جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وحدت وجود منشا عرفانی دارد اما شاید اولین تبیین فلسفی از دیدگاه وحدت وجود عرفا از آن محقق دوانی باشد. این تبیین فلسفی، پیامدها و لوازمی دارد که چندان موجه و معقول نیست. صدرا نیز در جهت تبیین فلسفی نظریه وحدت وجود عرفا نهایت تلاش خود را به کار بسته است. او با گذر از نظریه وحدت تشکیکی وجود با پیشنهاد یک نظام و دستگاه فلسفی نو فلسفه را نه به پایان بلکه به عرصه ای تازه از تفکرات فلسفی بدل کرده است. در این مقاله با بیان هرچند مختصر از دستگاه فلسفی و وجودشناسی محقق دوانی، نشان داده می شود که دیدگاه او در عین شباهت به تبیین فلسفی صدرا، دچار تناقضات درون سیستمی است. در ادامه با بیان تبیین فلسفی صدرا از وحدت وجود عرفا با مقایسه این دو تبیین فلسفی، نقاط قوت و ضعف آن ها و نیز ارتباط این دو تبیین باهم آشکار شد. تبیین فلسفی صدرا در دستگاهی غیر از دستگاه وحدت تشکیکی وجود، بلکه در دستگاه فلسفی نو که صدرا درصدد آن بوده و در برخی موارد در کتب خود به آن اشاره کرده، قابل تامل و دفاع معقول است.

مهم ترین محور در عرصه اندیشه فلسفی، هستی شناسی است. عموم حکیمان در تاملات فلسفی خود به بررسی ابعاد مختلف این موضوع پرداخته اند. بحث از هستی برای نخستین بار و به صورت مستقل در اندیشه های ارسطو، فیلسوف یونان باستان، طرح شد. پس از آن در فلسفه اسلامی با عنوان اصالت، وجود مورد توجه فیلسوفان مشا قرار گرفت. سپس سهروردی، فیلسوف اشراقی، با نقد دلایل آنان در کفایت براهین آنها تشکیک کرد و به دنبال آن، بحث اصالت ماهیت و اعتباریت وجود در فلسفه اسلامی مطرح شد. از این رو، برخی سهروردی را طرفدار اصالت ماهیت و اعتباریت وجود پنداشته اند هر چند برخی نیز نقد وی را بر ادله مشا به عنوان نظر نهایی او در این باب تلقی نکرده اند. نگارنده در این نوشتار با مراجعه به آثار سهروردی در موضوعاتی مانند: مساله شرور، علت و معلول، مجردات، نفس، خداوند و ... به تحلیل و بررسی آرای وی در مورد وجود پرداخته و سرانجام به این نتیجه دست یافته است که نقد شیخ اشراق را بر حکمت مشا نمی توان به معنای طرفداری وی از اصالت ماهیت قلمداد کرد.

از ديدگاه صدرالمتألهين وجود معلول عين ربط و تعلق به علت خويش است. اين ديدگاه تحول قابل توجهي در مسائل فلسفي ايجاد كرده است، چنانكه برخي از شارحان ملاصدرا از اين نظرية فلسفي در اثبات برخي مسائل فلسفي و حتي كلامي استفاده نموده‌اند. در اين مقاله چهارده مورد از مسائلي كه بر پاية «عين‌الربط بودن معلول» اثبات شده‌اند، جمع آوري و مورد نقد و بررسي قرار گرفته‌اند. در نهايت روشن ميشود كه تأثير نظرية وجود رابط در ده مورد از آنها قابل پذيرش و در ساير موارد مردود است.

اصل علیت یک رابطه وجودی است که همواره میان دو وجود برقرار می‌شود به گونه ای که در آن یک وجود نیازمند به وجود دیگری است. فیلسوفان مسلمان برای «علـت» تعـاریف مختلفـی ارائه داده‌اند. در فلسفه مشاء علت بر چهار قسم مادی، صوری، فاعلی و غایی تقسـیم مـی شـود کـه مشهور هم این قول را پذیرفته اند. اما علت غایی به عنوان یکی از علل وجود، از جهتـی غایـت و از جهـت دیگـر علـت غـایی نامیده میشود. کلمه «غایت» در لغت به معنای نتیجه، اثر، هدف و فایده آمده است و از نظر مفهوم فلسفی عبارت از چیزی است که فعل به خاطر آن انجام می‌شود. اما بین علت غایی و علت فاعلی در برخی موارد فاعل به منزله‌ی ماده غایـت و نیـز بـه منزلـه صورت فاعل است، پس علت غایی مکمل و متمم علت فاعلی است. لذا علت غایی برحسب ماهیت، علتِ علت فاعلی است و به حسب وجود، معلول وی اسـت. از نظر حکمای الهی هر فعلی برای غایت و هدفی به وجود می‌آید و هر فاعلی کـار خـود را بـرای هدف و غایتی انجام می‌دهد که معنای نخستین آن حاکی از حب ذات الهی به ذاتش است ومعنـای دوم آن بیانگر عشق و حب همـه خلایـق بـه او مـی باشـد ، در ایـن راسـتا بـا ارائـه پـژوهش حاضـر اشکالات و شبهات مطرح شـده، توسـط حکمـای اسـلامی مـورد بررسـی قـرار گرفتـه و شـبهات مطروحه در این خصوص پاسخ داده شده است

کتاب «اصول الفلسفة و المنهج الواقعی» مجموعه‌ اي است كه در پنج جلد از علامه طباطبايي با حواشي استاد مطهري نگارش يافته و اينك ترجمه عربي آن فراهم آمده است. موضوع اصلي كتاب فلسفه اسلامي يا به عبارت دقيق‌ تر كلام اسلامي است كه عناوين برخي از مباحث آن عبارت‌ اند از: وجود، مبادي تصور و تصديق، اصول فلسفه متعارف، منشا و اختلاف علوم، وجود و واقع اشياء، ضرورت و امكان، اصالت وجود، علت و معلول، قوه و فعل، امكان و فعليت، قدم و حدوث، وحدت و كثرت، و ماهيت جوهر و عرض.

مقایسه‌ای اجمالی بین فرمایشات حضرت علی ـ در نهج‌البلاغه ـ در موضوع تشبیه‌ناپذیری خداوند با مخلوقات، و گوشه‌ای از دستاوردهای فکر بشر ـ در فلسفه ـ هدف این نوشتار است.بررسی موضوعات مربوط به شناخت خدا در دیدگاه امام علی علیه‌السلام و مقایسه‌ی آن با مسأله شناخت و لوازم آن در فلسفه، در فصل اول این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته است. در سخنان امام، وجود خداوند ضرورتاً اثبات می‌شود و این مهم از راه تذکر به عجایب مخلوقات و نیاز آنها به پدید آورنده صورت گرفته است. اما در دیدگاه برخی از فلاسفه‌ی غرب وجود خداوند امری است مردد و نمی‌توان بطور جزمی آنرا اثبات نمود. این موضوع در بخش اول از فصل یکم مورد بررسی قرار گرفته -است. در بخش دوم موضوع معرفت خدا مطرح شده، امکان و نحوه‌ی معرفت خدامورد کنکاش قرار گرفته است. قسمت‌های بعدی این بخش به بررسی نقش عقل و تفکر در شناخت خداوند اختصاص یافته است. یکی از مباحث مهم در موضوع شناخت خداوند، بررسی امکان تصور اوست. بخش سوم از اولین فصل نوشتار به این موضوع اختصاص یافته است. در ابتدا سخنانی از امام که تصریح در امکان‌ناپذیر بودن تصور خدا دارند، جمع‌آوری گشته‌اند. بررسی اندیشه‌ی فلسفی در باب تصور خدا در قسمتهای بعدی این بخش انجام شده است. از دیدگاه فلسفی لازمه‌ی شناخت عقلی خداوند،‌ داشتن تصوری از اوست و نفی تصور خدا به نفی شناخت او خواهد انجامید. بنابراین تصور خدا اثبات شده و راه تصور او نیز به وسیله‌ی معقولات ثانویه و مفهوم نفی، باز می‌شود.در فصل دوم نوشتار به بررسی معنای توحید پرداخته‌ایم. واحد دانستن خدا ارتباطی دوسویه با بی‌شبیه دانستن او دارد. پس از اشاره‌ای به معنای توحید در اولین بخش این فصل، در بخش دوم شواهدی از فرمایشات امیرالمومنین? که عدم شباهت بین خالق و مخلوقات را تذکر می‌داده است، جمع‌ آورده گشته و به طور خاص ویژگی‌هایی از مخلوقات که در خداوند منتفی دانسته شده، ذکر شده است. زمان و مکان‌‌داری،‌ فکر، اندیشه، دیدن، شنیدن، گفتن، کمک گرفتن، مشورت کردن و نمونه‌برداری مواردی هستند که صراحتاً به آنها در سخنان امام‌الموحدین اشاره شده است. در بخش سوم شواهدی از دانش فلسفه آورده شده است که در آنها شباهت بین خالق و مخلوق اثبات می‌شود. رابطه‌ی علّی و معلولی بین خلق و خالق، اعطای خالق به مخلوقات و وحدت وجود،‌ مبانی فلسفی‌ای هستند که لاجرم نوعی سنخیت بین خالق و مخلوق را به همراه می‌آورند. بنابراین در سخنان امیرالمومنین اگرچه خداوند به معرفی خودش شناخته می‌گردد و از پنهانی درآمده آشکار می‌شود، اما در عین حال از دید فکر و عقل بشر پنهان است و انسان نمی‌تواند او را به هیچ یک از مخلوقات تشبیه کند تا او را تصور کرده شناخت عقلی از او پیدا کند. این حقیقت در فرمایش امیرالمومنین با تعبیر “ ظهور در عین بطون” بیان شده است، این جمع‌بندی در بخش چهارم از این بخش قابل پیگیری است.پس از آنکه راه هرگونه تصور و شناخت عقلی از خداوند را بسته دانستیم،‌ دیگر راهی برای هیچ‌گونه سخن اثباتی درباره‌ی خدا گشوده نخواهد شد و وصف خداوند متعال محال خواهد بود. هر وصفی که از جانب مخلوقات باشد به تشبیه می‌انجامد و تنها خود اوست که می‌تواند با وصف خویش، زمینه‌ی تحقق معرفت را برای انسانها ایجاد کند. اما در مکاتب بشری چون شناخت عقلی از خداوند تحقق یافته، صفات او توسط انسان قابل دریافت است و انواع آن به راحتی بررسی می‌گردد. در نتیجه بررسی صفات و تفکر درباره‌ی آنها راهی برای شناخت خداوند است. این موضوعات در فصل سوم و انتهایی پایان‌نامه مورد بررسی قرار گرفته است. لازم به ذکر است که در ترجمه‌ی قسمتهایی که از کتاب شریف نهج‌البلاغه استفاده کرده‌ایم، سه ترجمه بیشتر مورد نظر بوده‌است. ترجمه‌های مرحوم محمد دشتی، مرحوم فیض الاسلام و دکتر آیتی. اما ترجمه‌های دیگر عبارات عربی، شامل احادیث و نقل قولهای عربی توسط نویسنده انجام گرفته‌است.

قاعده الواحد که نوعاً با عباراتی شبیه «الواحد لا یصدر عنه الا الواحد» از آن یاد می‌شود، از قواعد مهم فلسفی است.در فصل اوّل این نوشتار به بحث‌هایی مانند تعابیر قاعده، سیر تاریخی قاعده، نگاه عالمان مسلمان به قاعده و کاربردهای قاعده پرداخته‌شده است.فصل دوّم این نوشته به مبادی قاعده اعم از تصوری و تصدیقی می‌پردازد و اصل سنخیّت را به عنوان مهمترین مبدأ تصدیقی توضیح می‌دهد، آنگاه به تقریرات گوناگون قاعده پرداخته و ریشه اختلاف تقریرات را بررسی می‌کند و در پایان، تقریر ملاصدرا از قاعده را تبیین و بر اتکاء تقریر قاعده بر دلیل آن تأکید می‌کند.در فصل سوّم بعد از بیان عدم اثبات بداهت قاعده، ادله قاعده تقسیم‌بندی شده و بعد از ذکر هر دسته از ادله، آن دسته مورد بررسی واقع شده است. نتیجه‌ای که از مجموع ادله به دست می‌آید این است که اگر کسی اصل سنخیّت را بپذیرد، با توجه به تقریری که از اصل سنخیّت مورد پذیرش او واقع شده قطعاً قاعده الواحد هم با همان تقریر در نزد او ثابت خواهد بود به طوری که اگر سنخیت را فقط بین علت هستی‌بخش و معلول آن بداند، قاعده الواحد هم به همان کیفیّت است یعنی «از علّت واحد هستی‌بخش، فقط معلول واحد صادر می‌شود» و اگر دامنه سنخیّت را از علت هستی‌بخش و معلول آن به سایر علل و معالیل آنها و حتی به شرط و مشروط گسترش دهد، در قاعده الواحد هم همانطور خواهد شد. فصل چهارم این نوشتار به شبهاتی که پیرامون قاعده مطرح شده می‌پردازد و ضمن تقسیم‌بندی آنها به چهار قسم، پاسخ آنها را بیان می‌دارد.و در پایان، نتایج به دست آمده از این نوشتار تحت عنوان خاتمه بیان گردیده است.

اثباتواجب الوجود و امكانو چگونگي شناخت او،از اهم مسائل فلسفه است.در ميان براهين متعددي كه براي اثبات واجب از سوي انديشمندان،مانند:برهان امكان و وجوب،برهان حركت،برهان حدوث و برهان نظم و … ارائه شده،برهان صديقينازبرا هينپرسابقهو مشهوربهشمار مي رود . درتاريخ فلسفه اسلامي ، اولين كسي كه اين برهان را ارائه داد،شيخ الرئيس ابن سينا بود و پس از اوفلاسفه ي بسياري به آن پرداختند و هر يك تلاش كردند تا تقرير ديگري از برهان صديقين ارائه دهند.دراين رساله ابتدا به ذكر انواع راه هاي رسيدن به خدا،فلسفهنامگذاريبرهانصديقينو سير تاريخياين برهان و مباحثي ديگر،تحتعنوان كليات پرداخته شد. سپس،ضمن تبيين مبادي براهين ابن سينا،از جملهمفهومامكان و وجوب،قانونعليتو امتناعدور و تسلسل،بهبيانتقريراتشيخ الرئيس در آثار مختلفش از جمله الشفا،النجا ه،المبدأو المعاد،الرسالهالعرشيه،التعليقات،دا نش نامهعلائي و الاشارات والتنبيهات پرداختيم . بعلاوه،با توجهبهاين كهابن سينا،عنوان " برهان صديقين " رادر كتاب" الاشارات والتنبيهات " مطرح كرده است،سعي شد ، باتبيين مراحل آن،تصوير روشن و واضحي از " برهان صديقين ابن سينا " ارائه گردد و بيانشود كه براهين اثبات واجبدر آثار شيخ الرئيس يكسير تكاملي را پيموده تا اين كه در نهايت در كتاب " الا شارات والتنبيهات " صورتتكامل يافته ي " برهان صديقين " را به خود گرفته است سپس به ذكر مباحثي تحت عنوان ويژگي هاي برهان صديقين پرداخته وملاك ومعيار برهان را مشخص كرديم . بادقت دربياناتابن سينادو ويژگي براي صديقين بودن برهان استخراج شد كه با وقوف براين مسئله، مي توانيم بهبازشناسيبرهان صديقين از غير صديقين بپردازيم . در خاتمه،حدودبيستو شش اشكال را كه بر برهان ا بن سينا مطرح شده بود ، جمع آوري نموده ونشان داده شد كه اين اشكالات بر برهان شيخ وارد نبوده و " برهان صديقين ابن سينا " همچنان جايگاه ممتاز و ويژه ي خود را دارد.

موضوع رساله حاضر، بررسی انتقادی قاعده «ذوات الأسباب لا تعرف الا باسبابها» نزد ارسطو و فیلسوفان اسلامی (با تأکید بر ابن سینا، سهروردی و ملا صدرا) می باشد. طبق این قاعده راه شناخت اموری که دارای سبب باشند جز از راه علل آنها امکان پذیر نیست. منطق دانان قاعده «ذوات الاسباب»، را عمدتاً در ذیل بررسی اقسام برهان و نقش حد وسط در برهان لمی و انی، مورد تحقیق قرار می دهند. اما از آنجا که قاعده مذکور، ریشه در مبانی فلسفی دو مبحث علم و علیت دارد، و از طرفی اهمیت و جایگاه معرفتی علت را نشان می دهد، ما مسأله اصلی خود را در این رساله، کشف چرایی و چگونگی ارتباط میان علت و معرفت قرار داده ایم. ما این رویکرد را از رویکرد منطقی به قاعده، برای رسیدن به پاسخ سوالها و بررسی صحت و سقم فرضیه هایی که در ابتدای کار تحقیق گمان زده بودیم، بهتر یافتیم.در این پژوهش تبیین شد که1-

اصل علیت که بر ‌این اساس شاهد وابستگی و ارتباط علت و معلول می‌باشیم بیانگر رابطه خاصی بین علت و معلول است که بر اساس آن هر علتی معلولی، و هر معلولی علتی ‌دارد ‌ولی یکی از فروعات اصل علیت سنخیت ‌علت ‌و معلول است که بر اساس آن از علت معین فقط معلول معین صادرمی‌شود و معلول معین فقط از علت معین صحت صدور دارد. سنخیت به این معنا در هر سه مکتب پذیرفته شده ولی سنخیت به معنای خاص، که بر پایه نسبت بین علت هستی بخش با معلول و هم چنین بر مبنای اصالت وجود و تشکیک وجود مطرح شده، در حکمت متعالیه از توجیه بهتری برخوردار است به طوری که مناسبت وجودی بین علت و معلول (سنخیت علت و معلول)، بدین صورت توجیه می شود که علت مرتبه کامله وجود معلول و معلول مرتبه نازله وجود علت محسوب می‌شود. در این نوشتار سعی بر بررسی اصل سنخیت علت و معلول از دیدگاه حکمت متعالیه، اشراقو مشاء می‌باشد.