جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تبصرة العوام في معرفة مقالات الأنام، تألیف سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، كتابى قدیمی، به زبان فارسی دربارۀ اديان و مذاهب است. اين كتاب به توضيح گفته‌ها و نظريات براى عامۀ مردم مى‌پردازد. اين كتاب دومين كتابى است كه به زبان فارسی در موضوع ملل و نحل و شرح مقالات و آراء و ديانات از قبل از استيلاى مغول برجاى مانده است. تبصرة العوام در 26 باب تنظيم شده است. در باب‌هاى اول تا سوم، به ذكر اديان پرداخته و نظريات و گفته‌هاى فلاسفه، مجوس، جهودان، ترسايان و صابيان را نقل مى‌كند. مؤلف دربارۀ مجوس بيشتر به اساطير ایران نظر دارد. وى در بيان فرق اسلامى، بنابر حديث افتراق، تعداد فرقه‌ها را 73 فرقه مى‌داند؛ اما معتقد است كه در اصل همۀ فرقه‌ها شاخه‌هاى دو فرقۀ اهل سنت و شيعه‌اند كه دشمنان هر يك آن‌ها را به ترتيب نواصب و روافض خوانده‌اند. مؤلف پس از طرح مسأله جانشينى پيامبر اكرم(ص) و ردّ نظر اهل سنت در فصول بعدى به ذكر فرقه‌هاى خوارج، معتزله، مشبّهه و مجسّمه و اصحاب تناسخ مى‌پردازد.مؤلف مذاهب فقهى اهل سنت را در فصل مشبهه طرح مى‌كند و آنها را در تقسيم‌بندى نه چندان مرتبى هفت فرقه برمى‌شمارد. وى همچنين گزارشى نسبتا مفصل از عقايد اشعرى ارائه مى‌نمايد. مؤلف در باب شانزدهم به فرقه‌هاى صوفيه نظر دارد و آنها را شش فرقه مى‌داند و جالب آن كه حلاج را ساحر مى‌خواند. در باب بعد، به طعن، اقوال بزرگان تصوف را از رسالۀ قشيريه نقل مى‌كند. به نظر وى، صوفيان همه از اهل سنت‌اند و اين دليل محكمى بر محكوميت آنها است. در باب‌هاى بعدى به قومى كه مدعى اهل سنت و جماعت بوده‌اند، تعريض دارد، از جمله به عبدالقاهر بغدادى كه در الفرق بين الفرق خود را ناجى مى‌داند. در ادامه مؤلف به مسائل ديگرى؛ از جمله فرقه‌هاى شيعى، ناجى بودن اثناعشريه، احاديثى در شأن اهل‌بيت، عقايد اثناعشريه، حكايت فدك و فضايح بنى اميه پرداخته است. وى شيعه را به 4 فرقه تقسيم مى‌كند كه تا زمان وى باقى بوده‌اند: اماميان، زيديان، اسماعيليان، نصيريان و فرقۀ اخير را نيز به هفده فرقۀ كوچك‌تر تقسيم مى‌كند و مى‌نويسد كه اين قوم را در هر جا با نامى مى‌خوانند: در اصفهان خرّميه، در قزوين و رى مزدكى و سنبادى، در ماهين محمّره، در آذربايجان قوليه و در ماوراءالنهر مغان. اين اثر از آن جهت داراى اهميت است كه قديمى‌ترين كتاب شيعى فارسی در موضوع اديان و مذاهب است. در ميان اهل سنت قبل از آن كتابى به نام «بيان الأديان» در همين موضوع نگارش يافته بود. البته تبصرة العوام از جهت سلاست و فصاحت در حدّ بيان الاديان نيست؛ ولى به جهت تفصيل مطالب و گستردگى و جامعيت مهم‌تر از آن است. از ويژگى‌هاى برجستۀ اين اثر، اطلاعات گسترده و باريك‌بينى و دسترسى به منابع فراوان دست اول و سعۀ مشرب مؤلف است؛ مثلاًمؤلف در وجه تسميۀ فرقه‌ها، به معناى ممدوح و نيز معناى مذموم آنها-كه بيشتر دستاويز دشمنان هر فرقه است -اشاره مى‌كند و يا در ابتداى بحث از فرقه‌هاى منسوب به اسلام، به دقت معناى متفاوت دين و ايمان و اسلام را ذكر مى‌كند و ميان اسلام و استسلام تمايز قائل مى‌شود. اين كتاب از اين جهت نيز داراى اهميت است كه نشان‌دهندۀ الگوى دينى ایران عصر سلجوقى است و اطلاعات خوبى از توزيع جغرافيايى مراكز مذهبى آن عصر به دست مى‌دهد. البته ناگفته نماند كه برخى گزارش‌هاى تاريخى وى نيز از خطابه دور نيست. اين كتاب دوبار در تهران به ضميمۀ كتاب قصص العلماء ميرزا محمد تنكابنى چاپ شده است. يك بار در سال 1309 و بار ديگر در سال 1313ق؛ ولى گويا اولين چاپى كه از اين كتاب شده، چاپى است كه در لاهور هند به سال 1296ق به عمل آمده است.اين چاپ در حاشيۀ كتاب معارف الفرقة الناجية و النّارية تأليف سيد ابوالقاسم لاهورى صورت گرفته است. نسخه دیگر به تصحيح مرحوم عباس اقبال در قطع وزيرى با جلد گالينگور در 295 صفحه براى بار دوم در سال 1364ش توسط «شركت انتشارات اساطير» تهران، منتشر شده است.

اين حاشيه از آغاز (=مقصد اول) شرح اصفهاني است تا پايان جواهر و اعراض (=مقصد دوم) . بنوشته مؤلف ذريعه بنقل از رياض العلماء، گرگاني در تأليف اين حاشيه، از حاشيه نصيرالدين كاشي (م-775) مايه گرفته . علي بن محمد معروف به نصيرالدين، تعليقاتي بر شرح اصفهاني نوشته است در نهايت دقت و استواري و بهمه اعتراضات اصفهاني بر خواجه پاسخ گفته و قوشچي از آنجا كه پاسخهاي كاشي را قانع كننده يافته و توانايي رد آن را در خود نديده، از نقل سخنان او صرف نظر كرده . بر تعليقات شريف گرگاني بسياري از كلاميان و فيلسوفان حاشيه نگاشته اند.(عبدالحسين حائري) حواشي معرفي شده بر حاشيه جرجاني عبارت است: 1- حاشيه ميرصدرالدين دشتكي (م 903)«الذريعه 6/70» 2-حاشيه شجاع الدين الياس رومي (929ق)« كشف الظنون 1/347» 3-حاشيه ابن خطيب، محمد بن ابراهيم(901ق) 4-حاشيه سنان الدين يوسف معروف به عجم سنان مفتي آماسيه.(936ق)«كشف الظنون 1/347» 5-حاشيه مولي ابن معيد، كه حاشيه خطيب زاده را تلخيص كرده و نسخه از آن در اسكوريال مادريد نگهداري مي شود 6-تلخيص الحواشي التجريدية الخطيبية، از طاش كبري زاده، احمد بن مصطفي (962ق). كه آنهم تلخيصي از كار خطيب زاده است و نسخه آن در اسكوريال نگهداري مي شود.«كشف الظنون1/348 و مجلس 5/111» 7-حاشيه احمد طالشي جيلي (930)« كشف الظنون 1/347» 8-حاشيه احمد بن موسي بن شمس الدين مشهور به خيالي(870)، با آغاز:الحمد لله الذي تقدس كنه ذاته عن ادراك العقول..«كشف الظنون 1/347، معجم المطبوعات العربية 1/852» 9-حاشيه شاه محمد بن حرم (978ق)« كشف الظنون 1/348» 10-حاشيه ابن بردعي محيي الدين محمد بن محمد بردعي (927)« كشف الظنون 1/348» 11-حاشيه طاش كبري زاده، احمد بن مصطفي (962)، فقط بر بحث ماهيت آن حاشيه نوشته و در آن نظرات قوشچي، دواني، صدرالدين دشتكي، و ابن خطيب را مختصر جمع كرده است.« كشف الظنون 1/348، مجلس 5/111، فهرست اسكوريال 1/453» 12- حاشيه ابوزكريا محيي الدين احمد بن ابراهيم نحاس دمشقي (814)، اين حاشيه فقط بر بحث ماهيت است. «كشف الظنون 1/348» 13-حاشيه شمس الدين احمد بن محمود معروف به قاضي زاده مفتي (982ق)، فقط حاشيه بر بحث ماهيت است. « كشف الظنون 1/348» 14-حاشيه مولي عبدالغني بن امير شاه بن محمود (971ق)« كشف الظنون 1/348» 15- حاشيه مولي محمد معروف به سپاهي زاده (997ق) « كشف الظنون 1/348» 16-حاشيه محمد بن عبدالكريم معروف به زلف نگار (962ق) «كشف الظنون 1/348» 17- حاشيه محيي الدين محمد بن قاسم مشهور به اخوين (904ق) « كشف الظنون 1/347» 18- حاشيه محمد بن محمود مغلوي وفائي (940ق) « كشف الظنون 1/347» 19- حاشيه حسام الدين حسين بن عبدالرحمن توقاتي (926ق) « كشف الظنون 1/347» 20- حاشيه مولي علي بن امرالله مشهور به ابن جنائي (979ق)، تاليف در سال 953ق. «كشف الظنون 1/347» 21- حاشيه عبدالرحمن مشهور به غزالي زاده. « كشف الظنون 1/347» 22- حاشيه خضر بن عبدالكريم (999ق) « كشف الظنون 1/348» 23- حاشيه خضر بيك بن قاضي جلال الدين بن صدرالدين بن ابراهيم حنفي رومي (863ق). « هدية العارفين 1/346» 24- حاشيه شجاع الدين كوسج « كشف الظنون 1/348» 25- حاشيه سليمان بن منصور طوسي معروف به شيخي، او اين حاشيه را بر حاشيه جرجاني و حاشيه ابن خطيب بر حاشيه جرجاني نگاشته است. آغاز: الحمد لله المتكلم بكلام ليس من جنس الحروف و الاصوات. « كشف الظنون 1/348» 26- حاشيه ملا زاده (قرن 10)، نسخه اي از آن در كتابخانه ملي است 27- حاشيه محمد رضوي (قرن 11)، نسخه از آن در مجلس شوراست 28- حاشيه ناشناس، نسخه اي از آن در كتابخانه گلپايگاني است 29- حاشيه ناشناس، نسخه اي از آن در كتابخانه گلپايگاني است. 30- حاشيه ناشناس، نسخه اي از آن در كتابخانه گلپايگاني است. از اين حواشي فقط حاشيه خطيب زاده، عجم سنان، محمد رضوي و ملا زاده نسخه از آن در ايران معرفي شده است. نكته قابل توجه اين كه شرح اصفهاني و شروح آن در ايران و علماء اين خطه كمتر مورد توجه بوده در حالي كه شروح و حواشي شرح قوشچي در ايران بسيار مورد اعتناء قرار گرفته و نسخ بسياري از آنها در ايران موجود است«درايتي» اين كتاب ساليان دراز جز برنامه درسي بوده است، متن شرح قديم اصفهاني است. بسيار مفصل است، متن از خواجه طوسي و شرح از شمس الدين محمود اصفهاني در گذشته 746 است . ( محمد تقي دانش پژوه ) آغاز كتاب: اما بعد الحمد واجب الوجود علي نعمائه،‌خص بالذكر من صفاته العلي ما هو اخص به اعني الوجوب الذاتي ...فاني مجيب الي ما سألت من تحرير .. و مما قادني الدليل اليه و قوي أقول .. لما علم الکلام باحثاً عن .. لاجرم رتبه علي ستة مقاصد المقصد الاول في الامور العامة انجام كتاب: انجام مقصد اول: بالقياس الي ذلك الشي المقترن بالمعلول يسمي علة عرضية تم المقصد الاولي انجام كتاب: التأثر بقبول تلك الصفة فيكون هناك متأثرة اخري و هكذا فليزم التسلسل. الحمدلله علي وصول الكلام الي هذاالمقام و به الاستعانة في توفيق الاتمام و صلي الله علي سيدالانام محمد و آله الكرام و صحبه العظام. ]کشف الظنون 1/250 و 1/347 ؛ مرعشي 11/260 ؛ آستان قدس 1/106 ؛ الذريعة 6/32 ؛ التراث العربي 2/303 ؛ امام صادق عليه السلام قزوين ص 90 ؛ الفبائي آستان قدس ص 197؛ دانشگاه تهران 3/231 ؛ فهرست آستان قدس 4/82 ؛ شخصي ميبدي 2/120 ؛ موسسه آية الله بروجردي 2/332 ؛ عكسي مركز احياء 6/27؛ نشريه 11/891 و 11/194 و 11/502 ؛ كتابخانه نوربخش 2/237 ؛‌ فهرست الفبائي آستان قدس ص 197 ؛ رايانه ملي ص 140 و 2248 ؛‌ ميراث شهاب س7ش1-/2 40 ؛ مجلس شورا 32/334 و 2/68/24 و 2/591/29؛ الاوقاف العامة موصل 4/50 ؛ رايانه آستان قدس ؛كتابشناسي تجريد العقايد ص 44-46؛دنا 4/75-77[ شرح و حواشي: حاشية حاشية الجرجاني علي تسديد القواعد (-) حاشية حاشية الجرجاني علي تسديد القواعد (-) حاشية حاشية الجرجاني علي تسديد القواعد (-) حاشية حاشية تسديد القواعد في شرح تجريد العقائد خطيب زاده، محمد بن ابراهيم (-901) حاشية حاشية تسديد القواعد في شرح تجريد العقائد = حاشية علي حاشية سيد شريف بر شرح قديم تجريد عجم سنان، يوسف بن الياس (-936) حاشية علي حاشية السيد الشريف علي شرح التجريد آماسي، محمد بن قاسم (864-940) حاشية حاشية تسديد القواعد في شرح تجريد العقائد ملازاده (-10)

کتاب مفصلي است درباره امام زمان عليه السلام وقيام آن حضرت ورجعت با استفاده بسيار از آيات وروايات وکتب شيعي وسني ، درآغاز فهرستي از اسامي کتبي که اهل سنت درباره امام زمان (ع) نگاشته اند را ارائه نموده ، و پس از آن به تفصيل آياتي را که به امام عصر (ع) تفسير وتأويل شده را با احاديث ذيل آنها آورده است که اين بخش خطبه خاصي هم دارد : نحمدک اللهم يا من خصنا بمحمد خاتم النبيين ... وپس از آن خطب وکلمات صادره ازاهل بيت درملاحم وفتن را آورده از جمله خطبة البيان وخطبه طتنجيه و ...وسپس فهرست کساني که امام (ع) را ديده اند ، شروع تأليف در1330 ق بوده است . « دحض البدعة » سنقري به شماره 26 گذشت . کتاب مفصلي است درباره امام زمان عليه السلام وقيام آن حضرت ورجعت با استفاده بسيار از آيات وروايات وکتب شيعي وسني ، درآغاز فهرستي از اسامي کتبي که اهل سنت درباره امام زمان (ع) نگاشته اند را ارائه نموده ، و پس از آن به تفصيل آياتي را که به امام عصر (ع) تفسير وتأويل شده را با احاديث ذيل آنها آورده است که اين بخش خطبه خاصي هم دارد : نحمدک اللهم يا من خصنا بمحمد خاتم النبيين ... وپس از آن خطب وکلمات صادره ازاهل بيت درملاحم وفتن را آورده از جمله خطبة البيان وخطبه طتنجيه و ...وسپس فهرست کساني که امام (ع) را ديده اند ، شروع تأليف در1330 ق بوده است . « دحض البدعة » سنقري به شماره 26 گذشت . ]الذريعة 1/47[