جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جامع السعادات، کتابی درباره اخلاق نظری و عملی به زبان عربی، تألیف ملا محمدمهدی نراقی، حکیم و فقیه قرن ۱۲ و ۱۳ هجری است. اهمیت این کتاب بیشتر به علت جایگاه اخلاقی و عملی نویسنده آن دانسته شده است. جامع السعادات همچنین اولین کتابی معرفی شده که مشتمل بر هر دو جنبه عقلی و فلسفی و نیز دینی و عملی است. جامع السعادات، از مهمترین کتب اخلاق عقلی در میان تالیفات عالمان شیعه دانسته شده است. نویسنده کتاب، ملا محمدمهدی نراقی، بیش از ۳۰ اثر در فقه، اصول فقه، اخلاق، و همچنین ریاضیات دارد. دیوان شعر او نزدیک به سه هزار بیت بوده است که نزدیک به ۳۰۰ بیت از آن در دسترس است. محمدرضا مظفر که مقدمه وی در ابتدای جامع السعادات آمده، جایگاه یافتن جامع السعادات را به دلیل ایمان و اخلاق الهی نویسنده آن دانسته و معتقد است کتاب جامع السعادات، به خودی خود، چیزی بیش از کتاب‌های مشابه ندارد. یکی از جنبه‌های اهمیت و تمایز جامع السعادات، برخورداری از هر دو جنبه عقلی و نقلی دانسته شده است؛ بر خلاف آثاری مانند تهذیب الاخلاق و اخلاق ناصری که نقلی و عملی هستند و همچنین بر خلاف آثاری مانند احیاء علوم الدین، کیمیای سعادت و المحجة البیضاء که نظری و فلسفی هستند. جامع السعادات به تصریح مؤلف تنها یک بخش از حکمت عملی قدیم، یعنی اخلاق را دربرمی گیرد و درباره سایر بخش‌های حکمت قدیم، یعنی تدبیر منزل و‌سیاست مُدُن سخن نمی‌گوید؛ زیرا غرض وی از تألیف آن، تنها بحث درباره چگونگی اصلاح نفس و تهذیب اخلاق بوده است. جامع السعادات مشتمل بر سه باب است: باب اول در مقدمات که در آن مباحث کلی و مبانی علم اخلاق مطرح شده است، از قبیل تجرد و بقای نفس، تأثیر طبیعت آدمی بر اخلاق، نقش تربیت در اخلاق، شرف علم اخلاق به سبب شرافت موضوع و غایتش، ترکیب حقیقت انسان از وجوه متقابل و اینکه غایت سعادت، تشبه به مبدأ یا خالق یعنی خداست. باب دوم جامع السعادات، درباره اقسام اخلاق، شامل مباحثی مانند اقسام فضائل و رذائل، بحث درباره فضائل چهارگانه (حکمت، عدالت، شجاعت و عفت)، حقیقت عدالت، حد وسط (اعتدال) و افراط و تفریط در اخلاق است. باب سوم کتاب هم درباره اخلاق پسندیده، شامل یک مقدمه و چهار فصل است. چنانکه در جامع السعادات آمده، مقصود خداوند از بعثت پیامبران، خارج شدن انسان‌ها از مرتبه حیوان و شیطان بوده است و این هدف، جز با رها شدن از رذایل اخلاقی و آراسته شدن به فضائل اخلاقی ممکن نیست. به باور نراقی، شرط آراسته شدن به فضائل اخلاقی، شناختن خصلت‌های ویرانگر، خلق و خوی نجات‌بخش و آشنایی با اسباب آنها و چگونگی درمان صفات مهلک اخلاقی است. ملا مهدی نراقی، شناخت موارد مذکور را همان حکمت حقیقی دانسته است که موجب زندگی صحیح می‌شود. ملا محمدمهدی نراقی در تألیف جامع السعادات به برخی از متون متقدم در علم اخلاق، توجه داشته است، چنانکه در مباحث باب‌های اول و دوم ـ که غالباً درباره مبانی اخلاق و کلیات است و نسبت به باب سوم، حجم کمی از کتاب را اشغال کرده، ‌گاه از حکمای پیشین مانند فیثاغورس، افلاطون، ارسطو، ابوعلی مسکویه و دیگر حکما نقل قول کرده است. با این حال او در باب سوم جامع السعادات که حاوی جزئیات مباحث اخلاقی است، غالباً به آیات و روایات استناد کرده است.

جامع السعادات، کتابی درباره اخلاق نظری و عملی به زبان عربی، تألیف ملا محمدمهدی نراقی، حکیم و فقیه قرن ۱۲ و ۱۳ هجری است. اهمیت این کتاب بیشتر به علت جایگاه اخلاقی و عملی نویسنده آن دانسته شده است. جامع السعادات همچنین اولین کتابی معرفی شده که مشتمل بر هر دو جنبه عقلی و فلسفی و نیز دینی و عملی است. جامع السعادات، از مهمترین کتب اخلاق عقلی در میان تالیفات عالمان شیعه دانسته شده است. نویسنده کتاب، ملا محمدمهدی نراقی، بیش از ۳۰ اثر در فقه، اصول فقه، اخلاق، و همچنین ریاضیات دارد. دیوان شعر او نزدیک به سه هزار بیت بوده است که نزدیک به ۳۰۰ بیت از آن در دسترس است. محمدرضا مظفر که مقدمه وی در ابتدای جامع السعادات آمده، جایگاه یافتن جامع السعادات را به دلیل ایمان و اخلاق الهی نویسنده آن دانسته و معتقد است کتاب جامع السعادات، به خودی خود، چیزی بیش از کتاب‌های مشابه ندارد. یکی از جنبه‌های اهمیت و تمایز جامع السعادات، برخورداری از هر دو جنبه عقلی و نقلی دانسته شده است؛ بر خلاف آثاری مانند تهذیب الاخلاق و اخلاق ناصری که نقلی و عملی هستند و همچنین بر خلاف آثاری مانند احیاء علوم الدین، کیمیای سعادت و المحجة البیضاء که نظری و فلسفی هستند. جامع السعادات به تصریح مؤلف تنها یک بخش از حکمت عملی قدیم، یعنی اخلاق را دربرمی گیرد و درباره سایر بخش‌های حکمت قدیم، یعنی تدبیر منزل و‌سیاست مُدُن سخن نمی‌گوید؛ زیرا غرض وی از تألیف آن، تنها بحث درباره چگونگی اصلاح نفس و تهذیب اخلاق بوده است. جامع السعادات مشتمل بر سه باب است: باب اول در مقدمات که در آن مباحث کلی و مبانی علم اخلاق مطرح شده است، از قبیل تجرد و بقای نفس، تأثیر طبیعت آدمی بر اخلاق، نقش تربیت در اخلاق، شرف علم اخلاق به سبب شرافت موضوع و غایتش، ترکیب حقیقت انسان از وجوه متقابل و اینکه غایت سعادت، تشبه به مبدأ یا خالق یعنی خداست. باب دوم جامع السعادات، درباره اقسام اخلاق، شامل مباحثی مانند اقسام فضائل و رذائل، بحث درباره فضائل چهارگانه (حکمت، عدالت، شجاعت و عفت)، حقیقت عدالت، حد وسط (اعتدال) و افراط و تفریط در اخلاق است. باب سوم کتاب هم درباره اخلاق پسندیده، شامل یک مقدمه و چهار فصل است. چنانکه در جامع السعادات آمده، مقصود خداوند از بعثت پیامبران، خارج شدن انسان‌ها از مرتبه حیوان و شیطان بوده است و این هدف، جز با رها شدن از رذایل اخلاقی و آراسته شدن به فضائل اخلاقی ممکن نیست. به باور نراقی، شرط آراسته شدن به فضائل اخلاقی، شناختن خصلت‌های ویرانگر، خلق و خوی نجات‌بخش و آشنایی با اسباب آنها و چگونگی درمان صفات مهلک اخلاقی است. ملا مهدی نراقی، شناخت موارد مذکور را همان حکمت حقیقی دانسته است که موجب زندگی صحیح می‌شود. ملا محمدمهدی نراقی در تألیف جامع السعادات به برخی از متون متقدم در علم اخلاق، توجه داشته است، چنانکه در مباحث باب‌های اول و دوم ـ که غالباً درباره مبانی اخلاق و کلیات است و نسبت به باب سوم، حجم کمی از کتاب را اشغال کرده، ‌گاه از حکمای پیشین مانند فیثاغورس، افلاطون، ارسطو، ابوعلی مسکویه و دیگر حکما نقل قول کرده است. با این حال او در باب سوم جامع السعادات که حاوی جزئیات مباحث اخلاقی است، غالباً به آیات و روایات استناد کرده است.

کتاب الأربعون حديثا تالیف حضرت آیت‌الله العظمی امام خمینی (قده) است که توسط محمد غروی به عربی برگردانده شده است. موضوع اصلی کتاب شرح چهل حدیث اخلاقی است ؛ این کتاب نیز ، چون سایر مؤلفات امام خمینی ، کتابی است که از مطالب اخلاق علمی و عملی، و قواعد فلسفی و حکمی، و اصول عرفانی ، و ظرایف حدیثی و روایی، و لطایف تفسیری و قرآنی، مشحون می‌باشد، و این مطلب از انتخاب عناوین چهل حدیثی که مؤلف برگزیده است، بخوبی استفاده می‌گردد. حدیث اول کتاب را در باب جهاد با نفس قرار داده است که مهمترین مساله، عرفان عملی است و سایر احادیث آن بیانگر منازل سیر و سلوک سالکان الی الله است مانند تفکر ، توکل ، خوف و رجا ، صبر ، توبه ، ذکر ، اخلاص ، شکر و توحید . مؤلف در جلد دوم معارف عمیقی را در باب «شرط قبولی اعمال ولایت است»، و معرفت حق تعالی و اسماء و صفات او، و طریق معرفت حق تعالی و اولی الامر ، و عدم شناخت حقیقی حق تعالی و حضرت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ائمه علیهم‌السّلام و مؤمنین ، بیان فرموده است، که در کتب اخلاقی دیده نمی‌شود و یا کمتر دیده می‌شود. امام خمینی سال‌ها در حوزه علمیه قم در درس‌های اخلاق و سیر و سلوک و عرفان نظری شرکت کرده است، کتاب منازل السائرین الی الله تالیف عارف بالله محقق کامل خواجه عبدالله انصاری را در روزهای تعطیلی در محضر استاد عارف میرزا محمد علی شاه آبادی از ابتدا تا انتها تلمذ نموده است. این کتاب از مهمترین کتب اخلاق عملی و سیر و سلوک عرفانی است و از کتب سطح بالای درس اخلاق است.حضرت امام خمینی (قده) در سیر و سلوک و بیان مطالب اخلاق عملی از خواجه عبدالله انصاری و کتاب منازل السائرین بسیار متاثر بوده است و در کتاب اربعین حدیث در پاره‌ای موارد به بیان نظرات خواجه عبدالله انصاری پرداخته است، که به عنوان نمونه به بعضی از آنها ذیلا اشاره می‌کنیم: مؤلف در باب توکل و معنای آن می‌نویسد: «صاحب منازل السائرین فرماید «التوکل کلة الامر کله الی مالکه و التعویل علی وکالته» یعنی...» و در باب تفویض می‌فرماید: «خواجه فرماید: التفویض الطف اشارة و اوسع معنی من التوکل ثم قال: التوکل شعبة منه» .در باب صبر می‌فرماید: «عارف محقق مشهور در منازل السائرین فرماید: صبر نگاهداری نفس است از شکایت بر جزع مستور» و در فصل فرق بین منزل تفکر و تذکر می‌نگارد: «جناب خواجه عبدالله فرماید: التذکر فوق التفکر فان التفکر طلب و التذکر وجود» این کتاب مشتمل بر یک مقدمه و چهل باب و یک خاتمه و دعا و ختام است. مؤلف در ابتدای باب اول طرق روایی خود را با اتصال سلسله سند بیان می‌کند و در سایر ابواب با سند متصل، اسانید روایات را ذکر می‌کند، سپس متون احادیث را ذکر می‌نماید، پس از آن به ترجمه ی حدیث می‌پردازد و بعد از آن به شرح حدیث می‌پردازد، آنگاه مطالب مناسب با حدیث را تحت فصولی بیان می‌کند. ۱. حدیث اول: در جهاد نفس . ۲. حدیث دوم: در ریا و شرح آن. ۳. حدیث سوم: در عجب و شرح و تعریف آن. ۴. حدیث چهارم: در باب کبر و معنی آن است. ۵. حدیث پنجم: در باب حسد و تعریف آن. ۶. حدیث ششم: در باب حب دنیا و شرح آن. ۷. حدیث هفتم: در باب غضب و شرح آن. ۸. حدیث هشتم: در باب عصبیت و نخوت و شرح آن. ۹. حدیث نهم: در باب نفاق و شرح آن. ۱۰. حدیث دهم: در باب هوای نفس و طول امل و شرح آن. ۱۱. حدیث یازدهم: در باب فطرت و شرح آن. ۱۲. حدیث دوازدهم: در باب تفکر و شرح آن و معانی قلب . ۱۳. حدیث سیزدهم: در باب توکل و شرح آن.۱۴. حدیث چهاردهم: در باب خوف و رجاء و شرح آنها. ۱۵. حدیث پانزدهم: در باب امتحان و آزمایش مؤمنین و شرح آن. ۱۶. حدیث شانزدهم: در باب صبر و شرح آن. ۱۷. حدیث هفدهم: در باب توبه و شرح آن و بیان حقیقت توبه. ۱۸. حدیث هجدهم: در باب ذکر خدا و شرح آن و احاطه ی قیومی حق تعالی. ۱۹. حدیث نوزدهم: در باب غیبت و شرح آن. ۲۰. حدیث بیستم: در باب اخلاص و شرح آن. ۲۱. حدیث بیست و یکم: در باب شکر و شرح آن. ۲۲. حدیث بیست و دوم: در باب کراهت از مرگ و شرح آن. ۲۳. حدیث بیست و سوم: در باب اصناف طالبان علم و شرح آن. ۲۴. حدیث بیست و چهارم: در باب اقسام علم و شرح آن. ۲۵. حدیث بیست و پنجم: در باب وسواس و شرح آن. ۲۶. حدیث بیست و ششم: در باب فضیلت علم. ۲۷. حدیث بیست و هفتم: در باب عبادت و حضور قلب و شرح آنها. ۲۸. حدیث بیست و هشتم: در باب لقاء الله و شرح آن. ۲۹.حدیث بیست و نهم: در باب وصیت حضرت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به امیرالمؤمنین علیه‌السّلام و شرح آن. ۳۰. حدیث سی‌ام: در باب اقسام قلوب و شرح آن. ۳۱. حدیث سی و یکم: در باب عدم شناخت حقیقی خداوند و حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ائمه علیهم‌السّلام و مؤمنین و شرح آنها. ۳۲. حدیث سی و دوم: در باب یقین، حرص و رضا و شرح آنها. ۳۳. حدیث سی و سوم: در باب ولایت شرط قبولی اعمال و شرح آن. ۳۴. حدیث سی و چهارم: در باب حال مؤمن نزد خدای متعال و شرح آن. ۳۵. حدیث سی و پنجم: در باب معرفت حق تعالی و اسماء او. ۳۶. حدیث سی و ششم: در باب معرفت حق تعالی و صفات او و شرح آن. ۳۷. حدیث سی و هفتم: در باب طریق معرفت حق تعالی و اولی الامر و شرح آن. ۳۸. حدیث سی و هشتم: در این که خداوند آدم را به صورت خود آفرید و شرح آن. ۳۹. حدیث سی و نهم: در باب خیر و شر و شرح آن. ۴۰. حدیث چهلم: در باب حقیقت توحید و شرح آن. خاتمه: در بیان ترغیب به معارف الهی در قرآن و سنت .

المُراقبات یا اعمال السَّنَة کتابی به زبان عربی تألیف میرزا جواد ملکی تبریزی. موضوع کتاب اخلاق مسلمانی و اصلاح ظاهر و باطن در سیر و سلوک عرفانی و دستوراتی در باب مراقبه نفس برای رسیدن به فضایل و کمالات اخلاقی برای تمام ماه‌های سال است. این کتاب نکاتی درباره برخی وقایع تاریخ اسلام، حقیقت قرآن، آداب و شرایط دعا، بعثت، غدیر، ولایت، اخلاص، اسرار حج و مباهله در خود دارد. این اثر دارای ترجمه‌های متعددی است. علامه طباطبایی صاحب تفسیر المیزان، مقدمه‌ای بر این کتاب نوشته است. میرزا جواد ملکی تبریزی انگیزه خود در تالیف این کتاب را تلاش و کوشش سالک برای تصحیح شرایط باطنی اصلاح اخلاق و تقویت ایمان حقیقی ذکر کرده است. ویژگی‌ مهم کتاب المراقبات این است که دستورات‌اش برای مراقبت و سیر و سلوک جنبۀ همگانی دارد و بکار عارف و عامی می‌آید، و اعمالی برای همه روزهای سال لحاظ شده و آثار آن را با توجه به این مراقبت بازگو نموده است. علامه طباطبایی در مقدمه‌ خود بر این کتاب، آن را بهترین کتابی می‌داند که درباره عبودیت و تقرب و مراقبت نوشته شده است. در این اثر مقدّمه‌ای کوتاه درباره دعا و راز و نیاز آمده است و دوازده فصل به ازاء دوازده ماه سال و یک خاتمه و همچنین آثار و برکات روحی و معنوی آنها توضیح داده شده است. ابواب کتاب: - مقدمه: در بیان تأمّل در نعمت‌ها و توجه به اصلاح قلب و مغفرت و مناجات با حق تعالی. - فصل اول: در بیان مراقبت‌های ماه محرم، و یادآوری مصائب امام حسین(ع) و اعمال دهۀ اول. - فصل دوم: در بیان مراقبت‌های ماه صفر، و زیارت اربعین، و پیامبر(ص) و امام حسن(ع). - فصل سوم: در بیان مراقبت‌های ماه ربیع الاول، و ولادت پیامبر اسلام(ص)، و شهادت امام حسن عسکری(ع)، و آغاز امامت امام زمان(عج)، و ازدواج پیامبر(ص) و حضرت خدیجه(س)، و اسامی پیامبر(ص)، عید و آداب آن. - فصل چهارم: در بیان مراقبت‌های ربیع الثانی و ولادت امام حسن عسکری(ع). - فصل پنجم: در بیان مراقبت‌های جمادی الاولی، و ولادت امام سجاد(ع). - فصل ششم: در بیان مراقبت‌های جمادی‌الآخر، و ایام فاطمیه و فضایل ایشان. - فصل هفتم: در بیان مراقبت‌های ماه رجب، معنای ماه حرام، و اعمال شب اول و دعاها، شب لیلةالرغائب و اعمال آن، و فضیلت روزه در این ماه و صدقه بجای روزه. و نکاتی در باب اخلاص و ریا، نماز سلمان، ولادت امام علی(ع) و بعثت و اعمال عید مبعث. - فصل هشتم: در بیان مراقبت‌های ماه شعبان، و مناجات شعبانیه، و فضیلت روزۀ آن، ولادت امام حسین(ع)، نیمه شعبان و فضیلت شب آن، ولادت امام زمان و توسّل به ایشان و فضیلت دعای کمیل، محاسبه نفس و طلب رحمت از صاحب آن روز، و اعمال آخر شعبان. - فصل نهم: در بیان مراقبت‌های ماه رمضان، مراتب روزه، و اقسام روزه‌داران، خطبۀ پیامبر(ص) در این ماه، و توسعۀ، و شرح مضامین دعاهایی که از امامان شیعه(ع) وارد شده. همچنین حقیقت قرآن و تدبّر در قرآن و آثار آن، راز مستجاب نشدن دعاها و حسن ظن به خدا، اختیار اوقات و اماکن شریف برای دعا و تحصیل حال رقّت و گریه، افطار و اقسام آن، و اهتمام برای درک شب قدر و فضیلت آن، اعمال شب قدر، و دعای شب بیست و هفتم و اعمال شب آخر ماه رمضان، خدا حافظی با این ماه. و همچنین در بیان مراقبت شب عید فطر، و فضیلت آن و اعمال شب عید و فطریه و احکام آن. - فصل دهم: در بیان مراقبت‌های ماه شوّال، و اعمال روز عید و متذکر شدن به حال امام زمان و مراقبت روز عید و قرائت دعاهای آن، و بیان ماه شوّال و اعمال آن. - فصل یازدهم: در بیان مراقبت‌های ماه ذی القعدة، و روزۀ آن، و عمل شب نیمۀ آن و روز دحو الارض و شرافت آن و اسرار اعمال و مناسک حج. فراهم کردن سفر حج و برگرفتن توشۀ سفر، و رعایت رفیق و امیر حاجّ، و آداب زیارت پیامبر اسلام(ص) و توقف در مقابل ضریح او، و زیارت ائمه بقیع. - فصل دوازدهم: در بیان مراقبت‌های ماه ذی‌الحجة، فضیلت دهۀ اول آن و دعاهای پنج‌گانه که به حضرت عیسی(ع) هدیه شده، و اعمالی که در دهۀ اول آمده و اعمال شب و روز عرفه و زیارت امام حسین(ع). اعمال شب و روز عید قربان و آداب رفتن به نماز عید، در فضیلت و اعمال روز عید غدیر، در معنای ولایت و حقیقت آن و بیان زیارت جامعه، شرح روز عید غدیر، و خطبه غدیر، صلوات مخصوص و روایات امام رضا(ع) در فضیلت این روز و معنی ولایت مطلقه و حقیقت آن. همچنین منزلت روز مباهله، و اعمال این روز و نزول سوره انسان در شأن اهل بیت(ع). - خاتمه: در بیان بجا آوردن اعمال به قدر امکان، و اجتناب از غرور، و وظایف بنده در صورت قادر نبودن بر انجام اعمال، و اهتمام در تحصیل اخلاص، و توجه به معانی و باطن عبادت و مناجات مؤلف با خداوند.

اَلْمَقاماتُ الْعَلیّة فی موجِباتِ السَعادَةِ الْاَبَدیّة کتابی اخلاقی به زبان فارسی تألیف شیخ عباس قمی (متوفای ۱۳۵۹ق). این کتاب که خلاصه معراج السعاده نوشته ملا احمد نراقی بوده، در سال ۱۳۳۲ق در مشهد تالیف شده است. این اثر حاوی یک مقدمه، دو باب و یک خاتمه است. محدث قمی، کتاب را در سال ۱۳۳۲ق و زمانی که در مشهد سکونت داشته، نگاشته است و یک مقدمه و دو باب و یک خاتمه را در بر دارد. o