جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مشايخ حاضر در مجلسي از مجالس، از شيخ صدوق در خواست نمودند تا ايشان توصيف دين اماميه را به اختصار بر آنها املا نمايد، شيخ صدوق در اجابت درخواست آنها، اعتقادات فرقه ناجيه اماميه را در ابواب مختلف كتاب حاضر تبيين نموده است. برخي از مسائل و موضوعات مورد بحث كتاب عبارتند از: توحيد، نفي جبر و تفويض، اراده و مشيت، قضا و قدر، بدا، كرسي و عرش، نفوس و ارواح، مرگ و قبر و رجعت و بعث، شفاعت، عدل، صراط، عقبات، حساب و ميزان، جنت و نار، نزول وحي و قرآن، انبيا و رسل و ملائكه، عدد انبيا و اوصيا و عصمت. «حبيب الله عظيمي » اين كتاب را شيخ صدوق روز جمعه 12 شعبان سنه 368 در نيشابور در پاسخ مشايخ حاضر، در مورد دين اماميه به صورت مختصر املاء كرده است و به همين دليل آن را به نام «دين اماميه» هم ذكر كرده اند و تمام اعتقادات شيعه را در آنجا ذكر مي كند و در پايان اشاره كرده است كه هنگام برگشت به وطن بر آن شرحي خواهم نگاشت ولي گويا فرصتي برايش پيش نيامده است كه دست به چنين كاري بزند. «اردلان» رساله اي است موجز و مختصر با عناوين «باب الاعتقاد» درباره اعتقادات ضروري و غير ضروري اماميه به شرح ذيل: في صفة‌ اعتقاد الاماميه في التوحيد، في صفات الذات، في التكليف، في افعال العباد، في نفي الجبر و التفويض، في الارادة‌ و المشية‌، في القضاء و القدر، في الفطرة‌ و الهداية‌، في الاستطاعة‌، في البداء، في التناهي، في اللوح و القلم، في الكرسي، في العرش، في النفوس و الارواح، في الموت، في مسائلة القبر، في الرجعة‌، في البعث بعد الموت، في الحوض، في الشفاعة‌، في الوعد و الوعيد، فيما يكتب علي العبد، في العدل، في الاعراف ... في الاخبار الواردة في الطلب، في الحديثين المتخلفين [در ذريعه 2/226 مي نويسد: شيخ صدوق آنرا بنابه تقاضاي عده اي از مؤمنين در مجلسي كه روز جمعه دوازدهم شعبان 368، در نيشابور منعقد شده بود املا نموده است ]. (براتعلي غلامي مقدم) براي آگاهي بيشتر در مورد كتاب و جدا بودنش از رساله ديگر صدوق در اين زمينه به تحقيق ارزشمند آقاي متقي، فهرست مجلس 2/40 ص 246 مراجعه شود در يك جاي ذريعه تاريخ املاء مجلس نو دو سوم از امالي صدوق (وصف دين الامامية) با تاريخ املاء اين كتاب اشتباه شده و در جاي ديگر آن به اشتباه بودن آن تصريح شده است. نويسنده پس از حمد خدا و نعت پيغمبر و ائمه اطهار مي گويد سر آن دارم كه در باره امور زير بحث كنم: 1-صفه اعتقاد اماميه درباره خدا. 2-اعتقاد در باب صفات ذات و صفات افعال. 3- اعتقاد در تكليف 4- اعتقاد در افعال عباد. 5- اعتقاد در باب اراده و مشيه. 6-اعتقاد درباره قضا و قدر. 7- اعتقاد در باره فطره. 8- اعتقاد در استطاعه. 9- اعتقاد در مبدء. 10-اعتقاد در تناهي از جدال. 11-اعتقاد در رجعه. 12-اعتقاد در لح و قلم. 13-اعتقاد در كرسي. 14- اعتقاد در عرش. 15- اعتقاد در نفوس و ارواح. 16- اعتقاد درباره موت. 17- اعتقاد درباره مسئله در قبر. 18- اعتقاد در رجعه. 19- اعتقاد در بعث. 20- اعتقاد در خوض. 21- اعتقاد در شفاعه. 22- اعتقاد در كتاب بنده. 23- اعتقاد در عدل. 24-اعتقاد در اعراف. 25-اعتقاد در صراط. 26-اعتقاد در عقبات راه محشر. 27- اعتقاد در حساب و ميزان. 28-اعتقاد در باب جنت و نار. 29- اعتقاد در نزول قرآن. 30-اعتقاد در قرآن. 31-اعتقاد در تبليغ قرآن. 32-اعتقاد در انبياء. 33-اعتقاد در عدد انبياء و اوصياء. 34- اعتقاد در عصمه. 35- اعتقاد در نفي غلو. 36- اعتقاد در تقيه. 37-اعتقاد در اباء نبي. 38-اعتقاد در علويه. 39-اعتقاد در اخبار مفسره. 40-اعتقاد در حظر و اباحه. 41-اعتقاد در اختيار و اراده و طلب. 42-اعتقاد در حديثين مختلفين. «عبد الله انوار» نويسنده درين كتاب اعتقاد اماميه را ابتداء در توحيد مي آورد و سپس بمسائل ديگر عرش و فرش و صفات الهي مي پردازد و بتفصيل درين زمينه سخن مي گويد او پاره اي ارجاعات به كتاب توحيد اصول كافي خود مي كند و مي گويد خواننده مي تواند بان رجوع نمايد و اجمال اين سخن را در تفصيل آن كتاب ببيند. (عبدالله انوار) رساله‌اي کوتاه و جامع که معتقدات اماميه را به طور مختصر دربر گرفته و مؤلف در نيشابور روز جمعه 12 شعبان 368 ق در مجلسي بيان نموده است. و شامل يک دوره عقائد ضروريه و غيرضروريه شيعه اماميه مي‌باشد و مکرر چاپ شده است. (فاضل) ابوجعفر محمد بن ... بابويه قمي (آغاز سده 4-381در ري) يكي از رهبران دانشمند آئين شيعي نزديك بسيصد كتاب دارد. شيعيان روايتهاي او را ارج نهاده مراسيل او را از مراسيل ابن ابي عمر كمتر نميدانند. ابن بابويه اين رساله را در بيان اعتقادات درست شيعه چنانكه خود ميانديشيد نوشته است و آنرا براي بزرگان شيعي نيشابور كه چگونگي دين اماميان را از وي پرسيده بودند در روز آدينه 12 شعبان سال 368در انجمن سخنراني بر زبان راند. شيخ طوسي در فهرست، اين رساله را «دين الاماميه» ناميد. ابن بابويه در پايان آن ميگويد كه اگر از اين سفري كه در پيش دارم برگشتم و بنيشابور آمدم تفسيري براي آن مي نويسم. در فهرست نوشته هاي اونامي از اين تفسير نبرده اند ما نا ننوشته است (ذريعه ج 2 ص 226). اين رساله در ايران بسال 1296 با سه رساله ديگر ص 66-115 چاپ سنگي شد ابن بابويه در پايان آن بكتاب توحيد خود باز ميگرداند و نويد ميدهد كتابي در متشابهات قرآن بنويسد. (محمد تقي دانش پژوه) سند آن در اين نسخه چنين است: حدثني ابومحمد الحسن بن احمد بن محمد الهشم العجلي المجاور قال حدثنا محمد بن علي بن ... بابويه القمي الفقيه و حدثني ابوعبدالله الحسين بن موسي بن بابويه الفقيه عن اخيه ابي جعفر ... بن بابويه الفقيه. (دانش پژوه) مؤلف عقايدد شيعه را به اختصار بر اساس احاديث و روايات اهل بيت عليهم السلام گزارش كرده است. (حضرتي، صادق) رساله موجزي است مشتمل بر جميع اعتقادات فرقه ناجيه اماميه أعم از مورد اتفاق و اختلاف با استناد به آيات و روايات اهل بيت (ع) كه مكرر چاپ شده. عقايد و باورهاي ديني ضروري و غير ضروري فرقه اماميه را بطور خلاصه گردآوري نموده است. بگفته آقا بزرگ شيخ صدوق اعتقادات را روز جمعه دوازدهم شعبان 368 بيان كرده است. (غلامي مقدم، براتعلي) مشايخ حاضر در مجلسي از مجالس، از شيخ صدوق در خواست نمودند تا ايشان توصيف دين اماميه را به اختصار بر آنها املا نمايد، شيخ صدوق در اجابت درخواست آنها، اعتقادات فرقه ناجيه اماميه را در ابواب مختلف كتاب حاضر تبيين نموده است. برخي از مسائل و موضوعات مورد بحث كتاب عبارتند از: توحيد، نفي جبر و تفويض، اراده و مشيت، قضا و قدر، بدا، كرسي و عرش، نفوس و ارواح، مرگ و قبر و رجعت و بعث، شفاعت، عدل، صراط، عقبات، حساب و ميزان، جنت و نار، نزول وحي و قرآن، انبيا و رسل و ملائكه، عدد انبيا و اوصيا و عصمت. «حبيب الله عظيمي » اعتقادات شيعه اماميه را به طور اختصار در اين كتاب آورده و بنا به گفته آقا بزرگ شيخ صدوق آن را به تقاضاي عده اي از مؤمنين در مجلسي كه روز جمعه دوازدهم شعبان 368 در نيشابور منعقد شده بود بيان كرده است. (غلامي مقدم، براتعلي) آغاز كتاب: بسمله الحمدلله رب العالمين وحده لاشريک له وصلي الله علي سيدنا محمد وآله الطيبين الطاهرين و حسبنا الله و نعم الوکيل باب في صفة اعتقاد الامامية في التوحيد انجام كتاب: اخرجت الخبر في ذلک مستقصيا بشرحه في کتاب التوحيد و سأجرد کتاباً في ذلک بمشية الله و عونه اِن شاءَ الله تعالي و الحمدلله رب العالمين [فهرست آستان قدس 1/202؛ دانشگاه تهران 10/1589 و 13/3488 و 11/2381 و 10/1977و 17/98 و 16/278 و 16/432 و 16/433 و 17/412 و 16/505 و 16/673؛ مرعشي 36/309و 33/313و 15/57و 18/197و 27/75 و 24/119 و 27/266 و 27/361 و 34/684؛ امام صادق قزوين1/37و 1/307؛ آيت الله جليلي 242؛ مركز احياء ميراث اسلامي 5/126؛ حضرت معصومه 1/234 و 1/262 و 1/290 فهرست كتابهاي چاپي عربي (مشار) : 625؛ كتابخانه هاي گلپايگاني 18؛ صدوقي يزدي ص 39؛ مسجد جامع گلپايگان 188؛ كتابخانه ملك 6/39و 6/75 و 5/313؛ كتابخانه وزيري 5/1600 و 4/1159 و 3/939 و 5/1714 و 3/990 و4/1338؛ مدرسه حجتيه ص 114 وص 120؛ حوزه علميه امام صادق 1/75؛ مدرسه فيضيه 2/60 و 2/77؛ الهيات تهران ص 254و 261و 458؛ كتابخانه ملي 14/215 و 18/121 و 11/622؛ آستانه حضرت عبدالعظيم 1/54، الذريعة: 2/226 شماره 887؛ التراث العربي: 1/270؛ مدرسه نواب 520؛ مجلس سنا 2/126؛ مجلس شورا 12/104و 23/621 و 41/222 و 20/138 و 44/187؛ دانشكده حقوق تهران 252؛ مدرسه معمارباشي ص 104 و 110؛ فيلم دانشگاه 2/127؛ كتابخانه روضاتي ص 101؛ اصغر مهدوي 2/111؛ نشريه 6/351 و 6/630 و 9/243؛ آستانه قم ص 216؛ آستانه قم ص 221؛ نشريه 7/102 و 11/934 و 7/793 و 11/685؛ اهدائي به آستان قدس ص273 و 280 و 311 و 331؛ چهار كتابخانه مشهد ص 216؛ سه كتابخانه اصفهان ص 59؛ نسخه پژوهي 3/108؛ كتابخانه نوربخش 2/239؛ فهرست الفبائي آستان قدس ص 58؛ مشار ص 625، بعنوان «العقائد» ؛ كتابخانه عمومي اصفهان 1/340؛ كتابخانه شيخ علي حيدر 3/148 و 2/86 و 2/319؛ حوزه و موزه ص 67؛ امام صادق چالوس ص 212 و 227؛ عكسي مرعشي 3/429؛ معجم التراث الكلامي 1/391-392؛ عكسي مرعشي 3/438؛ ميراث شهاب س9ش/2 31 و 33 و س7ش3-/4 24؛ عكسي مركز احياء 7/200؛ مكتبة امير المومنين 1/126 و 4/222؛ دهگان ابراهيم 2/394؛ كشف الحجب 51؛ شورا 2/245/40؛ اهدايي رهبر 2 اخبار/1 124 و 125 و 126 و 127 عكسي مرعشي 5/68 التراث العربي 1/270 -271؛ كتابشناسي نسخه هاي خطي آثار شيخ صدوق در ايران 27-54؛ تاريخ نگارش هاي عربي 1/787-788؛ معجم التراث العربي 1/391-392و2/224-226؛ عكسي مرعشي 5/247-248- 249؛ جامع گوهرشاد 5/133و 5/621؛ رايانه آستان قدس] شرح و حواشي: اعتقادات صدوق (ترجمه) = اعتقادات (-) اعتقادات صدوق (ترجمه) = اعتقادات (-) اعتقادات صدوق (ترجمه) = اعتقادات (-) اعتقادات صدوق (ترجمه) = اعتقادات (-) اعتقادات صدوق (ترجمه) = اعتقادات (-) اعتقادات صدوق (ترجمه) = اعتقادات (-) اعتقادات صدوق (ترجمه) = اعتقادات (-) اعتقادات صدوق (ترجمه) = اعتقادات (-) اعتقادات صدوق (ترجمه) = اعتقادات (-) اعتقادات صدوق (ترجمه) = اعتقادات (-) اعتقادات صدوق (ترجمه) = اعتقادات (-) اعتقادات (ترجمه و شرح) (-) الاعتقادات (ترجمه) (-) اعتقادات (ترجمه) (-) اعتقادات (ترجمه و شرح) (-) اعتقادات (ترجمه و شرح) (-) شرح اعتقادات (ترجمه) (-) شرح الاعتقادات كاشاني، حبيب الله بن علي مدد (1262-1340) تصحيح الاعتقاد = تصحيح اعتقادات الاماميه = شرح اعتقادات صدوق مفيد، محمد بن محمد (336-413) وسيلة النجاة در معرفت اعتقادات زواره اي، علي بن حسن (-10) شرح الاعتقادات خاتون آبادي، اسماعيل بن محمد باقر (1031-1116) شرح الاعتقادات شريف، محمد كاظم بن محمد قاسم (-13) اعتقادات = اعتقادات صدوق (ترجمه) سركاني، محمد صادق بن محمد علي (-11) مشراق العقائد الصالحية = مشارق العقائد = ترجمه اعتقادات الصدوق دستغيب، محمد صالح بن مسعود (-11) حاصل الترجمان = ترجمه اعتقادات صدوق = منهاج المؤمنين رضوي، محمد مهدي بن محمد صالح (-11) منهاج المؤمنين حسيني ازغدي، ابوتراب بن ابوالحسن (-10) اعتقادات = اعتقادات صدوق (ترجمه) حسني، محمد علي بن محمد (-13) اعتقادات صدوق (ترجمه) = شرح اعتقادات صدوق حسيني، ابوالفتح (-10) اعتقادات (ترجمه و شرح) حسيني يزدي، محمد علي بن محمد (-) شرح الاعتقادات قزويني، محمد صفي بن ولي (-11) تصحيح الاعتقاد (ترجمه) مدرس يزدي، محمد علي بن محمد (1193-1265) اعتقادات = اعتقادات صدوق (ترجمه) حسيني تهراني، هاشم (1298-) شرح اعتقادات صدوق = شرح فارسي عقائد صدوق قزويني، فضل الله بن ولي الله (-11) شرح الاعتقادات شولستاني، عبدالله بن حسن (-)

فعل خداوند متعال از مرحله صدور تا مرحله تحقق دارای مراتبی طولی است، که این مراتب عبارت‌اند از: «مرتبه مشیت»، «مرتبه اراده»، «مرتبه قدر»، «مرتبه قضا» و «مرتبه خلق». در نسبت این مراتب پنج‌گانه با فعل بندگان نظریات مختلف و گاه متناقضی ارائه شده است، برخی بر این باورند که هیچ یک از این مراتب شامل فعل بندگان نمی شود، اینان می‌گویند: آنچه از بنده صادر می‌شود فعل خود او بوده نه فعل خداوند، پس منشأ آن نیز اختیار خود اوست نه مراتب فعل الهی. گروهی دیگر بر این عقیده‌اند که برخی از این مراتب شامل فعل بندگان شده و برخی دیگر شامل فعل بندگان نمی‌شود، مثلاً می‌گویند: مرتبه مشیت شامل فعل بنده می‌گردد، اما مرتبه خلقت شامل فعل او نمی‌گردد، برخی دیگر تمام مراتب فعل الهی را شامل فعل بندگان دانسته و می‌گویند: هر آنچه از بنده صادر می‌شود باید از مجرای تمامی این مراتب گذر کرده باشد و تا مشیت و اراده و قدر و قضا و خلق الهی نباشد فعلی از بنده صادر نمی‌گردد، از آن جهت که فهم حقیقت ارتباطی که میان مراتب فعل الهی و فعل بندگان وجود دارد متضمن معرفت‌های گسترده‌ای از جمله معرفت به حقیقت نظریه «امر بین الامرین» است. در این پایان‌نامه نظرات دو تن از بزرگ ترین شخصیت‌های امامیه یعنی «شیخ صدوق» و «شیخ مفید» در ارتباط با این موضوع مطرح شده و بیان شده است که شیخ مفید قائل به عدم شمول تمامی مراتب فعل الهی نسبت به افعال عباد و شیخ صدوق قائل به عدم شمول برخی از مراتب فعل الهی نسبت به افعال عباد است. سپس نظریات این دو متکلم سترگ بر اساس منابع دین ارزیابی گردیده است و بیان شده است که فعل الهی به تمام مراتبش شامل افعال عباد می‌گردد

امروزه یکی از دغدغه­های پژوهشگران حوزه حدیث و تاریخ حدیث، اثبات ابتنای آثار متأخر، بر منابع مکتوب متقدم است. با اثبات این موضوع، مکتوبات روایی موجود از اعتبار زیادی برخوردار خواهند شد. در این مقاله سعی بر آن است که ابتنای کتاب کفایه الاثر نگاشته علی بن محمد بن علی خزاز قمی رازی در اواخر قرن چهارم بر آثار شیخ صدوق اثبات شود. بدین وسیله میزان اعتبار این کتاب در حد اثری که مبتنی بر نقل مکتوب است و از آسیب­های نقل شفاهی مصون مانده است، بالا می­رود. در این مقاله با تطبیق روایات کتاب کفایه الاثر با کتب شیخ صدوق، ملاحظه شد که از میان بیست و نه روایت که از شیخ صدوق نقل شده است، بیست و هفت روایت با میانگین شباهت نود و هشت و نیم درصد، در سه کتاب کمال الدین، عیون اخبار الرضا7 و الخصال موجود است. توجه به درصد شباهت روایات ما را به این نتیجه می­رساند که مرحوم خزّاز قمّی این روایات را از کتاب­های مرحوم صدوق نقل نموده و صرفاً نقل شفاهی راویات نمی­باشد.

«اندیشه‌ هاى کلامى شیخ مفید» حاصل تحقیقى است که مارتین مکدرموت درباره یکى از محدثان و فقها و متکلمان بزرگ شیعه امامیه، یعنى ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان الحارثى بغدادى (متوفى 413) ملقب به ابن المعلّم و مشهور به شیخ مفید به عمل آورده است. این اثر رساله دکتراى مؤلف بوده است که در سال 1978 ضمن سلسله کتاب‌ هاى دانش ایرانى در بیروت به چاپ رسیده است. مؤلف پس از یک مقدمه که در آن به معرفى شیخ مفید و آثار و مقام او در تاریخ علم کلام پرداخته، مطالعات تطبیقى خود را بر سه بخش تقسیم کرده است. در بخش اول آراء شیخ مفید تشریح و با آراء معتزله مقایسه شده است. در بخش دوم آراء شیخ با آراء و نظریات استادش ابن بابویه قمى و در بخش سوم با آراء شاگرد او، سید مرتضى، مقایسه شده است. بخش اول، که در واقع قسمت اعظم کتاب را تشکیل مى‌ دهد، مشتمل بر یازده فصل است. آراء شیخ مفید درباره مسائل مختلف علم کلام در ضمن فصول این بخش تشریح شده و در عین حال با آراء معتزله مقایسه شده است. مکدرموت، شیخ مفید را وارث دو مذهب کلامى مى‌ داند، یکى مذهب امامیه که توسط خاندان شیعه نوبختى پرورش یافته و دیگر مذهب کلامى معتزله. در بخش دوم، مؤلف سعى کرده است، آراء خود را با آراء استادش ابن بابویه قمى مقایسه کند. در این بخش همه آراء ابن بابویه خلاصه نشده است. مؤلف کوشیده است مواردى را که شیخ مفید و ابن بابویه با هم اختلاف داشته‌ اند، انتخاب و آن ها را تحلیل کند. حاصل مقایسه‌ اى که مؤلف در این بخش کرده، این است که «ابن بابویه محدثى است که بسیارى از آراء او با آراء معتزله موافق است. اما شیخ مفید متکلّمى است که در عین حال محدّث نیز هست و آراء او اگر چه اساسا شبیه به آراء ابن بابویه است، در جهت مذهب معتزله پیش مى‌ رود» سومین و آخرین بخش کتاب به مقایسه آراء شیخ مفید و شاگردش سید مرتضى اختصاص دارد. در این بخش که کوتاه‌ ترین بخش‌ هاى کتاب است، مؤلف آراء سید مرتضى را درباره مسائلى که در بخش اول به تفصیل شرح داده است، اجمالا بیان می کند.

در حال حاضر چیستی و چگونگی به کاربندی «روش تحلیلی» به عنوان یکی از روش‌های تحقیق، برای فراگیران و نوپژوهان رشته‌های الهیات و معارف قرآن و حدیث دغدغه‌ای جدی است؛ حال آن که این روش از دیرباز در متون و دانش‌های کلام، فلسفه و فقه مورد استفاده بوده‌است. در مقالۀ پیش‌رو برای توضیح و شناساندن این مفهوم (تحلیل) از دو شیوۀ تعریف مفهومی (بحث نظری در باب چیستی روش تحلیلی) و تعریف بالاشاره (ارجاع مستقیم یا نشان دادن نمونه‌های عینی از تحلیل در متون حدیثی) بهره بُرده شده‌است. در «روش تحلیلی» که متکی بر فعالیت و خلاقیت ذهنی پژوهشگر است، تلاش می‌شود تا مدعایِ کلی یک گزاره تجزیه شده و احتمالات مختلف درباره معنای دقیق هر جُزء و به تَبَع آن معنای کلی و راستین مدعای کلی گزاره تعیین شود. برای نمونه و رعایت حال مخاطبان [دانش‌پژوهان معارف دینی]، متنی از شیخ صدوق انتخاب شده است. صدوق که بیشتر به عنوان یک مُحدِّث شناسانده می‌شود، در دفاع از آموزه‌ امامت و ولایت علی (علیه‌السلام) به عنوان یک اندیشه-ورز و متکلِّم امامی حضور یافته و با استفاده از روش تحلیلی در تفسیر دو حدیث «ولایت و منزلت» در کتاب معانی الاخبار می‌کوشد تا مضمون اصلی این دو حدیث را که همان ولایت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام است، اثبات نماید.