جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در برخورد با مسائل زندگی، "فقه" و "اخلاق"، رهنما و پشتوانه انسان هستند. ارزش و چگونگی رفتار و عملکرد هر فرد، بسته به میزان بهره‌مندی او از این دو دانش گرانقدر است . اخلاق و فقه شیعه، پایاپای یکدیگر، در کوچکترین و جزئی‌ترین مسائل حیات ، از بدو تولد تا پس از مرگ ، صاحبنظر و پاسخگو می‌باشند. بین این دو علم شریف ، رابطه‌ای استوار برقرار است ، بطوریکه در بعضی مسائل‌انگار فقه و اخلاق، مصداق واحدی پیدا می‌کنند. کتب فقهی شیعه سرشار از نکات اخلاقی است ، لذا عناوینی مانند "اخلاق در فقه شیعه" یا "رابطه فقه و اخلاق" کاملا" قابل طرح و بررسی است . رساله حاضر ممزوجی است از "فقه اخلاقی" و مسائل "علم اخلاق".

در دوران تاریخی مختلفی که بشر می­زیسته است، نیاز به تعالی و تکامل در ابعاد وجودی وی احساس می­شده است. تکامل انسان با توجه به قوه­ی تفکر او از وجوه تمایزش با سایر موجودات محسوب می­شود.بعثت انبیاء (ع)، وجود ائمه­ی اطهار (ع) ، نزول کتب آسمانی و توجه به علم و دانش از طرف بزرگان دین همه می­تواند با هدف همین تکامل بشری صورت گرفته باشد.خداوند دلیل بعثت پیامبر اسلام (ص) را صراحتاً تکمیل مکارم اخلاقی بیان فرموده است. و این امر نشان­گر تأکید بر رواج اخلاق در جامعه­ی جاهلی آن زمان می­باشد.از سوی دیگر می­توان اهمیّت اخلاق و تکامل روحی انسان را در جوامع بشری مورد بررسی قرار داد. هر جا که بشر به پیشرفت­های مادی و معنوی گسترده­ای دسترسی پیدا کرده است؛ دلیلش رعایت حقوق افراد، حقیقت جویی، شجاعت، عدالت و ... می­باشد. برعکس آن زمان که ملت­ها در فترت و سکون به سر برده­اند، زمانی است که یا خود ملت­ها و یا حاکمان و فرمانروایان آنان از فرمان­های اخلاقی الهی فاصله گرفته­اند.جهت بررسی مسائل اخلاقی، کتب فراوانی در اختیار داریم، گاهی این مطالب به زیور نظم آراسته می­شوند که تأثیر بیشتری بر ذهن و روان خواننده بر جای می­گذارند.در این پایان نامه، به بررسی اخلاق از دیدگاه نظامی پرداخته شده است. پس از بررسی واژه­ی اخلاق و مسائل کلی آن و طبقه­بندی­های آن در قدیم، نظرات صاحب نظران این عرصه با محوریت نظرات حکیم نظامی مورد بررسی قرار گرفته است.پس از استخراج و طبقه بندی مولفه­های مورد نظر نظامی به ترتیب الفبایی به شرح و تحلیل نکات آن پرداخته خواهد شد.

ضرورت اصل ولایت و حاکمیت در میان شیعه و اهل سنت امری مسلم و پذیرفته شده است. آنچه در اندیشه سیاسی این دو مذهب مورد اختلاف قرار گرفته است شرایط و مصادیق ولی و نحوه تعیین او می باشد. در این پژوهش به بررسی شرط عدالت برای حاکم به عنوان یکی از مفاهیم مشترک فقه امامیه و اهل سنت پرداخته شده است. رساله حاضربه شیوه گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و با استفاده از روش تحلیل متن از نوع تطبیقی به بررسی این شرط در فقه سیاسی شیعه و اهل سنت پرداخته است. مفهوم عدالت از نظر فقهی بین شیعه و اهل سنت چندان متفاوت نیست. تفاوت اساسی در این است که امامیه عدالت را شرط ابتدایی و استمراری برای حاکم می داند. براین اساس شیعه حاکمیت حاکمان غیر عادل و فاسق را فاقد مشروعیت می داند؛ اما آرای اهل سنت در مورد شرط عدالت حاکم مختلف است. برخی از فقهای اهل سنت عدالت را شرط کمال می دانند نه امری واجبو در برخی دیگر از متون فقهی اهل سنت وجود شرط عدالت لازم شمرده شده است اما از آنجا که در اندیشه سیاسی اهل سنت؛ عدالت اساسا با استیلا و حکمرانی همخوانی ندارد؛ با ترفند های مختلف عملا آن را نفی کردند، تا به این وسیله توجیهی مناسب برای حکومت حاکمان جائر فراهم آورند. اهمیت موضوع حاضر از این جهت است که به بررسی یکی اساسی ترین جنبه های مبحث امامت و خلافت پرداخته است و تلاش شده با بررسی تطبیقی شرط عدالت در فقه امامیه و اهل سنت و با کنار هم نهادن آرای فقهی و نقادی علمی آنها به حقیقت و صواب نائل آید.

حقوق بشر واژه ای که همواره ذهن آدمی را به خود مشغول کرده است . بیش از هر زمانی در دوران کنونی نیاز به راهکاری برای دستیابی حقیقی انسانها به کرامت ، امنیت ، عدالت و آزادی احساس می گردد. به اعتقاد اسلام تنها راه تحقق کامل حقوق بشر تشکیل حکومت جهانی یکپارچه تحت رهبری حضرت مهدی (عج الله تعالی فرجه الشریف ) است. حال باید دید آیا حکومت مهدوی ، مقوم حقوق بشر است یا منافی آن ؟ و اساساً نسبت حقوق بشر با عصر مهدوی چگونه قابل ترسیم است؟ درعصر مهدوی حقوق بشر به غایت حقیقی خود می رسد و بشر طعم شیرین آن رامی چشد. حکومت مهدوی ، حکومت صالحان ومستضعفان است .آنانکه در طول تاریخ مورد ظلم قرارگرفته اند وصالح برای حکومت کردن بودند ولی به علت حکومت ظالمان نتوانستند به حکومت برسند. حکومتی که رهبرش فرستاده خداست و وزیرانی چون عیسی (علیه السلام)، مالک اشتر، سلمان، یوشع وصی موسی دارد و نیکان روزگاران صاحب منصبان آن هستند. رفتار مهدوی در عمل همچون سیره نبوی است و در این راه با مخالفان سخت وبا موافقان رحیمانه است.

نیل به جامعۀ ایده‌آل و مطلوب از آرمان‌های پیامبران الهی و اندیشمندان بوده است. و یکی از ویژگی‌های این جامعه، برخورداری از امنیت و سلامت در ابعاد گوناگون است. یکی از ابعاد امنیت، برخورداری از امنیت اجتماعی پایدار است،که دست‌یابی به این هدف به عوامل متعددی وابسته است. از مهم‌ترین عوامل تقویت کنندۀ امنیت اجتماعی می‌توان به اخلاق و آموزه‌های آن اشاره نمود. دقت در آموزه‌های اخلاقی و پایبندی به آن در جامعه، بازتاب و پیامدهایی دارد که مستقیم یا غیرمستقیم در ایجاد امنیت اجتماعی تأثیر گذارند.هنگامی که اخلاق پشتوانه‌ای چون ایمان داشته باشد، می‌تواند کارکرد آرامش‌بخش و امنیت آفرینی واقعی داشته باشد. چنانچه یکی از ارزش‌های اخلاقی محقق شود؛ دیگر ارزش‌ها نیز نمود پیدا خواهند کرد، زیرا فرد اخلاق‌گرا، احترام به حقوق دیگران را به عنوان یک اصل پذیرفته است. در نتیجه تجاوز، مزاحمت، کینه‌توزی، جنایت، هرج و مرج و... در جامعه رخ نمی‌دهد. از منظر قرآن و روایات، فضایل اخلاقی یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های تقویت‌کنندۀ امنیت اجتماعی هستند، که در جامعه و روابط اجتماعی به عنوان اخلاق اجتماعی نمود پیدا می‌کنند، با آنکه اخلاق فردی نیز از اهمیت وافری برخوردار است؛ اما رفتار و کنش‌های اجتماعی نقش کلیدی در تقویت امنیت اجتماعی دارند. اگر ارزش‌های اخلاقی در جامعه حاکم شود، تنش‌ها کاسته می‌شود. و روحیۀ دوستی، برادری، مشارکت و... معنای واقعی خود را می‌یابد، در نتیجه ضریب اعتماد عمومی افزایش می‌یابد، و بالطبع ضریب امنیت اجتماعی نیز افزایش خواهد یافت. اما هنگامی که فضایل اخلاقی نادیده گرفته شود، رذایل اخلاقی جایگزین آن خواهد شد؛ هرج و مرج و بی‌نظمی حاکم می‌شود، و افراد از تهدیدها و آسیب‌های اجتماعی در امان نیستند؛ ترس بر جامعه غالب می‌شود، در این صورت اعتماد عمومی سلب می‌شود، ناآرامی و ناامنی به اوج خود خواهد رسید. و هیچ کس احساس امنیت نخواهد کرد. گاهی با وجود امنیت عینی، افراد احساس امنیت نمی‌کنند، و اختلال‌هایی چون بی‌اعتمادی، اضطراب و عدم اطمینان سبب ناآرامی و ناامنی آنان می‌شود، که داروی آن‌ فقط اخلاق است؛ لذا باید به احیاء و ارتقاء ارزش‌های اخلاقی پرداخت، تا شرایط نابسامان سامان یابد. برای دست‌یابی به این هدف والا باید ارزش‌های اخلاقی در جامعه نهادینه شود. از مهم‌ترین سازوکارهای بهینه‌سازی و بسترسازی تبلور بخشیدن اخلاق در جامعه، ارائه آموزش به شهروندان، سالم‌سازی محیط‌های مختلف، معرفی الگوهای برتر و اثرگزار، ترویج فرهنگ شایسته سالاری و... است.

در میان همه اموری که به انسان و جنبه های انسانی مرتبط است ، مسئله زن همواره با پیچیدگی و ظرافت بیشتری همراه بوده است.زنان در طول تاریخ از موقعیت و مقام لازم و کافی برخوردار نبوده اند و با رشد علم بشری و افزایش آگاهیهای زنان، این مشکل به طور جدی مطرح شده است که شأن واقعی زنان در خانواده ، جامعه و نظام هستی کدامست .فمینیسم فعالیتهای سازمان یافته برای احقاق حقوق زنان است و اخلاق فمینیستی اصطلاحی فراگیر است که بر نظریات متنوعی دلالت دارند.این نظریات پابه پای پیشرفت تفکر درباره مسائل زنان ، دستخوش تحول و تطور بوده اند.اینکه زنان از نظر اخلاقیویا ذاتی با مردان برابرند و یا بر آنان برتری دارند متفاوت بودن تعقل و استدلال اخلاقی وتفکر مردانه و زنانه ، داوری های متنوعی است که با پذیرش یا عدم پذیرش آنها ، انواعنظریات اخلاق فمینیستی از هم جدا می شوند. بسیاری از آنان معتقدند جامعه پدر سالارانه است و دانش پژوهی ، فلسفه و اخلاق حامی پدر سالاری است و زنان در آن شریر به حساب می آیند. بدین ترتیب مسلم است فمینیسم و اسلام دو دنیای متفاوت هستند اگر قصد توجیه و تفسیر اخلاق فمینیسمی در آموزه های اسلام را داشته باشیم با سیستم نظام مند حقوقی اسلام مواجه می شویم که برای هر یک از زن و مرد و با توجه به ویژگیها و تفاوتهایشان حقوق مشخصی قائل است . اصل عدالت و تطابق حقوق با نقشها و تکالیف متفاوت جنسیتی از اصول مبنایی اسلام در روابط زن و مرد است .فضایل و ارزشهای اخلاقی اموری واقعی هستند که زمان و مکان مشمول بوده و همه انسان ها را شامل می شوند در حالی که براساس اخلاق فمینیستی زن از شان و جایگاه والاتری نسبت به مرد برخوردار است و اگر کرامت و حرمت مرد در پایی زن قربانی شود اشکالی ندارد. اما عکس این مطلب ضد ارزش و رذیلت است و این زن بودن زن است که فضیلت ساز است و فضایلی چون عدالت و عفت آنگاه که با زن بودن و اقتضائات آن ناسازگار باشد ، باید کنار گذاشته شود. از اینرو در بحث از احقاق حقوق زنان و بررسی تکالیف و اخلاقیات ایشان همواره باید جانب احتیاط رعایت شود که با نفی هرگونه سنت صحیح، هر تفکر ضد اخلاقی جدید، تأیید نگردد.

این تحقیق بر آن است که با مراجعه به آیات نورانی قرآن کریم و دیگر منابع معتبر اسلامی « عدالت صحابه » را مورد تحلیل و بررسی کامل قرار دهد. در ابتدا ضمن بیان روشنی از ابعاد مختلف مسأله با استناد به آیات، ضرورت این تحقیق اثبات گردیده است و برای رسیدن به هدفهای تحقیق اهدافویژه ای شامل: بررسی معنای صحابه و عدالت از نظر لغوی و اصطلاحی، بررسی عدالت صحابه از دیدگاه آیات قرآن و سپس بررسی عدالت اصحاب از دیدگاه احادیث و روایات و معرفی برخی از اصحاب پیامبر اکرم* که به تصریح آیات و روایات عادل نبوده اند طراحی گردیده است. برای رسیدن به اهداف مذکور سوالاتی به شرح زیر مطرح شده: صحابی به چه کسی می گویند؟ آیا صحابه مورد نکوهش خداوند و پیامبر* قرار گرفته اند؟ دلایل معتقدان به عدالت کل صحابه چیست؟ دلایل معتقدان به عادل نبودن برخی از اصحاب چیست؟ با توجه به ماهیت، اهداف و امکانات موجود روش تحقیق توصیفی - تحلیلی برای انجام تحقیق برگزیده شده است. پس از گردآوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل آنها نتایج ذیل بدست آمد: صحابی کسی است که پیامبر* را ملاقات کرده و به او ایمان آورده و با اعتقاد به اسلام از دنیا رفته است، یعنی همان کسانی که ملازمت و همراهی آن حضرت را اختیار کرده اند و بعد از پیامبر* مبلغ سیره و سنت پیامبر* بودند ولی مطلبی که باید متذکر شویم این است که صحابیان پیامبر* بنا به گزارش تاریخ نویسان و کتب رجالی بالغ بر صد هزار نفر بوده اند که همگی نتوانستند پیوسته و دائم همراه حضرت باشند و برخی فقط برای حفظ جان و موقعیت خود تظاهر به اسلام و همراهی با پیامبر* نموده اند و برخی مرتکب گناهانی از قبیل: فسق، فرار از جنگ و جهاد، نقض عهد با خدا و رسولش، افشا کردن اسرار پیامبر* و بر خورد نادرست با آن حضرت، ارتداد و نفاق و ... شده اند که همگی دال بر این است که نمی توان به همه آنها اعتماد کرد و همه را عادل دانست. ولی اهل سنت بدون توجه به موارد فوق الذکر، به عدالت کل اصحاب عقیده دارند و هر گونه تهمت و ذکر گناهی برای یکی از اصحاب را کفر و خروج از اسلام می دانند. در مقابل شیعه می گوید با این که صحابی بودن یک افتخار است اما نمی توان فضیلت عدالت را برای همه آن ها مطلق و عام در نظر گرفت. هر یک از این دو گروه به آیات و روایاتی استناد کرده تا باور خود را اثبات کنند که در طی این رساله تمامی ادله قرآنی و روایی مطرح و به دور از هر گونه غرضی مورد بررسی قرار گرفته است.

تحقیق حاضر شامل هفتگفتار است . در گفتار اول بحثی لغوی و مفهومی پیرامون عدالتاز دیدگاه اندیشه سیاسی غرباسلام مطح می‌گردد. اشاره به اندیشه غربدر بابعدالتعلاوه بر اینکه به تبیین پیشینه چنین پژوهشی مساعدتمی‌نماید زمینه انجام بحثهای تطبیقی محتمل را ممکن می‌سازد. در گفتار دوم عدالتدر قرآن و سنتنبوی مطرح می‌گردد و در گفتار سوم عدالتدر اندیشه سیاسی امام علی (ع) مورد مداقه قرار می‌گیرد. انتخابعلی (ع) بخاطر آن استکه کلیه فرق اسلامی بر فضیلتو منقبتایشان (حال چه به عنوان امام اول مسلمین، و یا خلیفه چهارم) معترفبوده و بر احترام والای وی پای می‌فشارند. گفتار چهارم به عدالتدر کلام دینی و سیاسی و فرق آن یعنی شیعه، معتزله و اشاعره و خوارج و مرجئه در پنج بخشمجزا می‌پردازد. به دلیل تاثیری که فلسفه یونانی افلاطون و ارسطو، و اندیشه سیاسی ایرانشهری بر اندیشه‌های سیاسی متفکرین اسلامی داشته است ، گفتار پنجم در دو بخشبه ترتیببه عدالتدر فلسفه سیاسی افلاطون و ارسطو، و عدالتدر اندیشه ایرانشهری می‌پردازد. گفتار ششم اختصاصبه عدالتدر نحله‌های مختلفاندیشه‌های سیاسی اسلام دارد. بخشاول عدالترا در فلسفه سیاسی فارابی، ابوعلی‌سینا و خواجه‌نصیرالدین طوسی بررسی می‌کند و بخشدوم مختصعدالتدر اندیشه سیاسی اندرزنویسان و ادبا دارد. در فصول این بخشآراء خواجه نظام‌الملک ، و پاره‌ای از ادبا - با تاکید بر نظریاتو آثار سعدی - در مورد عدالتپژوهششده است . بخشسوم گفتار ششم اختصاصبه بررسی عدالتدر اندیشه سیاسی مورخ و فیلسوفاجتماعی، ابن‌خلدون دارد، که برخی نحله فکری او را جزء مورخین و برخی جزء فلاسفه برشمرده‌اند همچنانکه پاره‌ای او را به داشتن نحله یا گرایش"سیاسی - اجتماعی" منصفکرده‌اند. بخشچهارم هم اختصاصبه عدالتدر اندیشه سیاسی فقهای شیعه و اهل سنتدارد و نظر مذاهبپنج‌گانه (شیعه جعفری، حنفی، مالکی، حنبلی، شافعی) در این موارد به تفصیل سنجیده شده و خصوصا در فصل سوم، اهمیتسیاسی جایگاه فقهی عدالتو ارتباط آن با مباحث"مشروعیت " و "امنیت " مطرح گشته است . نکته حائز اهمیتآن استکه در بررسی نظرگاههای مذاهبو فرق و اندیشمندان در بابعدالت ، به نوع موضع آنها در مواجهه با نظامها و حکام خودکامه و جائر اشاره گشته و سعی شده استکه با این شاخصبه تبیین بهتر رابطه "نوع نظریه‌پردازی در بابعدالتو رکود کاربرد این نظریات "، و "خودکامگی و میزان آن" کمکشود. به عنوان مثال تجویز یا عدم تجویز قیام علیه حاکم جائر و خودکامه از شاخصهای مهم نوع مواجهه با حکام مزبور است . همچنین به علتاهمیترابطه‌ای که میان دو مفهوم عدالتو آزادی وجود دارد، ضمیمه‌ای جهتتبیین این ارتباط اختصاصیافته است .

معروف است که اهل‌سنت به عدالت هم? صحابه معتقدند؛ حال آنکه وحدت نظری وجود ندارد و در این زمینه دیدگاه‌های مختلفی ابراز داشته‌اند. از بین رفتن کتاب‌های معتزله و پراکنده شدن آنها و تسلّط فکری اشعری بر اهل‌سنت معاصر، باعث شده که دیدگاه‌های مختلف به فراموشی سپرده شود؛ حتّی در بعضی از کتاب‌ها ممکن است اتفاق امت اسلامی به عدالت هم? صحابه را نیز مطرح کنند؛ حال آنکه گروه‌های دیگری مانند شیعه، معتزله و ... چنین اعتقادی ندارند. برای بررسی عدالت صحابه و شناخت میزان ایمان آنها قرآن، سنت و تاریخ گواهان خوبی می‌باشند؛ که ما در این پژوهش بیشتر به بررسی آیات جهاد بر اساس سیر تاریخی وقوع جنگ‌ها می‌پردازیم؛ چون جنگ یک حادثه سنگین و دارای مشکلات فراوان است و در آن زمان، باطن اشخاص ظاهر می‌گردد و مراتب حقیقی افراد در پذیرش اوامر خدا و پیامبر (ص) روشن می‌گردد و منافقین و مومنین ضعیف‌الایمان از اشخاص مقاوم و راسخین در ایمان و عقیده جدا می‌شوند.کلید واژه‌ها: عدالت، ، آیات جهاد، مومنین، منافقین، ضعیف‌الایمان

چکیده: موضوع حاکمیت و امامت جامعه اسلامی و نیز مباحث سیاسی و اجتماعی در آموزه‌های اسلامی به طور مبسوط و کامل بیان شده است. اما با توجه به نیاز جهان اسلام به نظریه‌های نو در ساحت اندیشه سیاسی که منطبق بر دو عنصر زمان و مکان باشد، استخراج و ارائه این نظریه‌ها امری ضروری به نظر می‌رسد. آنچه در این پژوهش بدان پرداخته شده است پیگیری و بررسی موضوع ولایت فقیه در فقه شافعی می‌باشد. تأکید فقه سیاسی شافعی بر عناصر اساسی در مورد امام و حاکم جامعه اسلامی از قبیل اجتهاد، عدالت و مدیریت و نیز شیوه کسب قدرت و جایگاه نخبگان سیاسی و دینی و نیز نقش مردم در این مکتب فقهی قرابت‌ها و نزدیکی‌ فراوان با نظریه ولایت فقیه در فقه امامیه دارد. بنابراین آنچه قابل اثبات می‌باشد در این زمینه همراهی و تطابق فراوان این دو نظریه در هر دو مکتب فقهی می‌باشد. لذا می‌توان گفت سرچشمه هر دو ساختار و نظریه، منابع غنی قران و سنت می‌باشد. هرچند در شکل و شیوه تحقق متفاوت می‌باشند اما هر دو از یک سرشت و ماهیت مشترک برخوردار می‌باشند. بنابراین می‌توان مدعی شد که نظریه ولایت فقیه اختصاص به فقه سیاسی امامیه ندارد و این نظریه و نظام سیاسی در فقه سیاسی اهل سنت و به خصوص فقه سیاسی امام شافعی وجود دارد. هر چند رسیدن به الگوهای مشترک در حوزه اندیشه سیاسی جهان اسلام که زمینه وحدت و همگرائی را در جهان اسلام ایجاد کند، نیازمند پژوهش‌های بنیادین و کاربردی بیشتری است اما آنچه به طور قطع می‌توان مطرح کرد حضور تأثیرگذار فقه و اندیشه سیاسی اسلام در سرنوشت مسلمانان و جهان بشریت در آینده خواهد بود. کلید واژه‌ها: ولایت فقیه، اندیشه سیاسی، امامت، عدالت، امام شافعی.