جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«الحاشیه علی الهیات الشرح الجدید للتجرید» تاليف مقدس اردبيلي، شرحي بر «شرح تجريد العقائد» معروف به «شرح جديد» از علاءالدين علي بن محمد قوشچي است. شرح قوشچي در ميان ساير شروح تجريد العقائد از اهميت ويژه اي برخوردار است. زيرا وي در اين كتاب پس از شرح عبارت هاي خواجه، به دفاع از اعتقادات اهل سنت پرداخته و اعتراضات خود را بر استدلال هاي خواجه نصير بيان كرده است. كتاب او در واقع جرح تجريد مي باشد، به همين جهت اين كتاب به ميدان برخورد آراء اهل سنت و شيعه تبديل شده است. پس از قوشچي مدت ها كتاب او به عنوان متن درسي كلامي در حوزه هاي علمي شيعه مطرح بوده و عده زيادي از عالمان و متكلمان شيعه و سني به نوشتن تعليقه و حاشيه بر آن همت گمارده اند. محقق اردبيلي ضمن تدريس اين كتاب به نوشتن حاشيه و نقد كلمات قوشچي پرداخته است. كتاب «الحاشیه علی الهیات الشرح الجدید للتجرید» را مي توان مهمترين اثر كلامي مقدس اردبيلي محسوب كرد. او در اين كتاب گاهي كلمات قوشچي را مورد نقد قرار مي دهد و گاهي به نقد كلام خواجه نصير مي پردازد. لذا از اين كتاب هم به تعليقه تجريد تعبير شده است و هم به حاشيه بر الهيات شرح جديد.

حَدیقَةُ الشّیعه کتابی کلامی به زبان فارسی نوشته مقدس اردبیلی درباره امامت و فضائل ائمه اطهار(ع). اردبیلی در این اثر با قلمی ساده و روان و با دلائل عقلی و نقلی بر امامت ائمه اطهار تأکید می‌کند. برخی انتساب این کتاب به مقدس اردبیلی را به دلایل متعدد نمی‌پذیرند. این کتاب دارای نسخه‌های فراوانی بوده و در فهرست‌ها با نام‌های مختلفی یاد شده است: حدیقة الشیعه فی تفصیل احوال النبی(ص) و الائمة، حدیقة الشیعه فی اُصول الدّین، زُبدةُ الشیعه فی تفصیل احوال النبی و الائمه، آقا بزرگ در الذریعه، آن را «امامت» معرفی می‌کند. درباره انتساب یا منتسب نبودن کتاب به مقدس اردبیلی چند دیدگاه مطرح است. دیدگاه موافقان که معتقدند حدیقة الشیعه از مقدس اردبیلی است. دیدگاه کسانی که معتقدند در میان سال‌های ۹۹۳ق تا ۱۰۵۸ق احادیث ضعیفی در کتاب گنجانیده شده و در آخر توسط مُعِزُّالدین اردستانی با کم و زیاد کردن و تفاوتهایی با نام کاشف الحق مشهور گشت. دیگر مخالفان انتساب معتقدند این کتاب همان کاشف الحق ملا معز اردستانی است که با الحاق مذمت و نکوهش صوفیه توانسته‌اند تبلیغات وسیع خود علیه این فرقه را به مقدس اردبیلی منتسب کنند. همچنین وجود پاره‌ای از روایات ضعیف و تکفیر عرفا و مخالفت با وحدت وجود را دلیلی بر عدم انتساب ذکر کرده‌اند. عده‌ای معتقدند کتاب از مقدس است اما بخش صوفیه آن را دیگران به کتاب افزوده‌اند. برخی از طرفداران صحت انتساب حدیقه به مقدس اردبیلی برای اثبات مدعای خود دلایل و شواهدی ارایه داده‌اند که عمده آن ارجاعات اردبیلی به کتب متعدد و مشهور خود است. عده‌ای دیگر این کتاب را نه از اردبیلی دانسته‌اند و نه از اردستانی؛ بلکه گفته‌اند یکی از شاگردان علامه مجلسی آن را نوشته است؛ زیرا مجلسی آن را از تألیفات اردبیلی ذکر نکرده و دیگر اینکه بعید است عالمی مانند اردبیلی سخنان نسنجیده‌ای بیان کرده باشد. برخی نیز آن را نوشته شاگرد مقدس اردبیلی می‌دانند. این کتاب در دو جلد درباره زندگانی رسول خدا و در دفاع از حقانیت شیعه نوشته شده است. جلد اول: در شرح زندگانی پیامبر اکرم(ص) که هیچ اطلاعی از آن نبوده و نسخه‌ای از آن موجود نیست. جلد دوم: در اثبات امامت و زندگانی امامان شیعه. علت شهرت و مقبولیت حدیقة الشیعه در میان شیعیان غیر از ساده و سلیس بودن آن، انتساب کتاب به شخصیتی نظیر مقدس اردبیلی است که در میان عامه و خاصه محبوب بوده است. همچنین قسمت نکوهش صوفیه و ذکر مطاعن آنها در معروف ساختن کتاب بی‌تأثیر نبوده است.

مؤلف در این کتاب به اثبات اصول مذهب شیعه پرداخته است. وى در هر فصل با دلایل عقلى، اصول دین را اثبات مى كند. سپس آیات و احادیثى را در تأیید آن ارائه مى نماید. در باب نخست در پى اثبات واجب الوجود، تفسیر مختصرى از حدیث «من عرف نفسه فقد عرف ربه» را ارائه نموده است. سپس ضرورت ثبوت و امامت را به اثبات رسانده است. اثبات امامت امام على علیه السلام، عدم لیاقت خلفا، اثبات امامت و معاد از دیگر مطالب مهم این كتاب مى باشد. اصول دین، یکی از آثار فارسی مقدس اردبیلی است که مؤلف در آن، به مبحث اثبات واجب‌الوجود و صفات ثبوتی و سلبی او، مبحث نبوت، امامت و معاد پرداخته است.

هفده رساله (عربی و فارسی)، به ضمیمه چهار رساله از دیگران، مجموعه‌ای است شامل رساله‌های فارسی و عربی از محقق اردبیلی (متوفی 993ق) و رساله‌های منسوب به ایشان. کتاب با مقدمه ناشر آغاز و مطالب دربردارنده مجموعا بیست و یک عنوان رساله می‌باشد. در مقدمه، به معرفی نسخ موجود از رساله‌ها، پرداخته شده است. برخی از رسائل مذکور در کتاب، عبارتند از: «الخراجية الأولی»: عنوان «الخراجية» یا «رسالة في الخراج» یا «حاشية علی خراجية الكركي» یا «تعليقة علی خراجية المحقق الثاني»‌ و... نام‌هایی‌ هستند برای یک کتاب از مقدس اردبیلی. محقق ثانی‌ (کرکی)،‌ متوفای 940ق، کتاب «قاطعة اللجاج في تحقيق حل الخراج» را تألیف کرد؛ سپس شاگرد و معاصرش، فاضل‌ قطیفی،‌ متوفای‌ بعد از 940ق، کتاب «السراج الوهاج لدفع عجاج قاطعة اللجاج‌ في حيل الخراج» را در رد رساله خراجیه محقق کرکی تألیف کرد. مقدس اردبیلی کتاب «الخراجية» را‌ در‌ حمایت‌ از رساله خراجیه فاضل قطیفی و رد بر رساله خراجیه محقق‌ کرکی‌ تألیف نمود؛ سپس فاضل شیبانی، معاصر مقدس اردبیلی، در حیات مقدس، در حمایت و انتصار‌ محقق‌ کرکی‌ رساله «حل الخراج» را تألیف کرد. بعد از آن دوباره مقدس‌ اردبیلی رساله‌ «الخراجية (الثانية)» را در تأکید بر رساله خراجیه اولی خود و ظاهراً در رد‌ فاضل‌ شیبانی‌ تألیف نمود. شیخ آقابزرگ تهرانی در‌ «ذریعه»، در وصف خراجیه مقدس اردبیلی نوشته است: «الخراجية للمولی المقدس أحمد‌ بن‌ محمد‌ الأردبيلي... نصر فيه الشيخ إبراهيم في الحكم بالتحريم». «الخراجية الثانية»: عنوان «الخراجية» یا «رسالة‌ مختصرة‌ في الخراج» یا «مختصر الخراجية»،‌ نام‌هایی‌ هستند‌ برای یک کتاب‌ از‌ مقدس اردبیلی در باب‌ خراج. همان‌ طور که در «الخراجية الأولی» ذکر شد، مقدس اردبیلی در تأکید بر رساله خراجیه اول،‌ رساله‌ خراجیه دوم را در تحریم خراج‌ مطلق‌ تألیف کرد‌ و ظاهراً‌ سبب تألیف رساله خراجیه‌ دوم، رساله خراجیه فاضل شیبانی بود؛ چراکه در مقدمه «حل الخراج»، شیبانی نسبت تردید‌ به‌ مقدس اردبیلی داده است؛ بنگرید: «فيقول‌ الفقير‌ الفاني‌ ماجد‌ بن‌ فلاح الشيباني إنه‌ قد‌ اشتهر أن مولانا أحمد الأردبيلي (سلّمه الله تعالی و أبقاه) يقول بتحريم الخراج و قد سألني جماعة من‌ أصحابه‌ عن‌ ذلك، فقلت لهم: المناسب أن يكتب مولانا‌ في‌ ذلك‌ شيئاً‌ يدل‌ علی‌ تحريمه. فبعد مدة ظهرت منه رسالة محصّلها أن الخراج فيه شبهة و أنا أنقل عبارته حرفاً بحرف خوفاً من التغيير و التبديل و کثرة الأقاويل». «المؤلفات في مسئلة تقليد الميت»: بحث تقلید میت از دیرزمان مورد توجه علما بوده و در کتب اصولی و فقهی نیز مورد بحث‌ قرار‌ گرفته است. به جهت اهمیت‌ این‌ مسئله، رساله‌های مستقلی به رشته تحریر درآمده و ظاهراً اول کسی که در حرمت تقلید میت رساله‌ای نوشته، محقق کرکی (م940ق) است. بعد از‌ محقق کرکی، ده‌ها رساله‌ در‌ این موضوع نوشته شده که اکثر آن رساله‌ها را شیخ آقابزرگ در «ذریعه»، معرفی کرده است. یکی از رسائل مقدس اردبیلی، رساله «خلو الزمان عن المجتهد» یا «تقلید‌ میت»‌ یا «اجتهاد و تقلید» یا «عدم حجية قول الأصحاب بعدم خلو الزمان عن المجتهد) است. اگرچه در اکثر کتب تراجم و کتاب‌شناسی از این رساله نامی به میان نیامده است، ولی‌ خود‌ محقق اردبیلی‌ در کتاب «مجمع الفائدة و البرهان»، در بحث فقیه جامع الشرائط، اشاره به این رساله کرده است. صاحب «رياض العلماء» نیز‌ در‌ دو‌ کتابش تصریح به این رساله کرده است. «شرح مختصر الأصول للعضدي (قسم الإجماع)»: حاشیه بر شرح مختصر عضدی یکی از کتاب‌های‌ محقق‌ اردبیلی‌ است که در اکثر کتب تراجم و کتاب‌شناسی از آن نام برده‌اند. از همه مهم‌تر اینکه ‌‌خود‌ مقدس اردبیلی چندین بار از این حاشیه در کتاب «مجمع الفائدة» نام برده‌ و ارجاع‌ به آن داده است. این کتاب، حاشیه‌ای است بر شرح مختصر عضدی. دو شرح بر «مختصر الأصول» ابن حاجب معروف است: 1. شرح سید شریف‌الدین‌ جرجانی؛‌ 2. شرح قاضی عضد ایجی و بر هر دو شرح، حواشی زیادی نوشته شده و محقق اردبیلی بر شرح قاضی ایجی حاشیه نگاشته که معروف به «شرح العضدي» است. ناگفته نماند محقق اردبیلی قصد داشته است که بر تمام کتاب «شرح مختصر الأصول»» عضدی‌ حاشیه‌ بنویسد؛ زیرا خود مقدس اردبیلی در آخر حاشیه بر مختصر‌ الأصول عضدی (قسم اجماع) بدین مطلب تصریح کرده است. «تعليقة علی ما قال البيضاوي في تفسير ال 118 من سورة هود»: تفسیر بیضاوی‌ یا «أنوار التنزيل» قاضی بیضاوی، (م685ق یا 692ق) از تفاسیر عامه است که مورد توجه علمای خاصه ‌‌قرار‌ گرفته و بر آن حواشی بسیاری نوشته شده است. در «ذریعه» بیش از بیست حاشیه برای این کتاب معرفی شده، ولی نامی از حاشیه محقق اردبیلی به میان نیامده است؛ کما اینکه در هیچ‌یک از کتب تراجم و کتاب‌شناسی، چنین حاشیه‌ای‌ را به اردبیلی نسبت نداده‌اند. محقق اردبیلی در کتاب «زبدة البيان»، در بحث مسح رجلین از این حاشیه خود یاد کرده است. «تعليقة علی ما قال الزمخشري في تفسير سورة الكافرون» و «تعليقة علی ما قال الزمخشري في تفسير الآية 185 من سورة الأنعام»: کتاب «کشاف»‌ زمخشری ‌ از‌ کتب تفسیری است‌ که‌ مورد توجه علمای خاصه و عامه قرار گرفته است. بر این کتاب، علمای شیعه نیز حواشی‌ نوشته‌اند‌. محقق اردبیلی نیز در کتاب «زبدة البيان» از این کتاب بسیار مطلب‌ نقل کرده و آن را مورد نقد و نظر قرار داده است. حاشیه بر کشاف مقدس اردبیلی را هیچ‌یک از کتب تراجم و کتاب‌شناسی و... نام نبرده‌اند، ولی خود محقق‌ اردبیلی‌ در کتاب «مجمع الفائدة» در بحث تعقیب و اینکه سزاوار است قرائت آية الکرسي، تصریح به این حاشیه کشاف کرده است. «اصول دین»: یکی از تألیفات محقق اردبیلی، کتابی است در اصول دین به فارسی. شرح‌حال‌نگاران و فهرست‌نگاران برای محقق اردبیلی کتاب‌هایی با عنوان‌های «اثبات واجب»، «اصول دین» و «اثبات امامت» یاد کرده‌اند که به نظر می‌رسد اینها همه نام‌های یک کتاب و آن‌هم همان «اصول دین» است. البته محقق اردبیلی نامی برای این کتاب انتخاب نکرده است، اما در دیگر تألیفاتش با عناوین «اثبات واجب»، «اثبات امامت»، «رساله فارسیه» و «بعض الرسائل» از آن یاد کرده و گاهی از آن مطالبی نقل کرده است. علت اینکه از این رساله به «اثبات امامت» هم تعبیر شده، شاید این باشد که بیشتر مطالب این کتاب را بحث امامت آن تشکیل می‌دهد و نیز علت اشتهار آن به «اثبات واجب»، ممکن است این باشد که باب اول آن، در اثبات واجب تعالی است و این نوع اسم‌گذاری رایج است. این رساله، در چهار باب تنظیم شده است: باب اول در بیان اثبات واجب‌الوجود؛ باب دوم در بیان نبوت؛ باب سوم در بیان امامت و باب چهارم در بیان معاد و حقیقت ما جاء به النبي. باب سوم که در اثبات امامت بحث می‌کند، تقریبا چهارپنجم کتاب را به خود اختصاص داده است. دیگر رساله‌های مذکور در کتاب عبارتند از: «تعليقة و رد علی الخراجية الأولی للمقدس الأردبيلي للشيباني»؛ «رسالة في جواز تقليد الميت»؛ «تعليقة علی رسالة جواز تقليد الميت للمولی عبدالواحد التستري»؛ «رسالة حول كفاية بسملة الجنب بقصد سورة العزيمة في التذكية»؛ «رسالة في أن الأمر بالشيء یقتضي النهي عن ضده الخاص»؛ «تعليقة علی بحث الإجماع من شرح العضدي للمقدس الأردبيلي»؛ «رسالة في الرد علی الفخر الرازي في ما قال في تفسیر آية «و لا يأتل أولو الفضل»»؛ «رساله صلاتیه»؛ «رساله صومیه»؛ «رساله حجیه= مناسک حج»؛ «دوازده امام منسوب به مقدس اردبیلی» و «التهليلية».