جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در رسالۀ پیش رو با عنوان «تحلیل و ارزیابی رویکرد حدیثی شیخ صدوق و شیخ مفید در مباحث کلامی با تأکید بر «اعتقادات الامامیه» و «تصحیح اعتقادات الامامیه» چند نکته حاصل‌می‌گردد. الف. این دو عالم شیعی درعین‌حال که با عقل فلسفی عمیق درگیرنبوده-اند؛ عقل استدلالی و نقل را به‌عنوان مرجع معرفت‌شناسی، محور رویکردشان قرار داده‌اند؛ به‌طوری‌که موفق به ارائۀ روشی میانه از جمع میان عقل و نقل گردیده‌اند؛ بطوریکه با تکیه ‌بر این دو منبع ارزشمند در نقد برخی احادیث و تأویل یا توجیه روایات تحریف نما و اخبار واحد ثقه و غلوآمیز بسیار یاری گرفته‌اند. اگرچه درجۀ توجه شیخ مفید به عقل بسی بالاتر از شیخ صدوق است. ب. پژوهش حاضر که با بهره‌مندی از روش توصیفی- تحلیلی انجام‌شده است، دربررسی عملکرد این دواندیشه‌ور در مواجهه با اخبار آحاد که به نوعی روایات غلوآمیز و تحریف‌نما را نیز دربردارد، در پی بررسی اختلاف عملکرد و مرتفع کردن این تفاوت‌ها میان آرای ایشان، ازجمله پیرامون رویکرد ایشان نسبت به عمل بر پایۀ خبرهای واحد ثقه‌ ظنی در حوزۀ اعتقادات است. این اختلاف از باب عدم تبیین و تصریح مبانی است وچیزی بیش از تفاوتی ظاهری و اختلاف غیر بنیادین نیست؛ زیرا برخی احادیث نامعتبر از سوی شیخ مفید از باب اختلاف در مفهوم و درجۀ حدیث ضعیف است وبرخی دیگر از زمرۀ احادیث غیر قابل اعتماد بشمار می روند؛ نظیر احادیث جعلی از سوی اهل تسنن. در خصوص روایات تحریف‌نما نیزهردو به عدم تحریف به زیاده و حذف در قرآن قائل هستند. در باب نقد حدیث نیز شیخ مفید رویکرد گسترده تری را اتخاذ داشته است که از دلایل آن توجه ایشان به مشکلات سندی روایات آحاد و اضطراب درمتن روایات و شیوۀ عقل مداری جدی تروی مربوط می‌گردد که این شیوه با شرایط و مقتضیات خاص شیخ مفید در مقابله با فرقه‌‌های متعدد ازجمله معتزله ارتباط تنگاتنگ دارد.

تنزیه و تشبیه، دو مقوله از مباحث زیربنایی خداشناسی است و محدّثان و متکلّمان اسلامی بر طبق مبانی تفسیری و اصول استنباطی خود در حوزه‌ی قرآن و حدیث، به دو دسته‌ی تنزیهی و تشبیهی تقسیم ‌شده‌اند. گرچه در فلسفه و عرفان قسم سومی هم به نام توحید برآن دو افزوده‌اند. در این پژوهش، کتاب التوحید شیخ صدوق به عنوان اثر حدیثی کهن در موضوع تنزیه الهی، و کتاب التوحید ابن‌خزیمه به عنوان منبع مهمّ تشبیهی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. و سؤالی مهم در این بین مطرح می‌شود که آن دو محدّث بزرگ برچه اساسی رویکرد خود را توحیدی می‌دانند. و کدام‌یک از آن دو به عنوان عقیده‌ی حقّ الهی قابل پذیرش می‌باشد. از مقایسه‌ی این دو اثر چنین برمی‌آید که شیخ صدوق با تکیه بر لغت، عقل، آیات محکم قرآن و روایات معتبر، تنزیه را برگزیده است؛ و ابن‌خزیمه با تعبّد صرف به ظاهر آیات و روایات، به تشبیه و جسم‌انگاری معتقد شده است. دستاورد این پژوهش مستقل، اثبات صحّت عقیده‌ی توحیدی است، که همان عدم جسم‌انگاری و تنزیه فراگیر الهی به لحاظ بساطت ذات و معنا شناختی صفات بر اساس کتاب التوحید شیخ صدوق می‌باشد، و این‌که جسم انگاری و تشبیه به هیچ وجه جایگاهی در قرآن، روایات و عقل ندارد و مبنای تفسیری ابن‌خزیمه به لحاظ ظاهرگرایی متعصّبانه در تبیین آیات و روایات و بی‌اعتنایی به قواعد عقلی، صحیح نیست. و دیگر این‌که روایت‌های تشبیهی آن کتاب به لحاظ دلالت، و در موارد زیادی به لحاظ صدور، غیر قابل پذیرش است. و با توجّه به شواهد مستند، شیخ صدوق کتاب التوحید را در پاسخ به عقاید تشبیهی حنبلیان و کرامیّه در اقلیم خراسان و نیشابور نوشته است. ابواب متناظر کتاب شیخ صدوق نشان‌گر آگاهی وی از مطالب کتاب التوحید ابن‌خزیمه است. درضمن، او با نقل گسترده روایت‌های توحیدی، زمینه‌ساز اقبال به مسائل توحیدی و شکل‌گیری نظرهای متفاوت در مقابل وی بوده است.

تاریخ علم و فرهنگ غنی اسالمی مزین است به نام ستارگان و مشاهیری که با تالش خستگی ناپذیر و هوش سرشار خود واز رهگذر تزکیه و تهذیب نفس پیش برندگان راه علم و معرفت در پهنه جغرافیایی اسالم بوده اند. ایشان وامدار اسالم اند و نیز، شریعت خاتم به برکت روح بلند ایشان توسعه یافته و تثبیت گشته است و به همین سبب است که مدال افضل بودن بر انبیا را دریافت کرده اند. در میان این نام آوران و اندیشمندان پارسا، به اعتراف بسیاری از علمای پس از وی، نام شیخ صدوق تا حیات اسالم باقی است، خواهد درخشید. محدث فقیهی که در زمان امامت آخرین امام شیعیان می زیست و به دعای آن حضرت پا به عرصه وجود نهاد. از ایشان تالیفات مهمی باقی مانده که از منابع دست اول علمی محسوب می شود. از وجوه حایز اهمیت آثار شیخ صدوق در حوزه مهدویت، نزدیک بودن زمان حیات ایشان با آغاز دوره امامت امام عصر عجل اهلل تعالی فرجه الشریف می باشد. اعتقاد به مهدویت، باور و ایمان به آخرین ذخیره هستی، ثمره تمامی رسالت ها، منشا همه کماالت، سرچشمه تمام خیرات و جلوه تمامی خیرات و زیبایی ها است. ایمان به مهدویت اعتقاد را در قبها احیا می کند، به حیات انسان هدف و معنا می دهد و انسان را به آینده ای درخشان نوید می دهد به او قدرت داده تا در برابر ظلم و ستم ایستادگی کند و در مقابل ستمگران و غاصبان سرتسلیم و تعظیم پایین نیندازد. اعتقاد به مهدویت یک اعتقاد دینی با ویژگی خاص نیست، بنابراین این نگاه و اندیشه ای بود در بین تمام سرزمین های جهان با هر فرهنگ و رسومی، هر ملیت و نژادی وجود داشته، این اعتقاد ذاتی آنجا خود را بیان دارد که ملتهای گوناگون جهان با کلیه تفاوتهایی که موجود است به یک نگاه و باور همسو ایمان دارند و آن این بود که عاقبت زمانی برای زمین و انسان موجود تازه رسیده است که بشر را از کلیه سیاهی ها و زشتی ها پاک داشته و بشر را به بزرگی و کمال آنصورتی که شایسته این خلیفه خدایی است رهنمون داشته است. مهدویت فقط برای آینده نامعلوم بشریت، اهداف مشخص و زیبا بیان داشته که امروز بشر نیز در حیطه فهم و معرفت به این مهم است. ندانستن امام راه، اهداف و محل او و ندانستن تکالیف ما در قبال او، همان حیات جاهلی است که مرگ جاهلی را در پی دارد و در روایات گوناگون به آن پرداخته شده است. پژوهش حاضر اثبات و تبیین عقلی و روایی مهدویت در آثار شیخ صدوق است. ایشان با دعای امام عصر عجل اهلل تعالی فرجه به دنیا آمده و به امر آن حضرت دست به قلم برده و کتاب کمال الدین و تمام د النعه را به رشته تحریر درآورده است. این کتاب در مورد سنت الهی غیبت می باشد که در طول زمان در میان فرستادگان و انبیا الهی جاری بوده است.

پرورش کرامت انسانى را مى توان به عنوان یکى از مهم ترین اهداف در نظام تربیتى اسلام در نظر گرفت. منظور، نه کرامت ذاتى انسان، بلکه کرامت اکتسابى مراد است. شاید بتوان ادعا نمود که غایت همه فعالیت هاى تربیتى شکوفا ساختن و بالفعل رساندن این نوع کرامت در ساحت وجودى انسان مى باشد. این نوشتار با روش توصیفى تحلیلى، از بین عوامل گوناگون تأثیرگذار بر پرورش کرامت، عاملیت «خانواده» و «مدرسه» را مورد بررسى قرار داده است که نقشى ویژه در پرورش کرامت اخلاقى آنها ایفا مى نمایند. برهمین اساس در یک سو، «توجه به جنبه الگویى والدین»، «رابطه عاطفى والدین و فرزندان» و «اعتدال در محبت ورزى» در خانواده؛ و در سوى دیگر، «توجه به اهداف تربیت» و «الزامات اخلاقى مربیان و رابطه آنها با متربیان» و نیز عامل «دوستان و همسالان» در مدرسه، از جمله مؤلفه هایى هستند که متناسب با ویژگى هاى خانواده و مدرسه، محوریت یافته و در شکوفایى و پروراندن کرامت اخلاقى فرد اثرگذار خواهند بود.

این پژوهش درصدد بررسی مسائل اخلاقی است که مشاور اسلامی باید در رابطه با مراجعان رعایت نماید. این پژوهش اسنادی، با بررسی آیات و روایات ناظر به این موضوع، به مسائل اخلاقی زیر در رابطه مشاور با مراجعان دست یافته است: تکریم مراجع، خوش گفتاری و خوش برخوردی، توجه کامل به مراجع و درک کامل وی، عدم سلب اختیار و آزادی مراجع، رازداری، عدم مشاوره با دشمن، خیانت نکردن به مراجع، نصیحت و خیرخواهی، صمیمیت و مهربانی، ایجاد و حفظ شادابی در مشاوره، جرئت و عدم ترس، ارائه مشاوره عمیق، حق مداری، عدم تبعیض، توجه به ویژگی های منحصر به فرد، وفای به عهد، مدارا با مراجع و نادیده گرفتن اشتباه های او، تواضع و دوری از تکبر، رعایت حیا و عفاف و دوری از شهوت پرستی، در نظرگرفتن مصلحت مراجع، دوری از لجاجت و بحث های بی ثمر، ارجاع مراجع در صورت عدم توانایی، عدم سوءاستفاده از موقعیت حرفه ای خود و مراجع، ارائه آگاهی های لازم، رابطه با خانواده مراجع، عدم انتقال نارسایی های شخصی خود به مراجع، و انتخاب همکاران و کارکنان باصلاحیت در مرکز مشاوره.

ادیان و مذاهب از اصولی تشکیل می شوند که قول به آنها و ایمان و اعتقاد به آنها شرط ورود در آن مذهب و قوام آن است. در میان مسلمین مسئله امامت و جانشینی پیامبر هم بلافاصله بعد از رحلت پیامبر محل مناقشه شیعه و سنی بوده است. در این مقاله قصد آن است که اعتقاد علمای شیعه راجع به اینکه امامت جزو اصول دین است و یا اصول مذهب بررسی شود و در خلال آن دیدگاه این علما نسبت به مخالفین شیعه که طیفی وسیع از ارتداد تا تساهل را در بر می گیرد بررسی شود.

شیعه امامیه پیامبران و ائمه(ع) را در همه بخش‌های زندگی‏شان از جمله تشخیص مصالح و مفاسد موضوعات و مسائل عادی زندگی و رهبری سیاسی جامعه معصوم می دانند. گفتار پیشوایان دینی و بزرگان علمی شیعه بیان‏گر این حقیقت است. شیخ صدوق در بین امامیه به ظاهر مخالف این دیدگاه است، اما به نظر می‌رسد او نیز با دیگر عالمان شیعه هم رأی است. وی از سهو نبی سخن می‏گوید و از آن به سهو رحمانی تعبیر می‌کند بنابراین نسبت دادن نظریه سهو شیطانی نسبت به او صحیح نیست. در این نوشتار پس از اشاره به شؤون و وظائف پیامبر اکرم(ص)، گستره عصمت حضرتش را در این امور بیان خواهیم کرد.

بررسی حقیقت آفرینش انبیاء و امامان معصوم علیهم السلام از طریق عقل و نقل مطرح است در این تحقیق بیشتر از روش نقلی و تحلیلی استاده شده و با بررسی تطبیقی دیدگاه مرحوم شیخ صدوق و مرحوم شیخ مفید این نتیجه به دست آمده است که شیخ صدوق در آثار متعدد خود مقام نوری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه اطهار علیهم السلام را اولین مخلوق عالم و آنها را سبب آفرینش کائنات دانسته است و برای اثابت نظریه خود به آیه 31 سوره بقره و روایات دیگر استناد کرده است در حالی که مرحوم شیخ مفید تا حدودی با این دیدگاه مخالفت ورزیده و آن را عقیده حشویه و غلات دانسته و مراد از روایات دال بر اشباح آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم قبل از حضرت آدم علیه اسلام را وجودهای مثالی و نه وجود حقیقی آنهها دانسته است در این نوشتار قول مرحوم شیخ صدوق به دلیل سازگاری بیشتر با متون دینی مورد تایید و دیدگاه مرحوم مفید مورد نقد قرار گرفته است و در نتیجه بین این دو دیدگاه به نحوی جمع صورت گرفته است

مسئله سهو النبی از جمله مسائل اختلافی میان فرق و مذاهب اسلامی بوده و هر گروه با استناد به آیات روایات و دلایل عقلی به قبول و یا رد آن پرداختهاند در این میان بین متکلمین اهل سنت و شیعه اختلاف اساسی تر و بین بعضی از علمای شیعه از جمله بین مرحوم شیخ صدوق (ره) و مرحوم شیخ مفید (ره) به صورت ظاهری و جزئی تر اختلاف دیدگاه دیده می‌شود. در این مقاله نظر این دو عالم بزرگ شیعی درباره این مسئله با استفاده از روش کتابخانهای جمع آوری و به صورت تطبیقی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است در مجموع یافته‌ها حاکی از آن است که محروم صدوق مثل مرحوم فید قائل به سهو النبی نبوده و تنها به اسهاء النبی قائل است که در نهایت با نگاه دقیق تر و با ملاحظه قرائن و شواهد موجود اختلاف آن دو در حد اختلاف در تعبیر باقی می‌ماند.

در نظام اعتقادی امامیّه آموزة کلامی عصمت یکی از مسائل بنیادی و زیرساختی نبوت و امامت است که از ابتدا، از دغدغه‌های علما واندیشمندان اسلامی بوده، با عنایت خاص و با رویکردهای متفاوت مورد توجه قرارگرفته است. شیعیان که عصمت را از زمرة شرایط امامت می‌دانند، بر اصل باورمندی آن اتفاق نموده‌اند، اما دربارة قلمرو آن، با رویکردهای متفاوت اظهار نظر و اختلاف کرده‌اند. از میان رویکردها، دو رویکرد، نقشی تعیین‌کننده در مباحث کلامی ایفا کرده است: یکی رویکرد عقل‌گرای متکلمان بغداد و دیگری رویکرد نص‌گرای محدثان قم. از متکلمان، شیخ مفید و از محدثان، شیخ صدوق به‌عنوان شخصیت‌های شاخص، که هرکدام به مدرسه‌ای تأثیرگذار در تاریخ کلام امامیّه تعلق خاطر داشتند، انتخاب شدند، تا در این جستار نظراتشان در بارة قلمرو عصمت مورد بررسی قرار گیرد و نیز مشترکات و اختلاف نظر آنها در جهات مختلف قلمرو عصمت نشان داده شود.