جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با توجه به اینکه میان نخستین دست نوشته های شاهنامه، با وفات سراینده بزرگ آن فردوسی، دویست سال فاصله افتاده است و در دست نوشته ها تعداد ابیات بین چهل و هشت هزار تا بیش از شصت هزار است؛ پژوهندگان این کتاب سترگ، میان آنچه به راستی سروده فردوسی است، با آنچه ابیات و داستان های الحاقی خوانده می شود، اتفاق نظر ندارند. بسا ابیاتی که به ملاحظات گوناگون در متن گنجانیده شده است. یکی از این ملاحظات، مسائل سیاسی دوران فردوسی است؛ از این رو بسیاری بر آنند که ستایش های محمود در شاهنامه بنیادی ندارد. از گونه این ستایش ها، خوابی است که در ابتدای داستان گشتاسب از زبان فردوسی بیان می شود و دقیقی در خوابی که بیشتر متضمن ستایش محمود غزنوی است، از او می خواهد تا سروده هایش را در شاهنامه بگنجاند. گرچه این خواب در همه نسخه های چاپی شاهنامه دیده می شود، اما نکاتی در آن، درستی انتساب آن را به فردوسی مورد تردید قرار می دهد. این جستار در تحلیلی درون متنی، موضوع را برمی رسد.

آن چه در نگاه اول و در بررسی تاریخ جهان گشای جوینی به نظر می آید این است که نویسنده کتاب به مدح و ستایش قوم مغول و در راس آن ها چنگیزخان پرداخته و این قوم وحشی را هم چون آیه ای از آیات الهی و نشانه ای از جباریت و قدرت نمایی پروردگار نسبت به مردمانی دانسته است که از راه حق و حقیقت به دور افتاده اند و نیاز به هدایتی دوباره دارند. اما پس از غور و بررسی عمیق تر به این نتیجه به دست می آید که نویسنده نه تنها حامی مغول و اندیشه و کنش آن ها نیست، بلکه در مخالفت و دشمنی با آن هاست و در جای جای کتاب خود و به مناسبت، به افشای جنایت های این قوم بی فرهنگ می پردازد و پرده از چهره خونخوار آن ها بر می دارد. در این مقاله کوشش شده است ضمن ارایه نمونه هایی از متن کتاب تاریخ جهان گشای جوینی، به گزاره های ناسازگار (paradox) پرداخته که به سان ابزاری کارآمد در دست نویسنده قرار داشته و این امکان را به او داده است تا در عین حفظ جان و موقعیت، به انتقاد از واقعیات جامعه بپردازد و ستم و جور مغولان را آشکار سازد که از این دیدگاه جوینی بسیار هوشمندانه و هنرمندانه عمل کرده است.

فردوسی قبل از ورود به داستان عشق بیژن و منیژه که به دلیل سیاهکاری های افراسیاب با درد و رنج و گرفتار شدن بیژن در چاه تاریک اهریمنی همراه است، در دیباچه داستان به توصیف شبی می پردازد که بسیار معنادار است. آنچه در دیباچه آمده است، در واقع براعت استهلالی است بر داستان و دشواری هایی که قهرمانان داستان در سرزمین توران بدان گرفتار می آیند. فردوسی در این داستان، علاوه بر التزام خود به طرح کلی تضاد بین نیکی و بدی یا به تعبیری، روشنی و تاریکی در آموزه ایرانی، که چشمگیرترین نمونه زمینی آن در شاهنامه، نبرد میان ایران و توران است، در دیباچه، برای توصیف شب از تشبیهاتی استفاده می کند که نشان می دهد از باورهای ایران باستان منشا گرفته است. روایت این باورها به شکل اسطوره در کتب پهلوی، به تفصیل آمده است و فردوسی از طریق مطالعه این منابع به طور مستقیم و یا غیرمستقیم، در خلق صور خیال خود از آن بهره برده است؛ از جمله فلزین بودن گوهر آسمان و حمله اهریمن به پیکر مار به جهان هرمزدی. در این مقاله، با تکیه بر منابع دوره میانه چون بندهش، روایت پهلوی، مینوی خرد و گزیده های زادسپرم، کوشش شده است تا پیوندهای پنهان فردوسی با اندیشه ها و روایات باستانی ایران در دیباچه داستان بیژن و منیژه نشان داده شود.

نزدیک به 200 سال از آغاز نخستین کوششها برای تصحیح انتقادی- علمی شاهنامه فردوسی می گذرد. در این مدت قدم های بلندی برداشته شده و آثار ارزشمندی به زیور چاپ درآمده است، از جمله تصحیح داستان رستم و سهراب توسط شادروان مجتبی مینوی و بویژه چاپ دوم آن که حاوی مقابله با نسخه تازه پیدای فلورانس است. البته راه به پایان نیامده و هنوز تا رسیدن به متنی مطمئن و کامل از شاهنامه فاصله بسیار است. نویسنده کوشیده است در ارتباط با تصحیح و توضیح داستان رستم و سهراب، قدمی کوچک بر دارد و بخشی از نتایج مطالعات خود را در معرض نقد و نظر شاهنامه شناسان زبان و ادب پارسی قرار دهد.

فرامرزنامه منظومه ای حماسی طبیعی است که در قرن پنجم یا اوایل قرن ششم سروده شده است. در مورد ناظم آن هنوز اطلاعی در دست نیست. در این منظومه داستان فرامرز، پسر رستم، به نظم کشیده شده است. اخبار فرامرز به قول صاحب تاریخ سیستان، بالغ بر دوازده مجلد بوده است ولی منظومه موجود دارای حدود 1600 بیت است. این منظومه به لشکر کشی فرامرز به هندوستان برای نجات نوشاد شاه و مردم هندوستان از پنج مشکل پرداخته است. این مشکلات عبارتند از: 1- کناس دیو 2- کید شاه، یکی از شهریاران هند، که نهصد هزار نیرو دارد و هر ساله باج زیادی از آنها می گیرد. 3- گرگی قوی، شاخ دار و نهصد ساله مشهور به گرگ گویا 4- اژدها 5- سی هزار کرگدن ویرانگر. در جریان مبارزه با کیدشاه، دو نبرد بزرگ دیگر رخ می دهد که عبارتند از: نبرد با نوشدار هندی که ده هزار نیرو دارد و نبرد با درنده ای قوی به نام سنور؛ پس می توان گفت که فرامرز هم مانند رستم و اسفندیار نوعی هفت خان داشته است و به جاست که آن را با هفت خان رستم و اسفندیار مقایسه و ویژگی های ساختاری آنها را بیان کنیم. هرچند فرامرزنامه از شاهنامه بسیار تأثیر پذیرفته است ولی محتوای آن بیش از هر کتابی به گرشایب نامه شبیه است. یکی از مهم ترین ماموریت های گرشاسب، رفتن به هندوستان برای نبرد با بهوشاه هند بود. حوادثی که برای گرشاسب پیش آمد به حوادث پیش آمده برای فرامرز، بسیار شباهت دارد.

ارتباط غیرکلامی، به منظور انتقال احساس و هیجان بدون استفاده از کلام صورت می‏گیرد. در بیشتر ارتباط‏های انسانی تأثیر رفتارهای غیرکلامی به مراتب بیش از ارتباط کلامی است. ارتباط غیرکلامی از طریق زبان بدن که شامل حرکات چهره، اندام و تغییرات صدا است، نمود می‏یابد.تأثیر احساسی و شناختی ارتباط غیرکلامی، از دید حکیم فرزانه طوس دور نمانده است. فردوسی در خلال ابیات شاهنامه به منظور عینی و واقعیکردن صحنه‏ها و همچنین تأثیرگذاری بر مخاطب، از آنچه امروزه در علم روان‏شناسی با عنوان "زبان بدن" شناخته می‏شود، استفاده کرده است. شخصیت‏ها و قهرمانان شاهنامه گاه با کلام و گاه به طریق غیرکلامی در روند داستان‏ها تأثیرگذار بوده‏ و از این طریق با احساس خوانندگان فارسی زبان پیوند یافته‏اند.پژوهش حاضر بر آن است تا چگونگی استفاده از زبان بدن در شاهنام? فردوسی را با هدفی که شاعر از ذکر آن‏ها در نظر داشتهاست، تبییننماید، اهدافی که به منظور نشان دادن هیجان‏هایی مانند غم، خشم، شادی، شرم و... دنبال شده و بیشتر از طریق چهره، چشم، لب و ... قابل مشاهده است.کلید‏ واژه: ارتباط، ارتباط غیرکلامی، زبان بدن،هیجان،شاهنامه، فردوسی

دو موضوع عمده‌ی دنیا و آخرت در این رساله بررسی شده است و در اهمیت و ارتباط دنیا و آخرت این نکته کافی است که دنیا به عنوان مزرعه‌ی آخرت معرفی شده است. معاد نیز یکی از اصول ادیان توحیدی محسوب می‌گردد و در دین اسلام هم یکی از اصول جهان بینی به شمار می‌آید. ایمان به دنیای پس از مرگ شرط مسلمانی است که هر کس آنرا انکار کند از زمره‌ی مسلمانان خارج است. از این رو بحث در مورد دو مقوله‌ی دنیا و آخرت بسیار حائز اهمیت است. شاعران و نویسندگان در ادوار مختلف ادب فارسی نیز از این امر غافل نبوده و در آثار منظوم و منثور خویش به آن پرداخته‌اند. از جمله‌ این شاعران، فردوسی شاعر بلند آوازه و حماسه سرای ایران است که در جای جای شاهنامه به ‌این امر پرداخته است. این رساله نشان می‌دهد که فردوسی در شاهنامه تا چه ‌اندازه به امور دنیا و آخرت توجه داشته و کدام یک در شعر وی جلوه‌ی بیشتری یافته است. در فصل اول مقدمه و کلیات آمده وفصل دوم به زندگی و فکر فردوسی اختصاص یافته است. فصل سوم بیان‌گر دنیا و آخرت از دیدگاه سایر ملل و ادیان آسمانی می‌باشد و در فصل چهارم دنیا در شاهنامه و در فصل پنجم آخرت در شاهنامه بررسی شده است. نتیجه‌ی حاصل از پژوهش نشان می‌دهد که فردوسی با دیدی روشن بینانه آدمی را از دوستی دنیا و مکر و حیله‌ی آن برحذر می‌دارد؛ چون از دید او دنیا سرای ناز و نوش نیست؛ بلکه آکنده از درد و رنج است؛ فردوسی به دنبال ترویج عزلت از دنیا و تبلیغ رهبانیت مسیحی نمی‌باشد؛ بلکه در شاهنامه کار و فعالیت و کوشش و جوشش و رزم، در کنار بزم و شادی به وضوح دیده می‌شود و آدمی را به تحرک و جنبش وا می‌دارد. فردوسی چنان که آدمی را از دوستی و دل سپردن به دنیا برحذر می‌دارد، وی را به بهره‌گیری از زندگانی و دنیای گذران برمی‌انگیزاند. او به مسأله‌ی مرگ و حیات اخروی نیز با دیدی حکیمانه نگاه می‌کند. وی معتقد است که مرگ ادامه‌ی زندگی و مکمل و مرتبه‌ی کمال هستی آدمی است که اگر مرگ نباشد رشته‌ی هستی می‌گسلد و نظام زندگی دچار یک نوع از هم پاشیدگی و بی‌نظمی می‌شود.

شخصیتهای تاریخی از قهرمانان عمده داستانهای حماسی، عاشقانه و تعلیمی بوده اند. یکی از این شخصیتها بهرام گور است که نظامی پس از فردوسی به بهترین وجه و در قالب شخصیتی آرمانی به وصف و ترسیم خصلتها، گفتار و رفتار او پرداخته است. رعیت پروری، عدالت خواهی، شجاعت و دلاوری، خوش باشی، رامش جویی و ذوق شاعرانه، به گواه مورخان اسلامی، از بهرام گور پادشاهی محبوب ساخته است. طولانی ترین داستان در شاهنامه بعد از خسرو انوشیروان، مربوط به زندگی بهرام است. نظامی نیز در چالشی با فردوسی، در منظومه ای مستقل به نام بهرام نامه یا هفت پیکر به شرح زندگی او پرداخته است. این دو شاعر با رویکردی خاص، زندگی او را تصویر کرده اند. در این گفتار به بررسی شخصیت بهرام از نظر این دو شاعر می پردازیم.

داستان های حماسی بازتاب عواطف، احساسات و نحوه تفکر انسان ها در دوره ای از تاریخ هستند. اگرچه زبان متون حماسی و غنایی با هم تفاوت دارد، یکی از بن مایه های داستان های حماسی عشق است. در شاهنامه فردوسی و داستان کوراوغلو مضمون های حماسی و غنایی در کنار یکدیگر دیده می شوند و ارتباطی تنگاتنگ با هم دارند. داستان های «زال و رودابه»، «تهمینه و رستم»، و «بیژن و منیژه» از جمله بهترین داستان های غنایی فارسی به شمار می روند. در داستان حماسی کوراوغلو نیز موضوع عشق که اغلب از سوی زنان ابراز می شود، در بیشتر مجلس ها در میان داستان یا در پایان آن، دیده می شود. این مقاله با آگاهی به این نکته که روح حاکم بر شاهنامه و داستان کوراوغلو حماسه، تاریخ، ملیت، داد و معنویت است و داستان های حماسی چون برگرفته از زندگی هستند، خالی از عشق نتوانند بود، به بررسی تطبیقی خاستگاه عشق و ویژگی های آن، صفات معشوق، کیفیت ظهور عشق و پیامدهای آن در این دو اثر حماسی می پردازد.

«مهر» در اساطیر ایران ایزد داوری و پیمان است که پیوندی استوار با خورشید دارد و در انجام خویشکاری خود از او یاری می گیرد. دو ایزد «سروش» و «رشن» نیز «مهر» را در کار داوری همراهی می کنند. هر یک از این ایزدان علاوه بر داوری، خویشکاری های دیگری نیز برعهده دارند که از آن میان می توان به برکت بخشی، همراهی با روان مرده، راستی و نبرد با دیوان اشاره کرد. از این رو در این مقاله کوشیده ایم با روش اثباتی و بر اساس تحلیل محتوا نخست نشان دهیم که ویژگی های ایزدان داوری چیست و همچنین این ویژگی ها چه پیوندی با ایزد داور در شاهنامه دارند. در این پژوهش گذشته از ابیاتی که آشکارا بر داوری مهر و خورشید گواهی می دهند، مواردی را نیز که بر اساس محور همنشینی کلام با واژه «داور» ارتباط دارند، و نشانه حضور ایزدان داوری ایران باستان به شمار می روند، بررسی کرده ایم.