جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اسناد حسنات و سیئات به خدا و انسان همواره مورد اهتمام فرهنگ قرآن بوده است و اندیشه‌ورانی نظیر مفسران، متکلمان، فیلسوفان و عارفان آن را کانون بررسی قرار داده­اند. در این میان، در آیه 78 سوره نساء، حسنات و سیئات از جانب خدا قلمداد شده؛ درحالی­که در آیه بعد، بر اسناد حسنات به خدا و سیئات به انسان تأکید شده است. این تفاوت در اسناد، به ­مثابه چالشی مهم، همواره مورد اهتمام اندیشه­وران بوده که در این نوشتار به تنظیم، تقریر، مقایسه و ارزیابی دیدگاه ابن ­تیمیه حرانی (۶۶۱-۷۲۸ ق) و علامه طباطبایی (۱۲۸۱-۱۳۶۰ ش) پرداخته شده است. از رهگذر این جستار، روشن می­شود که ابن ­تیمیه، آیه نخست را بیان­گر برگشت دستورات پیامبر(ص) به دستورات الهی در حوزه تشریع دانسته، درحالی­که آیه دوم را بیان­گر برگشت تکوینی حسنات به خدا می­داند؛ اما به باور علامه طباطبایی، هر دو آیه با نگرش تکوینی، از یک‌سو، بیان­گر اصل قرآنی «هم­سانی آفرینش و زیبایی» و نگرش هستی­شناسانه به سیئات است و از سوی دیگر، بیان­گر «عدمی­بودن سیئات» با نگرش مقایسه­ای و اسناد آن­ها به انسان در پی گناهان اوست.

چیستی «کمال انسان» به عنوان یکی از مباحث مهم انسان­شناسی، همواره مورد کنکاش اندیشمندان بوده است. در این میان، الهی‌دانان پویشی برمبنای دیدگاه خداباورانه­ خاص خویش، برآنند که کمال انسان با خداگونه شدن وی محقق می­شود. این دیدگاه، هرچند با نظر علامه طباطبایی و آیت­الله مصباح یزدی همخوان است، لیکن در نحوه کمال انسان ‌-که ارتباط وثیقی با چگونگی توصیف خداوند دارد- اختلاف دارد. پیروان الهیات پویشی، خداوند را در حال تکامل و تغییر و تبدل می­دانند و بر همین‌ اساس، کمال انسان را در تکاملی می­دانند که در اثر وابستگی متقابل با سایرین پدیدار می­شود و بدین ترتیب، تشبه به خدا و خداگونه شدن انسان را علاوه بر کم­رنگ شدن، در هاله‌ای از ابهام فرومی‌برند. این پژوهش، با روش توصیفی‌-‌تحلیلی و انتقادی، درصدد است تا نشان دهد که مبانی چنین دیدگاهی علاوه بر این‌که در برخی موارد فاقد دلیل است، با قواعد عقلی همچون استحاله تسلسل نیز در تناقض است. اشکال دیگری که بر این دیدگاه وارد است، عبارت است از معلق نمودن کمال انسان به شرایط محیطی و برابر دانستن آن با تکامل دائمی، بدون این‌که هیچ هدف ثابتی از غایت این کمال­طلبی برای انسان مشخص باشد.

نظریۀ ادراکات اعتباری علامۀ طباطبایی فی‌نفسه در حوزۀ حکمت عملی جای می‌گیرد، اما این نظریه لوازم انسان‌شناختی جدی و مهمی دارد؛ جدی‌ست، زیرا این لوازم کاربردی و پردامنه هستند؛ مهم است، زیرا در مقایسه با انسان‌شناسی کلاسیک سنت فلسفۀ اسلامی ، افق های جدیدی را در حوزه انسان شناسی عملی گشوده است. ماحصل انسان‌شناختی نظریۀ اعتباریات را می‌توان در این قالب صورت‌بندی کرد که انسان موجودی است اعتبارساز. اعتبار علاوه بر این‌که خود از سنخ فعالیت ذهنی است، اساساً در حیطۀ فعالیت و عمل انسانی قرار می‌گیرد و از نوع ادراکات عملی است. لذا انسان در پس و پشت این نظریه، از حیث فعالیت و عمل مد نظر است. این انسان‌شناسی عملی برآمده از نظریۀ اعتباریات، به جهات گوناگون، امروزین و قابل‌مقایسه با نظریات جدید است. از مهم‌ترین وجوه فارق این نوع انسان‌شناسی جدید با انسان‌شناسی کلاسیک می‌توان این موارد را برشمرد: پسین، تجربی و عملی بودن. مؤلفه‌های اصلی عملی بودن عبارتند از: تقدم طبیعت بر بعد نفسانی در انسان و استخدام‌گر بودن انسان. همچنین در پرتو اعتباریات، اجتماعی بودن، فرهنگی بودن و سوژه بودن انسان هم در تعریف انسان راه می‌یابند و این همه در انسان شناسی فلسفی جدید هم مدنظر بوده است.

مقولۀ مجمل و مبین ازجمله مباحث مهم در علوم قرآن، ادبیات عرب و اصول فقه استکه توجه به آن در فهم آیات قرآن سهم به‌سزایی دارد. بازخوانی منابع کهن حکایت از آن داردکه وجود عواملی چند دریک عبارت می‌تواند زمینه‌ساز اجمال درکلام باشد؛ فهم دقیق یک متن، نیازمندِ خروج عبارت از ابهام است که معمولاً با بهره‌گیری از مبین‌ها اتفاق می‌افتد. چگونگیِ مواجهه هریک از مفسرین با آیات مجمل براساس شیوۀ تفسیری آن‌ها متفاوت است؛ دراین میان اندیشه‌ها و نیز نحوۀ مواجهه علامه طباطبایی به‌عنوان مفسر شهیر معاصر و احیاگر روش تفسیری قرآن به قرآن، دارای اهمیت ویژه‌ای است. پژوهش حاضر در تلاش است با تکیه ‌بر روش توصیفی ـ تحلیلی مبتنی بر داده‌های محتوایی تفسیر المیزان به این مهم دست یابد که علامه با آیاتی که در آن‌ها یکی از اسباب اجمال وجود دارد، چگونه برخورد داشته‌اند. به نظر می‌رسد علامه در مواجهه با آیات مجمل شیوه‌ای منحصر به فرد دارند.

خودآگاهی در مقام موضوعی فلسفی و انسان‌شناختی، ریشه در مبانی انسان‌شناسانۀ فیلسوف دارد. در فلسفۀ اسلامی، انسانیتِ انسان وابسته به نفس اوست و ازاین‌رو، متعلَق اصلی خودآگاهی نفس انسان است. در دستگاه فکری علامه طباطبایی، خودآگاهی علمی حضوری است که انسان به ذات خویش دارد. باتوجه‌به اینکه از دیدگاه وی علم به حضور امر مجردی در نزد مجردی تعریف می‌شود، در خودآگاهی هر دو مجرد نفس انسان است. وی معتقد است انسان از بدو تولد تا پس از مرگ همواره به خود آگاه است و این آگاهی بیداری، خواب، بیهوشی و زندگی پس از مرگ را دربرمی‌گیرد. حتی اگر پس از بیهوشی یا خواب چیزی دربارۀ خودآگاهی‌مان به یاد نیاوریم، دلیلی بر نداشتن آن نیست؛ اما به نظر می‌رسد که برخی از استدلال‌های علامه دراین‌باره اثبات‌کنندۀ تمام مدعا نیست. همچنین، این دیدگاه علامه را می‌توان از مسیر توجه صرف به تعریف هستی‌شناسانۀ علم و تقسیم علم به بسیط و مرکب تحلیل کرد. به نظر می‌رسد آن خودآگاهی‌ که علامه در مقاطعی از بیهوشی یا خواب به آن قائل است که پس از خواب یا بیهوشی به یاد نمی‌ماند، از نوع علم بسیط است و نمی‌تواند عامل یا ملاکی برای کمال انسان محسوب شود.

مسئله آفرینش و به تبع آن، خلق‌ازعدم، یکی از چالش‌های فلاسفه و متکلمان در همه اعصار بوده است. هدف این پژوهش که، به شیوه توصیفی ـ تحلیلی تنظیم شده است، تحلیل، تطبیق و بررسی دیدگاه‌ آکویناس و ملاصدرا درباره نحوه تکون خلقت و عقلانی یا وحیانی بودن خلق‌ازعدم است. در این مقاله، روشن می‌شود که آکویناس ضمن این که دلایل فلاسفه و متکلمین بر قدم یا حدوث زمانی عالم را نمی‌پذیرد، دلایل عقل را نیز مبنی بر اثبات حدوث ذاتی عالم ناتوان و نارسا می‌داند. وی اذعان دارد که تنها بر اساس وحی و آموزه‌های دینی است که می‌توان حکم به مسبوق به عدم بودن و حدوث ذاتی عالم نمود. از سویی دیگر، ملاصدرا با التفات به آموزه‌های دینی و بر اساس مبانی عقلی خویش، همچون اصالت وجود‌‌‌ و حرکت جوهری، ضمن پذیرش خلق‌ازعدم، به اثبات عقلانی حدوث زمانی عالم(به معنای خاص) می‌پردازد. در مقام تطبیق آراء این دو اندیشمند، می‌توان به اصالت وجودی دانستن هر دو اشاره کرد. این که در نظام صدرایی و آکوئینی، ضمن آن که خداوند قدیم دانسته شده است، عالم امکان نیز بدون هیچ تصوری از زمان، مسبوق به عدم تعریف می‌شود. وجه اختلاف بارز این دو متفکر را می‌توان در تغییر پذیر بودن یا نبودن ماده نخستین عالم هستی دانست. ملاصدرا با استناد به آیه «کل یوم هو فی شأن» فیض الهی را چنان مستمر و غیر منفک از خداوند می‌داند که تصور آغازی برای خلقت در زمان حقیقی یا زمان موهوم رفع می‌گردد.

کراوس معتقد به خلق هوشمندانه و خودبه­خودی جهان از عدم است و آغاز جهان را از یک انفجار بزرگ می­داند که دائم در حال گسترش است؛ یعنی بی­انتهایی زمانی و مکانی. در نتیجه، تسلسل در نزد وی امکان­پذیر است. بنابراین وی بر ادعای الهی­دانان که علت اول را به وسیله قاعده «تسلسل» اثبات می­کنند، ایراد می­گیرد و می­گوید اگر یک موجود فراطبیعی که خارج از نظام طبیعت است را در نظر بگیریم منجر به این می­شود که یکی را باید مقدم و دیگری را مؤخر قرار دهیم؛ زیرا سلسله علل باید جایی ختم شود. بنابراین، وی معتقد به تسلسل این­جهانی و درون طبیعت است. پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیل محتوا، اندیشه کراوس را بر مبنای اندیشه علامه به نقد می­کشد. علامه معتقد است کل این جهان مانند بدن انسان با کلیه اعضایش یک واحد شخصی است و از سلسله علت­ها و معلول­ها تشکیل شده که بر روی هم علتی می­خواهد. وی با تلفیقی از دو برهان حدوث، وجوب و امکان برهان متمایزی را تقریر کرده است و ادعا می­کند جهان با توجه به حرکت جوهری ذاتی، دائما در حال حدوث است و چون مجموعاً یک وجود خارجی است، به عنوان یک واحد حادث، نیازمند به علت است؛ در صورتی که کسی حرکت جوهری جهان را منکر شود، امکان ذاتی آن انکارناپذیر است؛ زیرا جهان دارای ماهیت است و لازمه ماهیت، امکان ذاتی است. بنابراین، هر ممکنی نیازمند به علت است. در نتیجه، این جهان نیاز به علت اول است که از طریق قاعده تسلسل اثبات می­شود.

یکی از مباحث مهمی که اندیشمندانِ حوزه فلسفه دین را به اندیشه و تأمل واداشته است، بحث واقعی بودن و به عبارت علمی­تر، عینیت «متعالی» است. واقعی بودن بدین معنا که متعالی، حقیقتی مستقل از ذهن دارد. این مسئله در تجربه دینی، با عنوان ذات­گرایی طرح شده است که در برابر آن، اندیشه ساخت­گرایی مطرح می­شود. نورمن گیسلر و علامه طباطبایی دو اندیشمند با رویکرد ذات­گرایانه هستند که تلاش کرده­اند تا با براهین خود، عینیت امر متعالی را به اثبات برسانند. مقایسه تطبیقی این دو اندیشه که امری بدیع است، موضوع این نوشتار است که وجوه تمایز و تشابه آن مورد تبیین قرار گرفته است. علامه از واژه «وجود متعالی» و گیسلر از واژه «امر متعالی» استفاده کرده­اند. در مبنای گیسلر، جمع عقل فلسفی و تجربه دینی و در اندیشه علامه عقل­گرایی اعتدالی مشاهده می­شود. روش گیسلر تجربی و فلسفی و روش علامه گسترده و مشتمل بر روش فلسفی، جهان­شناختی، شهودی- عرفانی و وحیانی است. نتیجه چنین تطبیقی، این است که مبانی و روش و مفاهیم در دو اندیشه متمایز هستند، اما در نتیجه، بیان مشابهی (عینیت خداوند) ارائه شده است. بنابراین، به فرضیه نهایی رسیدیم که حاصل جمع دو اندیشه است و بر اساس آن با تمایز مراتب «تحقیق­پذیری» و «فرایند تعالی»، رویکرد علامه در امر «تحقیق­پذیری» و رویکرد نورمن در «فرایند تعالی» ترجیح داده شده است.

در این مقاله با روشی تحلیلی ـ ‌فلسفی تلاش‌شده تا اولاً، با تکیه بر مبانی و منظومه اندیشه علامه‌ طباطبایی ره معنای حیات تمدنی مورد بازخوانی اجمالی قرار گیرد و ثانیاً، پس از تشریح معنای حیات تمدنی، نسبت شخصیت علامه طباطبایی با حیات تمدنی نوین اسلامی و مقدمه‌سازی جهاد علمی ایشان برای تحقق چنین تمدنی مورد بررسی قرار گیرد. یافته پژوهش در بخش نخست این است که حیات تمدنی نوعی خاص از حیات اجتماعی است که دارای دو شاخصه اساسی است؛ نخست اینکه، حیاتی ذوابعاد است و در آن تمامی ابعاد وجودی انسان اعم از علم و هنر و صنعت و اقتصاد و معنویت و ... ظهور تام اجتماعی یافته و ثانیاً، نوعی وحدت معنا و شخصیت واحد بر تمامی این ابعاد متعدد اجتماعی حاکم است. در بخش دوم نیز با تحلیل سیره علمی و عملی علامه طباطبایی نشان داده شده است که دو ملاک تعریف تمدن در شخصیت، آثار، رویکرد علمی و سبک شاگردپروری علامه به‌گونه‌ای شاخص و متمایز وجود دارد و براین‌اساس می‌توان ایشان را پشتوانه معرفتی تمدن‌ نوین ‌اسلامی در زمان حاضر دانست. ابعاد گوناگون حقیقت مذکور در سیره فلسفی، تفسیری و عرفانی علامه به اختصار در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.

ارائه نظریه در حیطه معرفت بر ساحت‌های ارتباطی انسان و نیز چگونگی این روابط و همچنین شناخت نظام علّی و معلولی حاکم بر این مناسبات مبتنی است. تبیین کاربست مبانی صحیح انسان‌شناختی در ارکان معرفت، سبب ارائه نظریه معرفت در تمام ابعاد مورد نیاز زندگی انسان می‌گردد. نظام معرفتی با ویژگی ذکرشده، برگرفته از کتاب، سنت و عقل است و یک نظام معرفتی الهی به شمار می‌آید. تحقق این نظام نقش قابل توجهی در پیشبرد تمدن اسلامی داشته و زمینه را در راستای عملیاتی‌نمودن اهداف والای امنیت، معنویت و عدالت اجتماعی ایجاد کرده و پیشرفت همه‌جانبه را فراهم می‌کند. هدف از تحقیق حاضر که به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته، تبیین مبانی انسان‌‌شناختی نظام معرفتی علامه طباطبایی ره می‌باشد. مبانی انسان‌شناختی ذکرشده با نگاه تشکیکی به مراتب وجودی انسان و بیان نظریه فطرت و عقلانیت اسلامی به مباحث معرفتی ورود می‌کند و با ارائه نظریه رئالیسم معرفتی و منابع و ابزار جامع برای کسب معرفت، منابع چهارگانه حس، عقل، وحی و شهود را به‌عنوان ابزار کسب معرفت معرفی نموده و جایگاه برتر وحی نسبت به ادراک حسی را ارائه می‌دهد. نظریه ‌المعرفه علامه در نهایت با پذیرش نظریه صدق و مطابقت‌گرایی معرفت‌شناختی و نیز تأیید دیدگاه مبناگرایانه، نظریه معرفت را در تمام ابعاد مورد نیاز زندگی انسان تدوین می‌کند.