینجاست که در اینصورت از ابتدای تشکیل نطفه تا مراحل رشد بدن جنین، چه نفسی این بدن ناقص را تدبیر می‌‌کرده ‌است؟ حکمایی مانند فخررازی، ملاصدرا و شارحین نوصدرایی مانند حسن‌زاده آملی، معتقدند از نظر ابن‌سینا، نفس پدر تدبیر بدن را در آن مرحله به‌ عهده داشته است که در اینصورت این نظر با اشکالات و نقدهایی مواجه خواهد شد. این پژوهش با نگاهی دوباره یه این نظریه با مهم شمردن نقش علم البدن سینوی و با استفاده از همان عبارات مورد استناد این حکیمان در طبیعیات شفا، می‌خواهد اثبات کند که مبدأ حدوث نفس، در نطفۀ جنین ایجاد می­شود. همچنین این پژوهش نشان می دهد که استفادۀ ابن­سینا از مفهوم استکمال به عنوان حرکت تدریجی در توجیه کیفیت و مراحل رشد در انسان تنها با تکامل در جوهر قابل تبیین می باشد. در نتیجه با استفاده از مبانی سینوی در طبیعت بدن و علم النفس تلاش می­شود تا به اثبات فرضیۀ حدوث و تکامل جوهری در نفس و بدن جنین پرداخته شود تا با این خوانش از حدوث نفس، بتوان اشکالات وارد بر نحوه تدبیر جنین را رفع نمود.

بر اساس گزارشهاي ارسطو، عده‌‌يي از فیلسوفان یونان باستان «واحد» را جوهری مستقل میپنداشتند که در نسبت با ساير جواهر، نقش علّی دارد. ارسطو با تبیین «محمول» بودن «واحد» و نیز بیان تالیهای فاسد مترتب بر نظریۀ یادشده، بر ابطال آن کوشیده است. ابن‌سینا نظریۀ جوهر بودن واحد و نقدهای ارسطو بر آن را در مباحث الهیات از کتاب الشفاء بتفصیل مورد بررسی قرار داده و برخلاف ارسطو، به صرف «محمول» دانستن «واحد» بسنده نکرده بلکه از طریق یک استدلال غامض و مفصل، سعی نموده عرضِ لازم بودن «وحدت» را بعنوان مبدأ اشتقاق «واحد» به‌اثبات برساند. استدلال ابن‌سینا از جهاتي متعدد نقدپذیر است که مهمترین انتقاد وارده بر آن خلط میان عروض مقولی و عروض تحلیلی است. وحدت صرفاً عرض تحلیلی است و استدلال ابن‌سینا نمیتواند عرض مقولی بودن وحدت را اثبات نماید.