جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رساله اي است در بيست فصل در مبدء و معاد . نام مشهور اين رساله آغاز و انجام است ، ليكن در بعضي از نسخه هاي قديمي به نام « مبدء و معاد» آمده ، در مقدمه كتاب از آن به عنوان « تذكرة» ياد گرديده است. با اين كه نام اين رساله در فهرست تاليفات خواجه ديده نمي شود معهذا در نسبت آن به خواجه طوسي جاي ترديد نيست. رساله مشتمل بر بيست فصل است كه خواجه آن را به خواهش بعض دوستان خود تاليف كرده و در آن از آغاز و انجام خلقت و قيامت و بهشت و جهنم و غير آن به روش عرفاني بحث نموده است. در مقدمه گويد: «دوستي از عزيزان از محرر اين تذكره التماس كرد كه نبذي از آنچه سالكان راه آخرت مشاهد كرده اند از انجام كار آفرينش و بدآنچه در كتاب خداي تعالي مسطور است و بر زبان اولياء و انبياء مذكور از احوال قيامت و بهشت و دوزخ و غيري آن ثبت كند بر آن وجه كه اهل بينش بعيان بينند نه بر آن وجه كه اهل دانش بيان مي كنند. فصول كتاب چنين است: فصل اول : در صفت راه آخرت و ذكر سالكانش و اسباب اعراض مهم ؛ فصل دوم : در اشارت بمبدء و معاد ؛ فصل سوم : در اشارت بهر دو جهان ؛ فصل چهارم : در اشارت بزمان و مكان ؛ فصل پنجم : در اشارت بخلايق؛ فصل ششم : در احوال اصناف خلق در آن جهان و ذكر بهشت و دوزخ ؛ فصل هفتم : در اشارت به صراط ؛ فصل هشتم : در اشارت بصحائف اعمال ؛ فصل نهم : در اشارت بطي آسمانها ؛ فصل دهم : در اشارت بوزن اعمال و ذكر ميزان ؛ فصل يازدهم : در اشارت بطي آسمانها ؛ فصل دوازدهم : در اشارت بنفحات صدر؛ فصل سيزدهم : در اشارت بحالها كه در روز قيامت حادث شود ؛ فصل چهاردهم : در اشارت بدرهاي بهشت و دوزخ ؛ فصل پانزدهم : در اشارت بزبانيه دوزخ ؛ فصل شانزدهم :در اشارت بجويهاي بهشت ؛ فصل هفدهم : در اشارت بمنازل بهشت و دوزخ ؛ فصل هجدهم : در اشارت بدرخت طوبي وزقوم ؛ فصل نوزدهم :‌در اشارت بحور عين ؛ فصل بيستم : در اشارت بثواب. اين كتاب غير از «التذكرة» خواجه نصير به زبان عربي است كه در علم هيئت نگاشته شده است.«درايتي» در آن روش تأويل عارفان و فيلسوفان اسلامي كه اسماعيليان در انديشه و پندار ديني خود از آن بهره برده اند بكار برده شده است . طوسي فيلسوف از خانداني دوازده امامي بوده و نزد دانشمندان شيعي امامي پرورده شده و هنگام دانشجوئي «غنية‌ النزوع الي علمي الاصول و الفروع» ابن زهره را نزد سالم بن بدران مصري -در نسخه نوشته -بتاريخ 614 در هفده سالگي خوانده و درجمادي الثاني 619 و در بيست و دو سالگي اجازه روايت همين كتاب را از او گرفته است (اجازات بحار ص 16) و پيداست كه تنها از رهگذر فلسفي چنين روشي را در پاره اي از كتابها مانند اوصاف الاشراف برگزيده بود . مگر اين كه هنگام گرفتاري در درباره اسماعيليان ايران ناگزير شده بود «سير و سلوك» براي مجلس عالي ناصرالحق و الدين بنويسد و در آن از فصول مقدس حسن علي ذكره الاسلام نخستين خداوند الموت (557-561) ياد كند. و همچنين اخلاق ناصري را در 633 براي ناصرالدين ابوالفتح محتشم قهستان در روزگار علاءالدين محمد بن حسن (618-653) بنگارد. و الادب الوجيز لولدالصغير ابن مقفع را براي همان ناصرالدين بپارسي كند و در همين قهستان زبدة الحقائق همداني را براي همو بپارسي در آورد . اين هم گفته شود كه ايوانف روضة التسليم و مطلوب المؤمنين را كه هر دو كتابي است درست اسماعيلي و باطني بنام طوسي بچاپ رسانده است و كتابي هم بنام تحفه و كتابي بنام روضة‌ القلوب بنام او هست؛ گرچه اين روضة القلوب در برخي نسخه ها همچون نسخه سپهسالار بنام بستان القلوب و از سيد شريف گرگاني دانسته شده . اين چهار كتاب روشن نيست كه از طوسي باشد اگر چه تحفه و روضة القلوب بروش اسماعيليان نوشته نشده است . باري اين «آغاز و انجام»‌ از طوسي است و گرچه روش تأويل در آن هست ولي رنگ آئين اسماعيلي ندارد. «محمد تقي دانش پژوه» شامل بيست فصل. 1- در صفت راه آخرت و ذكر سالكان. 2- در اشارت بمبداء و معاد. 3- در اشارت بهر دو جهان. 4- در اشارت بمكان و زمان آخر. 5- دراشارة بحشر خلايق. 6- در ذكر احوال اصناف خلق در آن جهان. 7- در اشارة بصراط مستقيم. 8- در اشارت بصحايف اعمال ... 9- در اشارة بزبانه دوزخ ... 20- در اشارت بثواب و عقاب و عدل او. شامل بيست فصل است .(مير ودود سيد يونسي) آغاز كتاب: ربنا لاتزع قلوبنا بعد اذ هديتنا و هب لنا من لدنك رحمتاً ...... دوستي عزيزتر از محرر اين تذكره التماس كرد كه نبدي از آنچه سالكان راه آخرت مشاهدت كنند از انجام كار آفرينش شبيه بآنچه در كتاب خدايتعالي مسطور است و بر زبان اولياء‌و انبياء ‌عليهم و السلام مذكور از احوال قيامت و بهشت و دوزخ و غير آن ثبت كند بر آن وجه كه اهل بينش بعيان مي بينند نه بر آن وجه كه اهل دانش بيان ميكنند و هر چند اجابت اين التماس متعذر بود بحكم آنكه نه هر چه هست نصيب هر كس است و نه هر چه نصيب كسي است تواند ديد ... اين تذكره از آنچه مراد آن عزيز است قاصر باشد بايد كه چون عذر واضح مؤاخذت نفرمايد .... فصل اول در اشارت بحور عين در اشارت بثواب و عقاب در صفت راه آخرت و ذكر سالكانش و اسباب اعراض مردم از آن و آفات اعراض بدانكه راه آخرت ظاهر است و راه بر آن معتمد و نشانهاي راه مكشوف و سلوكش اسان و ليكن مردم از آن معرضند ... اما سبب آساني سلوك آنست كه اين راه همان راهست كه مردم از آنجا آمده است پس آنچه ديدني است يك بار ديده است ... الي آخر. انجام كتاب: ايشان از ثواب منزه باشند چه دنيا و آخرت برمرد خداي حرام است ، الدنيا حرام علي أهل الآخرة و الآخرة حرام علي أهل الدنيا و هما حرامان علي أهل الله . سبحان ربك رب العزة عما يصفون و سلام علي المرسلين و الحمدلله رب العالمين

رساله ايست فلسفي در معرفت مبدء و معاد. مؤلف خود در ديباچه ميگويد «اين كلمه اي چند است در معرفت مبدء و معاد» و در نسخه شماره 1918 كتابخانه مجلس نام آن «رساله در مبدأ و معاد» ياد شده . اما در پايان نسخه اي از اين رساله كه در كتابخانه ملك است (شماره 5685) نوشته شده «تمام شد كلمات عشره ....» . در ذريعه نيز با همين نام اخير وارد شده . در نسخه ديگري كه در كتابخانه مجلس با شماره 6/639 موجود و از اين نسخه حاضر تازه تر است نيز همين نام آمده و فهرست نگار نيز آنرا با همين نام «كلمات عشره» معرفي كرده است . در ذريعه مؤلف اين رساله شناسانده نشده اما در ذيل نسخه مجلس كه از نسخه ملك كهنه تر است (نسخه ملك مورخ 998 است و نسخه ما در اوايل قرن 10 نوشته شده) تصريح شده كه رساله از اثيرالدين ابهري است و نويسنده فهرست رساله هاي اين دفتر (در پشت برگ نخست دفتر) نيز اين رساله را از اثيرالدين ابهري دانسته است . از اثيرالدين ، اشعار فارسي و مراسله اي بفارسي با خواجه نصير طوسي نقل شده اما از اثر ديگري بنام كلمات عشره يا مبدأ و معاد تاكنون ذكري نديده ام . شيوه فارسي رساله نيز كهنه است و خصائص فارسي عصر اثيرالدين در آن مشهود است ، خاصه آنكه كاتب نسخه ما رسم الخط نسخه اصلي را بيشتر حفظ كرده است اين رساله داراي ده كلمه است و در هر كلمه مسائلي درباره مبدأ و معاد ياد شده و فهرست آنها بطور خلاصه از اينقرار است : كلمه اول-تقسيم وجود و موجود . كلمه دوم-مقولات كلمه سوم-افلاك و مراتب آنها كلمه چهارم-فلك اعظم و لوح و قلم و وجود حركت و حيوة در افلاك كلمه پنجم-عناصر اربعه كلمه ششم-قواي انسان كلمه هفتم-مراتب عقل كلمه هشتم-خير و شر و قضاء الهي . كلمه نهم-قواي نفساني انسان و ترتيب وجودي آنها . كلمه دهم-حال نفس پس از مارقت از بدن و معني بهشت و دوزخ. در پايان هر يك از «كلمات» در زير عنوان «سر» برخي از اسرار و رموز عرفاني و اخلاقي يا فلسفي دقيق و متناسب با موضوع سخن در آن كلمه ياد گرديده . مؤلف از فيلسوفان ديگر ياد نكرده و باستدلال نيز كمتر پرداخته است. يا آغاز و انجام، رساله ايست به فارسي از اثيرالدين ابهري (الذريعة 19/50) در دو بخش: بخش 1: در پنج فصل . بخش 2: در پنج فصل . در نسخه ها به چند تن نسبت داده شده: شهاب الدين سهروردي، اثيرالدين ابهري، مير سيد علي همداني و خواجه نصير طوسي. و ممكن است چند كتاب در «مبدأ و معاد» در 10 كلمه باشد. اين يكي ده كلمه كوتاه است و هر كلمه داراي چند « سر - سر » در اثبات مبدأ و معني معاد كه به التماس دوستي نگاشته شده است: 1- تقسيم وجود و موجود، 2- مقولات، 3- افلاك و مراتب آن، 4- فلك اعظم و لوح و قلم و حركت و حيات در افلاك، 5- عناصر اربعه، 6- قواي انسان، 7- مراتب عقل، 8- خير و شر و قضاي الهي، 9- قواي نفساني انساني، 10- حال نفس پس از جدائي از بدن. در نسخه اي از آن بر فراز صفحه اول اين رساله اين عبارت آمده است « قيل من تصانيف استاد البشر» در دو قسم : 1-در هفت فصل 2-در پنج فصل (محمد تقي دانش پژوه) در ص ع و آغاز رساله از ابهري دانسته شده است ، اين رساله در دو بخش است : نخستين در هفت فصل ،‌ دومي در پنج فصل ،‌ و در «تحقيق مبدء آفرينش» س 2 ش 10 مورخ 1343 خ چاپ شده و نسخه هاي ديگري هم از آن هست مانند 34/2401 از سده 11 و 5/3238 مورخ 1241 و 6/4732 مورخ 962 دانشگاه و 8/281 مهدوي از سده 11 (نشريه 2/62) و 14/5138 مجلس مورخ 57-1024 و الهيات 1/242 ب (1/144) . و سپه 93/912 به نام ابرهي و 2/6747 (5/496) اين يكي جز دو رساله ديگري است به همين نام كه يكي در ده كلمه است ، هر يك داراي يك سر يا بيشتر كه در چهارده رساله چاپ دانشگاه به نام مبدء و معاد اثيرالدين ابهري ( ص 163-174) ديده مي شود ولي نمي دانيم كه از روي چه نسخه اي چاپ شده است ، ش 35/241 دانشگاه با عنوان « قيل من تصانيف استاد البشر» و 3/120 خويي در مجلس به نام كلمات عشره و منسوب به سيد علي همداني (7/236 و 322) و 15/37 مجاميع فارسي طلعت در قاهره مورخ 921 در 140ر-147ر 19 س (1/257 ش 1134) به نام شهاب الدين سهروردي و 13/1918 مجلس (9/605) از سده 9 و 10 به نام اثيرالدين ابهري و 28/5685 ملك مورخ 998 و 6/639 مجلس (2/409) . دومي در سه بخش است يكي در ده و دومي در سيزده سوم در چهار فصل است سپس يك خاتمه ( حقوق ش 57 در مورخ 975 ص 5 فهرست - سپهسالار ش 5/6556 فهرست 3/21 - مجلس ش 4/640 فهرست 2/405)‌ . اينها جز دو آغاز و انجام خواجه طوسي است ، يكي روش اسماعيليان و در بيست فصل دومي در چهار فصل حيوان و نبات و معدن و متفرقات و نوادر وآغاز و انجام ابو الحير محمد تقي بن محمد فارسي در اسطرلاب و جز آغاز و انجام محمد احمدي (فيلمها 1/414) و آغاز و انجام گمنام ديگر ( فيلمها 1/420) . چند آغاز و انجام يا مبدء و معاد ديگر هم هست : از احمد سهرندي و محمد باقر شرف الدين لاهوري و محمد علي شكيب شيرازي و سيد موسي بن فضل الله همداني و سيد شريف گرگاني و گمنام و عزيز نسفي و عبدالرزاق كاشي . (ذريعه 1/35 - فهرست نسخه هاي فارسي 721 و 830 و 839 و 1014 - فهرست فيلمها 1/729) (محمد تقي دانش پژوه) بروش مشايي محض درست مانند هدايه خود او. درآن از مشايخ و حكماي اشراق و محيي الدين اعرابي ورئيس (ابن سينا)ياد شده است . چنين است فهرست مطلبهاي آن . قسمت اول در معرفت مبدا فصل اول در برهان واجب الوجود فصل دوم در توحيد واجب الوجود فصل سوم در تنزيه واجب الوجود فصل چهارم در اثبات معلول فصل پنجم در كثرت عقول فصل ششم در اثبات نفوس فلكي قسم دوم در معاد : فصل اول در معاد جسماني فصل دوم در بطلان تناسخ فصل سيم در بيان آنكه نفس فاسد نشود بعد از خرابي بدن فصل چهارم در معاد روحاني فصل پنجم در كرامات و معجزات و وحي و الهام (محمد تقي دانش پژوه) آغاز كتاب: شكر و سپاس و ستايش مر خداي را كه بر كشنده عقل و جان است و پديد آوردنده زمين و آسمان ]مجلس شورا 2/405[

زراره از یاران بسیار نزدیک و والای امامین صادقین علیهما السلام بوده و نزد دیگر راویان شیعی از مرتبی بلند برخوردار است. با مطالعه جوامع روایی پیشین (تا انتهای قرن نهم) ، اندوخته ای از روایات اعتقادی زراره بدست آمد که مجموعه‌ای ساختارمند از باورهای اصحاب امامیه در آن دوران را ارائه می دهد. در بحث خداشناسی زراره وی معتقد است خدای متعال وصف ناپذیر بوده، ازلی و لامکان می‌باشد. همچنین او خالق تمام موجودات است و با خلقش تباین کامل دارد. احد و صمد و سمیع و بصیر نیز از دیگر صفات او است. در مبحث عدل الهی، زراره قضاء و قَدَر را دو مخلوق الهی می‌داند و به بداء نیز باور دارد. بحث راهنما شناسی دربرگیرنده دو زیر عنوان نبوت و امامت است. متصدیان امر راهنمایی بشر، افرادی ممتاز در جمیع صفات انسانی و برگزیدگان خداوند هستند. پیامبران الهی این منصب را بواسطه‌ی اقراری خاص در عالم ذر بدست آورده‌اند. در نظر وی انبیاء الهی در آخرت مراتب متفاوتی داشته و به لحاظ درجه یکسان نیستند. تجلی خدا به پیامبر اکرم، تفویض امر خلق از سوی خدا به ایشان، وصف ناپذیری و تقدم رسول خدا بر تمام انبیاء و فرشتگان و وقوع معراج از دیگر مؤلفه های اعتقادی وی می‌باشد. طبق روایات او برای شناخت امام نشانه های متعددی وجود دارد که شامل نشانه های جسمی و روحی و معنوی است. امامان معصوم محدث هستند و عدم معرفت نسبت به امامان موجب گمراهی در دین و خروج از جرگه‌ی اهل ایمان است. در نگاه زراره اطاعت از امام راه ورود در هرچیز و رضای خدای متعال است و باید بدون چون و چرا از ایشان اطاعت کرد. علم ائمه هدی بسیار فراتر از علوم مردم عادی بوده، چنانچه علم همه ی مردم برگرفته از علم امامان است. این علم مدام در حال افزایش بوده وهمه طیف از علوم را در برمی‌گیرد. در بحث فرجام شناسی زراره معتقد است موت یکی از مخلوقات خداوند است و همه ی خلایق باید آن را بچشند. امتحان دوباره از کودکان و پیران فرتوت و انسانهای دوره‌ی فترت و دیوانگان و... بعد از مرگ، عدم کیفر فردی که در دنیا با حد الهی عقوبت می شود ، و خوردن و آشامیدن در روز جزا نیز از مقولات اعتقادی وی است.

موانع معادباوری، به عللی اطلاق می‌شود که سبب عدم فهم درست، میل غلط و رفتار تجاوزگونه از حق وفراموشی معاد می‌شوند. این موانع نظر به ارتباط و پیوند آن‌ها با ابعاد متنوع روان و نفس انسانی از فراوانی برخوردار می-باشد. این پژوهش با رویکرد روان‌شناختی به روش توصیفی به تحلیل و طبقه‌بندی این موانعمی‌پردازد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که ساختار موانع معادباوری، با توجه به ابعاد وجودی سه‌گانه نفس، به صورت مدلی سه ساحتی قابل ارائه است که عبارت است از؛ موانع بینشی، گرایشی، کُنشی. هر یک از این موانع خود برآیند آسیب‌های خاصی است که به سبب تمایز نوع آسیب، آن‌ها را در سه عرصه شناخت، میل و رفتار می‌توان ردیابی نمود.پدیداری موردی یا ترکیبی این موانع در فرد، "تداوم نادانی، بازداری از اندیشه درست، درک غلط از غایتمند نبودن آفرینش، عدم امنیّت و آرامش روانی، ارتکاب معاصی، ختم و طبع قوای ادراکی، و نمایش افراطی دلبستگی، خودبزرگ بینی، خوشگذرانی و لذت‌جویی، و گناه" را در پی‌خواهد داشت.وجه مشترک آثار این موانع بر نفس، ناکارآمدی قوای ادراکی نفس و انحراف تمایلات و اعمال است، و بازتاب تأثیرات این موانع از نفس، در افکار نسنجیده و اشتباه، و یا در امیال و خواسته‌های ناشایست و یا در اعمال و رفتارهای گناه‌ آلود و نابهنجار انسان ظاهر می‌شود.ارتباط میان موانع معادباوری در تعامل و تأثیر متقابل با یکدیگر قرار دارند. "جهل" ریشه اصلی موانع است.کلید واژه: موانع، معادباوری در قرآن، باور، بینش، گرایش، کُنش .

ملاصدرا به عنوان یکی از بزرگترین فیلسوفان مسلمان،مکتب فلسفی خود با نام حکمت متعالیه را با داعیه جمع بین قرآن و برهان و عرفان در کتاب اسفار اربعه به عالم اندیشه عرضه کرد،بحث فرجام شناسی این کتاب،به سبب بدیع بودن نظریات فلسفی او و فراوانی معارف قرآنی وارده در این موضوع مورد تحقیق و بررسی قرار گرفت. از رهگذر تحقیق حاضر که با روش مطالعه تطبیقی استنادات نقلی صدرا با آیات و روایات انجام شده معلوم شد که او در نقل شواهد حدیثی اهتمامی به اتقان اسناد و اکتفا به مصادر حدیثی شیعه نداشته و علاوه بر اعتماد به منقولات عامه و عرفا در مواجهه با ظهورات آیات و روایات برخوردی تاویلی و مبتنی بر رهیافتی فلسفی از خود بروز داده است؛معاد در اندیشه او امری نفس مدارانه و فلسفی و به معنای یک حرکت جوهری در قوس صعودی وجود در قالب نفسی جسمانی الحدوث و روحانی البقاء است و فرجام هر انسان،در درون نفس مجرد از ماده عنصری او و با درک باطن ملکات نفسانی و خیالات متناسب با آن رخ می دهد و این در حالی ست که نصوص و ظواهر روشن آیات و روایات صحبت از ایجاد دوباره عالم بعد از فنا و بازگشت روح اموات به بدن های عنصریِ دوباره احیا شده شان به میان آورده است.

حیات پس از مرگ از مهم‌ترین آموزه‌های دینی است. اندیشمندانِ مکاتب مختلف در درازنای تاریخ براهین متعددی را با روش‌ها و اهداف متفاوت در راستای توجیه یا اثبات این آموزه اقامه کرده‌اند. به رغم تعدد این برهان‌ ها می‌توان در یک تقسیم منطقی، این براهین را به چهار گونه‌ی کلیِ براهینِ امکانی، براهین تجربی، براهینِ معقولیت، و براهین ایجابی دسته‌ بندی نمود. هر یک از گونه‌ های مذکور، با روشی متفاوت، هدف یا اهدافی خاص را پی می‌گیرد و در صدد دست‌یابی به غایتی متفاوت با سایر گونه‌هاست. نا آگاهی از هدف این براهین،گاهی سبب بروز انتقاداتی شده که سنجش آن انتقادات در پرتوی هدفِ اصلی برهان‌ها ضروری است. هم‌چنین پاره‌ای از براهین ارائه شده، به رغم نگاه مشهور، توانِ اثبات مدعای خود را ندارند و از همین جهت فاقد ارزش علمی هستند. مهم‌ترین دستاورد متن حاضر افزون بر گونه‌شناسی مشهورترین براهین معاد، سنجش کارآمدی هریک از آن براهین است.

كتاب «محاضرات فى الإلهيات»، تلخيص كتاب «الإلهيات على هدى الكتاب و السنة و العقل» آيت اللّه سبحانى مى‌باشد كه توسط حجة الاسلام و المسلمين ربانى گلپايگانى در سال 1372 به زبان عربى نوشته شده است. اما ترتيب مباحث كتاب به اين صورت است كه ابتدا از مسائل مربوط به ذات الهى شروع شده، بعد به براهين اثبات خدا مى‌پردازد، سپس توحيد و مراحل آن را بيان نموده و مباحثى را راجع به صفات الهى مطرح مى‌كند. مؤلف در آخر كتاب خاتمة المطافى دارد كه در آن بحث از ايمان و احكام آن و صحابه و تقيّه به ميان آمده است.

ترجمه ماشینی: این تحقیق مفهوم رستاخیز از تورات عبری باستان تا «یهودیت خاخامی» و مسیحیت را با توجه به کتاب مقدس معتبر و دقیق زبانی همراه با ترجمه انگلیسی ترسیم می کند. اگرچه برخی از محققان معاصر بر این عقیده اند که رستاخیز در تورات عبری به طور مبهم به تصویر کشیده شده است ، تحقیقات ما در مورد متون کهن نقل قول هایی ارائه می دهد و شواهدی بر خلاف آن ارائه می دهد. با گذشت زمان ، مفهوم رستاخیز حتی قوی تر شد و به یکی از مهمترین آموزه های یهودیت تبدیل شد ، که به عنوان یکی از سیزده اصل اعتقادی «میمونیدس» در «میشنا» سفارش شد. تقلید از مفهوم یهودیان در مورد خدا برای نجات بنی اسرائیل از جهنم ، مصلوب شدن و مرگ عیسی برای گناهان جهان ، قیام در روز سوم ، فرود آمدن به جهنم و قیام متعاقب آن به آسمان ، اساس اساسی مسیحیت شد. قیام مسیح به عنوان انگیزه ای برای قیام کسانی که به او ایمان دارند. بر اساس این «الهیات پولسی» ، ایمان مسیحی برپایه قیام عیسی و امید به زندگی پس از مرگ استوار است.

کتاب التمهید فی شرح معالم العدل و التوحید، تألیف المؤیدبالله یحیی بن حمزه علوی، امام زیدیان در قرن هشتم، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی. نویسنده در این اثر به مباحث مختلف کلامی پرداخته و ردیه‎هایی بر معتزله، اشاعره و شیعه اثنا‎عشریه دارد. اختلافات عقیدتی او با شیعیان دوازده‎امامی در این کتاب، در دلیل عقلی اثنا‎عشریه بر وجوب اطاعت از امام و وجوب عصمتش و احاطه وی بر تمامی علوم است. این اثر به تحقیق هشام حنفی سید رسیده است. کتاب دارای دو بخش است. بخش اول دارای مقدمه محقق و محتوای مطالب در پنج باب (بخش) است. نویسنده در بخش دوم، محتوای مطالب را از باب ششم تا دهم، ادامه می‎دهد. یحیی بن حمزه، در آغاز کتاب، پنج وجه بر برتری علم کلام بر سایر علوم می‎آورد: اول: اینکه غرض از این علم، شناخت خداست و بدون شک او اشرف معلومات است؛ دوم: قوت و وثاقت ادله این علم؛ سوم: شدت احتیاج به آن؛ چون سعادت، اهم مطالب و اجل مقاصد ا نسان است؛ چهارم: احتیاج سایر علوم به این علم؛ پنجم: خساست ضد این علم و اینکه شرف الشیء یسفتاد من خساسة ضده. این کتاب از اهم مؤلفات امام یحیی بن حمزه علوی است. وی خلاصه‎ای از اندیشه‎ها و آرای فکری و کلامی‎اش را در آن ارائه کرده است. یحیی بن حمزه از ائمه زیدیه در قرن هشتم هجری و مرجع آرای کلامی آنان است. این اثر تمام مسائل کلامی و عقیدتی اسلامی را علاوه بر پاسخ به شبهاتی که ملحدان و مشککان در عقاید اسلامی وارد می‎کنند، داراست. دیدگاه‎های یحیی بن حمزه در این کتاب، حول تجزیه و تحلیل تمام نظرات در مسائل اعتقادی با روایت کلیه شواهد و سپس نقد و سنجش میان آنها به‎صورت روشمند، دور می‎زند. نخستین چیزی که توجه خواننده را در روش امام یحیی بن حمزه به خودش جلب کرده و تحسینش را برمی‎انگیزد، تقسیم و دسته‎بندی نیکوی او از مطالب به‎صورتی دقیق و مفصل است. این کتاب در ده باب نوشته شده؛ نویسنده در باب اول، از وجوب نظر (نگاه دقیق) سخن گفته و در باب دوم، درباره ادله اثبات صانع صحبت کرده است. وی باب سوم را به دو بخش تقسیم کرده: در بخش اولش، به پاسخ بیگانگان از اسلام (خارجین از اسلام) مانند فلاسفه و صائبه و طبائعیه و بت‎پرستان و دوگانه‎پرستان (ثنویان) و مجوس و باطنیه و مسیحیان پرداخته و در بخش دوم، بر مخالفین از اهل قبله (مخالفانِ مسلمان) مانند نظام و کعبی و صیمری پاسخ گفته و پس از آن به بحث از خلق افعال عباد، پرداخته است. او در این قسمت، عدل را اثبات کرده و ادله و شواهدی را بر این ارائه می‎کند که بندگان خودشان افعالشان را ایجاد می‎کنند و خودشان مؤثر در آن هستند. یحیی، در باب چهارم، از صفات الهی مانند قدرت و علم و حیات و سمع و بصر و ادراک و ارداه و کلام صبحت می‎کند و در باب پنجم، از صفات سلبیه‎ ذات الهی؛ او در این قسمت، جسم و عرض بودن و متعلقات این دو را از خدا نفی می‎کند. همچنین جوهر بودن، متحیّز بودن، در جهت بودن (قابل اشاره بودن)، الم (ناراحتی)، لذت و دیده ‎شدن با چشم را از خدا نفی می‎نماید و پس از آن از اسامی الله و کیفیت اجرای این اسامی بر او صحبت می‎کند. با پایان یافتن مباحث فصل پنجم، جلد اول کتاب نیز به پایان می‎رسد. یحیی بن حمزه در بخش دوم، مباحث کتاب را از باب ششم شروع می‎کند؛ وی در ا ین باب، افعال الهی و حسن و قبح عقلی را مطرح می‎نماید. او در باب هفتم، از نبوات و وجوب بعثت پیامبر و عصمت او سخن می‎گوید و سپس از پیامبری محمد مصطفی(ص). وی شبهات منکرین پیامبری آن حضرت(ص) را رد می‎نماید و پس از آن به سراغ مطرح کردن بحث معاد در باب هشتم می‎رود. معاد اخروی و چگونگی نابودی اجسام و صحت اعاده آن و رد شبهات منکرین معاد، از مباحث باب هشتم است. او در ادامه این باب، از اثبات عذاب قبر و امور سمعی متعلق به آخرت مانند میزان و صراط و نشر صحف نیز صحبت می‎کند. نهمین باب، به بحث از وعد و وعید و استحقاق ثواب و عقاب و صفت این دو و خلود و شفاعت اختصاص دارد. پایان‎بخش مطالب باب نهم، سخن از اسماء و احکام و حقیقت کفر و ایمان است. نویسنده در میان طرح این مباحث، از تکفیر هریک از مجبره و مشبهه توسط معتزله می‎‎گوید. در این بخش، همچنین بیان می‎گردد که مرتکب گناه کبیره از اهل نماز، مؤمن نیست (چنان‎که مرجئه بدان معتقدند). همچنین کافر (چنان‎که خوارج می‎گویند) و منافق (به اعتقاد حسن بصری) هم نیست، بلکه صرفا می‎توان وی را فاسق نامید و گفت او دارای منزلتی بین المنزلتین است. دهمین باب کتاب که آخرین باب آن نیز هست، درباره امامت است. یحیی بن زید در این بخش به برخی از معتقدات شیعیان اثنا‎عشری در باب امامت مبنی بر وجوب عقلی امامت، عصمت امام و احاطه‎اش به تمامی علوم و همچنین بر اعتقاد معتزله مبنی بر قول به اختیار در امامت، ایراد گرفته و سعی در ابطال آن دارد. وی سپس از احکام متعلق به دارالکفر و دارالفسق و دارالاسلام سخن گفته و کیفیت معامله با کفار را بیان می‎دارد؛ او آنان را در به دو بخش دسته‎بندی می‎کند: بندگان اوثان و اصنام (بت‎ها) و نیران (آتش‎پرستان) و یهود و نصاری که به شریعت اسلام نزدیکند و پیامبران و کتاب‎هایی بر آنان نازل شده است. یحیی، در پایان، از حکم اقامت در دارالکفر و زمان وجوب انتقال از آن صحبت می‎کند.