جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در متون عرفانی بعضی از موضوعاتمثل عشق، انسان کامل و وحدت وجود محوریت دارد.به عبارت دیگر این سه مضمون، سه ضلع مثلثی را تشکیل می دهند که، در بیشتر متون عرفانی متفاوت می توان جستجو کرد. به نظر می رسد بین اندیشه های ابن فارض شاعر مصری، جلال الدین مولوی و مولوی کُرد(شاعر نامدار کُرد)در این زمینه همانندیهایی وجود داشته باشد.از این رو در این نوشتار بر آن شدیم تا انسان کامل و وحدت وجود را در راستای عشق الهی از دیدگاه سه شاعر مذکور، مورد مطالعه و تحقیق قرار دهیم.

مسئله انسان واسرار وجودی او از جمله مسائلی است که در همه مکاتب بشری والهی به آن توجه شده است و همه مکاتب سعی کرده اند درحد ظرفیت و توانایی خود پرده ای از راز و رمز این معمای هستی ارائه کنند و با معنایی که از آن ارائه می دهند. پایه های مکتب خود را محکم کنند. آموزه های مولانا در مثنوی ومعنوی و آموزه های تائو را می توان نمونه هایی شاخص در فرهنگ و تمدن شرقی به حساب آورد که باز گو کننده ی حقایقی برای تمدن بشری بودند،آموزه هایی که با تعریف رابطه انسان با خود و عالم بیرون از خود و روابط حاکم بر طبیعت و مافوق آن به کلید واژه هایی مشترک اشاره کرده اند و همچنین تاکید هر دو آموزه به منشاء ازلی و مطلق که ریشه در قدرتی فوق قدرت بشری وتفکر در آن را دارد نشان دهندهوجه اشتراک این دو آموزه است . در عرفان و تصوف تمام ادیان و مکاتب، انسان موجودیذومراتب و دارای ساحتهای وجودی مختلف است و اگر چه همه مکاتب بشری تمام سعی و تلاششان به نوعی تامین سعادت انسان و الیتام دردها ورنج های او می باشد اما در مقام عمل گاهی به جنبه های دینوی و بشری او اهمیت بیشتری دادهمی شود. و باید با تفکیکُ خود حقیقی و خود مجازی انسان و شناخت آثار زیانبار غفلت انسان از ساحت های الهی خویش، موانعی را که باعث این غفلت و دوری انسان از گوهر حقیقی خود است از میان برداشت که در اکثر این مکاتب فلسفی ، صرف نظر از پاره ای اختلاف ها در یک اصل کلی ،با هم اشتراک دارند که حقیقت آنها به یک واحد صادر می شود. امروزه مطالعات تطبیقی راه گشای درک بهتری از آموزه های معنوی و باورها و اعتقادات مذهبی ادیان در ادوار مختلف می باشد. گاهی این مطالعات با گشودندنیای جدیدی از تعالی روحی و معنوی انسان شناختی، دیدگاه تازه ای نسبت به مسائل قبلی به ما می دهند. همچنین به کمک مطالعات تطبیقی می توان نشان داد که چطور این مکاتب فلسفی از یکدیگر تاثیر پذیرفته اند و این امر چه تاثیر و تغییری در روند تعالی و رشد معنوی انسان در ادیان مربوطه به خود ایجاد کرده است. ومطالعه و مقایسه ی تطبیقی این آموزه ها نتیجه جالبی از تداخل اندیشه های آسمانی و ماورائی آن ها است. رساله ی پیش رو به موارد مشابه از این افکارعارفانه پرداخته است.

عرفان راهی جهت آگاهی و نیل به کمالات معنوی و شناخت بیشتر وجود سرمدی و به حقیقت همان درک وحی است که دل و حقیقت اسلام است. عرفان به دو طریقه‌ی عملی و نظری، بررسی می‌شود.مسائل مختلف عرفانی در اشعار اوحدی مشهود است. و مراحل مختلف مقامات و حالات چون: طلب، تهذیب اخلاق، توبه، حیرت، فنا، بقا و... در اشعار اوحدی نمایان است و در عرفان نظری، انسان‌ها را به شناخت خود و شناخت خدا فرا می‌خواند. او با اتّکا به وحدت وجود می‌گوید که روح خدا و روح مطلق در کاینات و در عالم کثرت تجسّم می‌یابد و جذبه‌ی الهی در هر ذرّه جلوه‌گر است و معنا و مفهوم هستی را تشکیل می‌دهد. اوحدی که پرورش یافته جامعه‌ای است که در آن فضائل و کرامات انسانی، تاحدود زیادی ماهیت اصلی‌شان را از دست داده یا به فراموشی سپرده‌اند، سعی کرده تا با طرح عوامل و موانع فضائل و کرامات انسانی، الگویی از انسان کامل ارائه نماید و از این رهگذر، جامعه را به سوی صفا، پاکی، صداقت، یکرنگی و کمال سوق دهد و بدین ترتیب می‌کوشد تا نشان دهد که لازمه‌ی وصول به کمال، پرورش و تعالی هر دو بعد، روحانی و جسمانی و برآوردن نیازهای پسندیده مادی و معنوی است. بنابراین در وادی کمال‌طلبی «پیر» را به عنوان الگوی سالک بر‌می‌گزیند؛ زیرا «پیر» علاوه بر دارا‌بودن ویژگی-هایی نظیر: راز‌دانی، عاشقی، دعوت به مستی و... که با سایر شخصیّت‌های اشعار اوحدی مانند «رند» مشترک است، او «واصل» است که به هدف و مقصود رسیده و می‌تواند راهبر و انسان کامل باشد.

به ظاهر، دست نوشته های ابن عربی خالی از واژۀ وحدت وجود و اثبات فلسفیِ آن است، اما همواره اثبات وحدت شخصی وجود در تاریخ عرفان نظری و حکمت متعالیه زیربنایی ترین مسئله و درعین حال پُر سروصدا بوده است. شارحان ابن عربی مانند ابن ترکه و همچنین ملاصدرا به اثبات فلسفی وحدت وجود پرداخته اند. به نظر نگارنده، روح عرفان ابن عربی وحدت وجودی است، اما به شیوۀ منطق علّی- معلولی روی خوشی نشان نمی دهد. ازاین روی، تلاش شده تا برمبنای آرای ابن عربی منطق جدید سه گانه ( فردی)استخراج شود تا براساس آن بتوان بهتر وحدت وجود را تبیین کرد. به گفتۀ ابن عربی تا فردیتی نباشد، ظهوری رخ نمی دهد و احدیت در باطن یگانۀ خود می ماند. از اهداف این مقاله فرا روی از شیوه مألوف منطقی است، به طوریکه قوام فلسفه در تبیین هستی برمبنای «علّیت» است - هرچند معلول عین ربط به علت باشد- اما در نگرش عرفانی که برمبنای «تجلی» است، شایسته نیست در تحلیل ساختار هستی به علّیت فروکاسته شود، بلکه سزاوار است شیوه تبیین تغییر کند. به همین خاطر این «فردیت» که بر منطق انسان کامل استوار است، سودای آن دارد تا در تمامی مراتب وجود یعنی زبان، ذهن، گزاره و حضرت شیوۀ یگانۀ خود را نشان دهد و بین وجود حقیقی و عاریتی تفاوت بگذارد.

یکی از مباحث مهمی که از دیرباز و از دوران باستان در حکمت الهی و فلسفه و عرفان اسلامی مورد توجه متفکران، فلاسفه و عرفا بوده است، تطابق عوالم تکوینی با عوالم انسانی و یا به عبارتی انطباق عالم اکبر و عالم اصغر و به تعبیر دیگر عالم تکوین و عالم تشریع، و سرانجام تطبیق انسان کلی با هستی است. این مسأله در فرازهای مختلف دعای سحر آمده و مفسران معاصر در شرح این دعا به این موضوع اشاراتی کرده‌اند. نگارنده سعی کرده تا این مسأله را با نگاهی نو مورد بحث قرار دهد و نتایج حاصل از این مباحث را نقد و بررسی و تحلیل کند، و توجیه عقلی نظریه همبستگی علم ازلی الهی را با هستی و آفرینش بیان کرده و برداشت خود را از آن ارائه دهد.

هدف قرآن از معرّفی اسوه ها و الگوهای تربیتی ، تربیت انسان هاست . در آموزه های دینی اسلام ، اسوه های تمام عیاریبه جامعه بشری عرضه شده است . هدف دین اسلام از معرّفی چنیناسوه یا الگوهایی ، راهنمایی و هدایت افراد جامعه است . بدیهی است که برای رسیدن به سلامت و تکامل و تعالی ، آدمی باید به اسوه پذیری روی آورد و به تأسّی از آنها در تمام شرایط و عرصه ها بپردازد . قبل از آنکه انسان بتواند به چنین هدفی دست یابد ، بایستی با سازوکار لازم جهت بهره گیری از اسوه ها و با موانع دستیابی به هدف آشنا باشد . بدین منظور پژوهش حاضر به بررسی معیارهای انتخاب اسوه و اسوه پذیری و تبیین موانع اسوه- پذیری در آموزه های دینی ( با تأکید بر قرآن کریم و نهج البلاغه ) پرداخته است .طبق یافته های بدست آمده از تحقیق :در بیان مفهوم اسوه در آموزه های دینی از سیاق آیات و بیاناتی که در آن اسوه بکار رفته ، برمی آید که وظیفه هر کس که ایمان آورده ، تأسّی به اسوه های قرآنی است که در صدر آنها پیامبر اکرم ( ص ) است . همچنین پیروان ایشان که راه توحیدی آنها را دنبال می کنند . در ضمن واژه های مترادف با اسوه عبارتند از : اقتدا ، امام ، تبع ، امت ، مثل ، شهود و آیه . معیارهای انتخاب اسوه در آموزه های دینی در چهار مقوله معیارهای اعتقادی و نفسانی ،اخلاقی و معنوی ، اجتماعی و سیاسی و زیستی و خانوادگی دسته بندی شده اند . معیارهای اعتقادی و نفسانی عبارتند از : اراده مصمم و قوی ، توکّل به حضرت حق ، مقام عبودیت و بندگی ، آمادگی برای جهان دیگر ، ایمان به پروردگار ، یقین به حضرت حق ، معصومیت ، اخلاص ، بصیرت و بینایی ، علم ، تعقّل و خردورزی ، بیانی گویا و خالی از هرگونه ابهام و نارسایی ، همیشه با حق بودن و عمل صالح . معیارهای اخلاقی و معنوی عبارتند از : تقوی ، توبه ، نصح و دلسوزی ، اخلاق لیّن ، نرمی و ملایمت ، تواضع ، صدق و راستگویی ، زهد ، سادگی و قناعت ، میانه روی ، صبر و شکیبایی ، مسئولیت پذیری ، وفاداری به پیمان ، شرح صدر داشتن ، عفاف و پاکدامنی ، سنجیدگی گفتار و اعمال ، همیشه با حق بودن ، دارای کرامت نفس و عدالت . معیارهای اجتماعی و سیاسی عبارتند از : امانت داری ، احترام به حقوق دیگران ، سابقه درخشان ، پیشگام امت ، احسان و عفو . معیارهای زیستی و خانوادگی عبارتند از : دارای آفرینش ممتاز و دودمان پاک بودن ، استفاده از طیبات و قوّت و قدرت جسمانی خوب داشتن . معیارهای اسوه پذیری در آموزه های دینی در دو مقوله معیارهای اعتقادی و نفسانی و اخلاقی و معنوی طبقه بندیشده اند . معیارهای اعتقادی و نفسانی عبارتند از : ایمان و باور راستین به خداوند ، ایمان و باور راستین به قیامت ، بسیار به یاد خداوند بودن ، اراده مصمم و قوی داشتن ، توکّل ، حق تلاوت قرآن را بجا آوردن ، اخلاص ، اعمال صالح ، برخوردار بودن از آگاهی و علم کافی و دل بینا و گوش شنوا . معیارهای اخلاقی و معنوی عبارتند از : مقیّد به وفای به عهد بودن ، تقوی و پرهیزگاری ، صبر و استقامت داشتن ، زهد ورزیدن ، عدم دوستی با دشمنان مغضوب ، صداقت ، میانه روی ، همیشه با حق بودن و تبعیت پذیری .همچنین موانع عدم پیروی و تأسّی از اسوه در آموزه های دینی در دو مقوله موانع درونی و موانع بیرونی قرار گرفته اند . موانع درونی عبارتند از : تعصّب و حمیّت جاهلیت ، پندارهای بی اساس و گمان های باطل و آرای فاسد و غیر مستدل ، امید نابجا ، تفسیر به رأی ، تکبّر ، هوای نفس ، آرزوهای دور و دراز ، حسادت ، نفس طغیانگر ، سفاهت ، شک و تردید ، بهانه جویی ، ظلم و ستم پیشگی ، فسق و آلودگی به گناه ، تقلید کورکورانه از پدران و نیاکان ، الگوپذیری غیر عاقلانه از باطل و شهوات و موانع بیرونی عبارتند از : کثرت طرفداران رأی و عقیده باطل ، سران کافر و ستمکار ، شیطان ، متاع زندگی دنیوی ، بت ها و منافق .

همه موجودات با توجه به تفاوت در قرب و نزدیکی به واجب‌الوجود مظهر و تجلی صفات و آثاری از او هستند. در مراتب هستی صادر اول که اقرب موجودات به واجب تعالی است، آینه تمام نما و نمونه کاملی از صفات و آثار حق تعالی است و فیوضات و انوار الهی از جانب ایشان و به واسطه او در غیر جاری و افاضه می‌گردد. در واقع در نگاه متعالیه صادر اول فیض اقدسی است که بذر و خلاصه موجودات است که بر همه ممکنات افاضه شده است و بر تمام موجودات احاطه علمی و عینی دارد. انسان کامل از آن جهت که خلاصه و جامع تمام ممکنات است از یک طرف و از طرف دیگر صورت الله است علت صوری نفوس است. همچنین انسان کامل علم بالتجلی نسبت به موجودات دارد بدین معنی که علم فعلی، حضوری و اجمالی در عین تفصیلی دارد و از آنجا که مظهر صفت مرید خداوند است و علم او عین اراده اوست، فاعل بالتجلی موجودات است. علاوه بر این، غایت هر شیء عین مبدأ اول آن است، بنابراین انسان کامل که صادر اول است، غایت ممکنات نیز هست. همچنین با توجه به اینکه انسان کامل دارای مقام ولایت است و با اذن الهی قدرت تصرف در تمامی ممکنات را داراست، ولایت تکوینی و ولایت تشریعی بر تمامی ممکن‌الوجودات دارد.

پاسخ به این پرسش که انسان چیست و کمال او در چیست از ابتدای تاریخ بشری تاکنون همواره از اساسی‌ترین دغدغه‌های اندیشمندان در جوامع گوناگون بوده است. افراد مختلف به فراخور فهم خود از انسان و جهان، پاسخ‌های گوناگونی به این سوال داده‌اند. اهمیت این پاسخ در آن است که تا زمانی که حقیقت انسان و کمال او درک نشود رسیدن به کمالات انسانی ناممکن می‌نماید.ادیان آسمانی و انبیای الهی همواره بر بعد الهی و فرامادی انسان تاکید کرده و سعی در پرورش آن داشته‌اند. آیات متعدد قرآن کریم و روایات فراوان گواه این موضوع‌اند. به تناسب بحث از انسان و کمال او ، بحث از انسان کامل، ویژگی‌هاو صفات او نیز مطرح می‌شود. به وزان بحث از کمال انسان، بحث انسان کامل نیز در متون دینی اهمیت ویژه‌ای دارد.شایدبتوان اوج این مباحث در متون دینی در زیارت جامعه کبیره یافت. علم شریف عرفان نظری نیز که علمی جوشیده از معارف بلند دینی است با اقتدا به صاحبان شریعت، جایگاه ویژه‌ای برای این بحث قائل‌ است. تمام مباحث عرفان نظری در دو بخش توحید و انسان کامل ارائه می‌گردد که حاکی از جایگاه رفیع این موضوع در این علم است. با مراجعه به تاریخ تدوین این علم در می‌یابیم که بنیانگذاری عرفان نظری به صورت یک شاخه علمی بیش از هر کس مدیون محیی الدین ابن عربی است که به عنوان پدر عرفان نظری هم شناخته می‌شود. موضوع انسان کامل نیز با نام ابن عربی پیوند خورده است.در این پایان نامه به صورت تطبیقی به بررسی صفات و ویژگی های انسان کامل در این دو منبع پرداخته شده است.واژگان کلیدی:انسان کامل ، امام ،انسان شناسی تطبیقی ،زیارت جامعه کبیره ، ابن عربی ، عرفان نظری

به یقین انسان و صفات و افعال او یکی از مهم ترین مسائلی است که در تاریخ فرهنگ و هنر تمام جوامع انسانی وجود داشته است. در تفکر عرفانی و همچنین در اندیشه فلسفی مسئله ای را نمی توان یافت که با «انسان» و «نفس انسانی» بدون ارتباط باشد. از دیدگاه عین القضات شناخت انسان، به عنوان موجودی که حق تعالی طبیعت او را به نور خویش سرشته است، برای افراد عادی میسر نیست و امکان شناخت این انسان ها تنها برای خود این طایفه ممکن است و انسان های عادی از ایشان جز ظاهری نمی بینند و به باور ملاصدرا انسان در ذات و صفات و افعال، مثال حق تعالی است و از آنجا که شناخت حقیقت واجب تعالی جز برای واجب ممکن و میسر نیست، برای به دست آوردن شناختی از انسان باید به درک شهودی و فنای عرفانی در حق تعالی رسید تا وجود تاریک آدمی نورانی شده و با خداوند متحد گردد. ملاصدرا گرچه در مباحث مربوط به انسان از عارفانی مانند عین القضات همدانی و نیز ابن عربی تأثیر پذیرفته است؛ اما مبانی فلسفی وی از جمله حرکت جوهری موجبِ تفاوت هایی اساسی در بحث از ویژگی های انسان میان وی و عین القضات شده است.

پس از توحید، انسان کامل مهم ترین بحث در عرفان نظری به حساب می آید و عارفان درباره آن از جهات متعدد، حقایق سودمندی را مطرح و تبیین کرده اند. از این رو در این پایان نامه ساحت نظری انسان کامل در رهیافت فلسفه اشراق (سهروردی) و مقایسه آن با دیدگاه امام خمینی (ره) تحلیل و بررسی گردیده است. سهروردی معتقد است انسان کامل کسی است که از دانش، حکمت و دانایی برخوردار باشد و جانشین خدای بزرگ و حکیم متالّه باشد و زمانی که این حکیم ریاست واقعی جهان را بر عهده بگیرد آن جهان نورانی و درخشان می شود ولی اگر از حکیم الهی تهی بماند ظلمت ها و تاریکی ها بر عالم و مردم چیره می شوند و هم چنین از دیدگاه سهروردی کمال انسان امری دو بُعدی است یعنی علاوه بر تکامل قوهنظری و علم به حقایق عالم وجود باید در قوه عملی نیز به ملکه اعتدال دست پیدا کند. امام خمینی (ره) نیز در بسیاری از تالیفاتش در باب انسان کامل سخنانی عمیق بیان کرده است. وی انسان کامل را در آثار مختلف خویش پر فروغ جلوه داده است. اگر چه نظریه انسان کامل به صورت پراکنده در آثار ایشان آمده است، با جمع آوری و تحلیل آراء ایشان به نتایج خوبی می توان دست یافت. امام خمینی (ره) معتقد است که غایت جهان انسان کامل است چون بدون انسان کامل کل خلقت عبث و فاقد حکمت بوده و هدف از خلقت انسان تحقق انسانیت کامل و به فعلیت رساندن استعدادهای اوست و عبد الله، عند الله، ولی الله و صاحب ولایت مطلقه است و هم چنین انسان کامل از نظر امام (ره) واسطه حق در اعطای کمالات الهی و تنها صاحب حق در تصرف هستی است که حق تعالی آفرینش هستی را طفیل وجود او میدانست.