جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف اين پژوهش، تبيين ديدگاه زيبايي‌شناختي علامه طباطبايي در الميزان و دلالت‌هاي آن در تعيين اهداف تربيت زيبايي‌شناسانه بوده است. براي دستيابي به اين هدف، دو پرسش اساسي طرح گرديده است: 1. ديدگاه قرآني علامه طباطبايي در مورد زيبايي‌شناسي چيست؟ 2. بر مبناي نظرگاه ايشان، چه اهدافي را مي‌توان در تربيت زيبايي‌شناسانه استخراج کرد؟ براي استخراج يافته‌هاي تحقيق، از روش پژوهش تحليل مفهومي و روش استنتاجي بهره گرفته شده است. يافته‌هاي حاصل از اين پژوهش، بيان‌گر اين است که در متن آيات قرآني، زيبايي‌ها در سه محور محسوس، معقول و اخلاقي مورد تأکيد قرار گرفته‌اند. متناظر با گزاره‌هاي توصيفي و تجويزي مستخرج از آيات قرآني و ديدگاه‌هاي علامه، در ساحت تربيت زيبايي‌شناختي؛ اهداف ذيل قابل استنباط بوده است: غايتمندي زيبايي‌ها، دستيابي به جمال مطلق، فناپذيربودن زيبايي‌ها(محسوس)، نگرش ژرف‌نگرانه داشتن، زمينة امتحان الهي، دلبسته نبودن نسبت به زيبايي‌ها، عامل هدايت، زمينه‌ساز دستيابي به معرفت، استوار نمودن عهد الهي و زمينه‌ساز دستيابي به سعادت دنيوي و اخروي.

مقاله حاضر به بررسی آراء علامه محمدحسین طباطبائی (1281ـ1360 هـ . ش) در زمینه نحوه هستی جامعه می‌پردازد. نگارنده بر این نظر است که آراء ایشان در این زمینه، متضّاد، متنافی و غیرقابل جمع است. در حالی که ایشان در آثار فلسفی محض خود همچون اصول فلسفه و روش رئالیسم بر اعتباری بودن اجتماع تصریح می‌کنند، در آثار تفسیری ـ فلسفی (theosophic) خود بر عینی و واقعی و حقیقی بودن جامعه تأکید دارند. روشن است که این دو دیدگاه، کاملاً منافی و ناسازگار با یکدیگر است. مقاله حاضر به بررسی آراء علامه محمدحسین طباطبائی (1281ـ1360 هـ . ش) در زمینه نحوه هستی جامعه می‌پردازد. نگارنده بر این نظر است که آراء ایشان در این زمینه، متضّاد، متنافی و غیرقابل جمع است. در حالی که ایشان در آثار فلسفی محض خود همچون اصول فلسفه و روش رئالیسم بر اعتباری بودن اجتماع تصریح می‌کنند، در آثار تفسیری ـ فلسفی (theosophic) خود بر عینی و واقعی و حقیقی بودن جامعه تأکید دارند. روشن است که این دو دیدگاه، کاملاً منافی و ناسازگار با یکدیگر است.

مسئلۀ شر همواره مانعی برای توجیه باور به خدایی عالم، قادر و خیرخواه مطلق بوده است. از این رو، فیلسوفان و متکلمان به راه‌های گوناگون در پی پاسخ‌گویی به این مسئله برآمده‌اند. علامه طباطبایی و آگوستین از جمله فیلسوفانی هستند که به شیوه‌ای متفاوت، به این مسئله پرداخته‌اند. در نظریاتی که هر یک از آنها ارائه کرده اند، شر به عنوان کیفر گناه و نتیجۀ ارادۀ آزاد انسان معرفی می‌شود. با توجه به این نظریه، به نوعی می توان بین شر اخلاقی و شر طبیعی ارتباط بر قرار کرد و به توجیه باور به خدایی خیرخواه پرداخت. نکته ای که در بررسی آراء علامه و آگوستین جالب توجه است، عدل محور بودن نظریۀ این دو متفکر در باب مسئلۀ وجود شرور اخلاقی و طبیعی است. در پژوهش حاضر با در نظر گرفتن این نکته، ارتباط شر اخلاقی و شر طبیعی از دیدگاه این دو متفکر بررسی شده و مقایسه‌ای بین آنها صورت می‌گیرد.

«شفاعت» به معنی «واسطه‌گری برای آمرزش گناه گناهکاران»، پیوسته مورد توجه فرقه‌های گوناگون اسلامی بوده‌است. اگر شفاعت به معنایی که در اذهان مردم است، در دستگاه الهی وجود داشته باشد، هم با عدل الهی در تعارض است، هم موجب نقض قوانین الهی می‌شود. از سوی دیگر، خداوند رحمان در قرآن مجید در آیات 48 و 123 سورة بقره، شفاعت زر و زور را در دستگاه الهی مردود اعلان فرموده‌است، لیکن در بسیاری از آیات، به‌ویژه آیة 44 سورة زمر، به صحت شفاعت تصریح نموده‌است و آن را منحصر به خداوند و کار گزاران او می‌‌داند. در این جستار، نویسنده نخست مفهوم‌شناسی شفاعت را از منظر آیات و روایات تبیین نموده، آنگاه دیدگاه علامه طباطبائی و برخی از متفکران اسلامی دیگر را به روش تحلیلی بررسی نموده‌است.

هدف: هدف این پژوهش بررسی تطبیقی آرای سید مرتضی و علامه طباطبایی در چیستی عقل و کارکردهای آن از دیدگاه این دو بزرگوار بود. روش:برای بررسی عنوان این پژوهش تا رسیدن به نتیجۀ مطلوب، از شیوة توصیفی و تحلیلی استفاده شد. یافته‏ها: با توجه به جایگاه مهم و حجیت عقل نزد سید مرتضی و علامه طباطبایی، می‏توان شش کارکرد مهم برای عقل از دیدگاه ایشان در نظر گرفت: 1. اثبات اصول و مبانی تشیّع، 2. عقل به عنوان منبع و مُدرِک، 3. تأویل و توجیه آیات و روایات ناسازگار با اصول عقلی، 4. عقل و معتبر دانستن یک خبر یا ابطال آن، 5. عقل به‌‌ عنوان ابزار فهم، استنباط و تبیین متون دینی، 6. عقل و خرافه‏ستیزی. نتیجه‏گیری: اگرچه سید مرتضی و علامه طباطبایی در حجیت عقل و تبیین بسیاری از کارکردهای عقل، اشتراک نظر داشته‏اند؛ ولی به نظر می‏رسد در تعریف عقل، تبیین برخی از کارکردها، مثل تأویل و توجیه آیات و روایات ناسازگار با اصول عقلی و نوع رویکردشان نسبت به تبیین مسائل دینی با یکدیگر تفاوتهایی نیز داشته‏اند. رویکرد سید مرتضی، کلامی بود؛ ولی علامه طباطبایی بیشتر با روش فلسفی با مسائل دینی مواجهه داشته است.

آموزۀ بداء یکی از اعتقاداتی است که در روایات شیعی تأکید فروانی بر آن شده است. یکی از مسائلی که باید ذیل این اصل مورد بررسی قرار گیرد بداءپذیری امر محتوم است، که در این پژوهش رویکردهای فلسفی و کلامی معاصر در این باب مورد مطالعه قرار گرفته است. برای این منظور، در میان فیلسوفان معاصر، علامه طباطبایی، و در میان متکلمان، آیت‌الله خویی و میرزا مهدی اصفهانی انتخاب شده‌اند. نوشتار حاضر بر آن است تا نشان دهد: اولاً، در میان عالمان مذکور تنها میرزای اصفهانی، ضمن پذیرش امکان بداء در امور محتوم، وقوع آن را می‌پذیرد. ثانیاً، اگرچه علامه طباطبایی با قاطبۀ فیلسوفان در باب «ارادۀ ذاتی خداوند» اختلاف نظر دارد، او نیز امر محتوم را تغییرناپذیر می‌داند، چرا که بنا به تصریح خودش اختلاف وی با حکیمان پیشین لفظی است. ثالثاً، اگرچه آیت‌الله خویی و میرزای اصفهانی در مباحث «علم و ارادۀ الهی» اشتراکاتی دارند، مسئلۀ «تکذیب رسل توسط خداوند» باعث شده تا دیدگاه‌های متفاوتی اتخاذ کنند.

فلسفة اجتماع دانشی است که با روش عقلی و برهانی، مسائل کلی اجتماع را مورد بررسی و کاوش قرار داده و ضمن بحث از هستی، چیستی، چرایی و چگونگی اجتماع، به دنبال کشف حقیقت آن، برای استخراج قوانین کلی است تا به سبب آنها، دستیابی جامعه و افراد آن به سعادت را ممکن و سهل کند. پژوهش حاضر سعی دارد با روش تحلیل محتوا و با تمرکز بر آثار علامه طباطبایی، به مسألة اصالت فرد و جامعه و کشف نسبت و رابطة میان آنها پرداخته و تأثیرات نگاه ایشان به مسائل یادشده را به عنوان مبانی هستی­شناختی جامعه مورد مطالعه قرار دهد. یافته­ها نشان می­دهد، علامه طباطبایی در دوگانة اصالت فرد و جامعه، اصالت را در مرتبة اول به فرد داده، جامعه را امری اعتباری می­داند و جامعه اعتباری، در مرتبه دوم و بالتبع، بهره­ای از اصالت خواهد یافت؛ بر این اساس می­توان تأثیر و تأثرات طرفینی را برای فرد و جامعه قائل شد. بهره­گیری از این مختصات جامعه، مبنایی مهم در مطالعات جامعه­شناختی بوده و نقش به­سزایی در شکل­گیری آرای اجتماعی علامه طباطبایی داشته­اند.

صراط مستقیم از آموزه­های اساسی قرآن کریم است که از منظر حق سبحانه، یک راه بیش نیست. بر همین اساس است که در فرهنگ قرآنی، صراط مستقیم به دو قسمِ «تکوینی و تشریعی» تقسیم می­شود. با توجه به اینکه خداوند متعال بر اساس رحمت رحمانی، نظام هستی را بر توحید و عدالت ایجاد کرده و به اقتضای رحمت عامه خود، موجودات را بر صراط مستقیم تکوینی حق قرار و حرکت داده است، در این فرهنگ، صراط مستقیم تکوینی «تغیرناپذیر، تحویل­ناپذیر و تقابل­ناپذیر» است، و حق تعالی به همه موجودات قُرب تکوینی، و بر همه آنان اِحاطه وجودی دارد. علامه طباطبایی صراط مستقیم تکوینی را بر اساس دو حد وسط مالکیت مطلقه و صیرورت ممکنات به سوی حق سبحانه اثبات می‌کند و آیت‌الله جوادی آملی آن را با دو حد وسط ربوبیت مطلقه و حرکت ممکنات که متحرک اصلی آن ذات اقدس الهی است، تبیین می‌کند. این مقاله ضمن اینکه ناظر به صراط مستقیم تکوینی است، سعی بر آن دارد این قسم از صراط را که بر مدار رابطه «حق و خلق» استوار است، از دیدگاه دو مفسر سترگ، یعنی علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی آملی اثبات کند.

این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، ابتدا به تعریف، تنقیح و مقایسه روش تفسیری ابن‌تیمیه و علامه طباطبایی می‌پردازد و با معرفی شیوه تفسیری این دو، در گام بعدی به تحلیل پیامد هر دو روش تفسیری بر یکی از مهم‌ترین موضوعات قرآنی- یعنی تمایز آیات محکم و متشابه و تفسیر هر یک از این دو در نگاه آنان- توجه دارد. ارزیابی این نگرش‌ها واپسین گام این مقاله است که طی آن دو روش تفسیری- که یکی مبتنی بر شیوه مأثور و دیگری مبتنی بر شیوه معقول است- مقایسه خواهد شد. به نظر می‌رسد روش تفسیری مأثور ابن‌تیمیه راه معقول و مطمئنی را برای تفسیر آیات متشابه قرآن در اختیار ندارد. در مقابل، موضوعیت ممتاز عقل در روش تفسیری علامه طباطبایی، آیات محکم و متشابه را به شکلی روشمند از یکدیگر متمایز می‌کند و در تفسیر هر دو گروه از آیات، جانب ادب شرعی و کاوش عقلی را به موازات یکدیگر پاس می‌دارد.

«ادراکات اعتباری» علامه‌طباطبائی در مسیر بحثی معرفت‌شناسی به اندیشه درمی‌آید، اما موضوع ادراکات اعتباری را نباید به قلمرو معرفت‌شناسی محدود کرد. به‌نظر می‌رسد که علامه‌طباطبائی این بحث را در پیِ درکی نو از انسان و جهان و با تنفس در فضای فکری عالم معاصر مطرح کرده‌اند. برای کشف چنین دریافتی باید به‌جای تمرکز ذهن بر ادراکات اعتباری، به قلمرو «اعتباریات» توجه کرد. اگر مقالة ششم کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم را با توجه به سیر افکاری که در غرب شروع شده و به تأملات فلسفی دربارة «فرهنگ» منجر شده، مطالعه کنیم، درستی این برداشت آشکارتر می‌شود. اگر به زمینة پیدایش اندیشة متفکرانی چون "ویکو"، "روسو" و "هردر" دربارة تمدن و فرهنگ توجه کنیم و نحوة تقّرب این متفکران به حوزة فرهنگ را دنبال کنیم، آنگاه بهتر می‌توان به سبب تقّرب علامه‌طباطبائی به پرسش‌هایی که ادراکات اعتباری پاسخی برای آنهاست، پی برد. اگر با این شیوه، نظریه ادراکات اعتباری را قرائت کنیم و به شباهت‌های دریافت‌ها و در عین‌حال زمینه‌های تاریخیِ متفاوت توجه داشته باشیم، امکان آغاز گفتگویی جدید در مورد «فرهنگ و مقومات آن»، بین تفکر اسلامی و تفکرات برخاسته از فرهنگ اروپایی فراهم می‌شود. برداشت اصلی این مقاله آن است که بحث اعتباریات با توجه به لوازم و نتایج آن، می‌تواند به‌عنوان نظریه‌ای بدیل در کنار سایر نظریات فلسفیِ دربارة فرهنگ مطرح شود. به بیان دیگر نظریة اعتباریات علامه می‌تواند مبنایی برای پاسخ به پرسش‌های به اندیشه درآمده در حوزة «فلسفه فرهنگ» باشد.