جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله موضوعاتی که فلاسفه اهتمام زیادی به آن داشته اند چیستی سعادت انسان و نسبت لذت با آن است. سن توماس اکویناس در سنت فلسفه مسیحی، و صدرالمتالهین شیرازی در سنت فلسفه اسلامی به این موضوع پرداخته اند و معتقدند هرگاه انسان در خصیصه خود که قوه عقل است به فعلیت کامل رسید، و عالیترین معقول را تعقل کرد به سعادت رسیده است؛ و از آنجا که لذت را ادراک و نیل به چیزی که ملائم قوا است می دانند طبعا عالیترین و تام ترین لذت را هم خواهد داشت. ولی سن توماس لذت را از لوازم آن ادراک می‌داند، و ملا صدرا قائل به عینیت آن است. به تعبیر دیگر در ملا‌صدرا نفس ادراک تام و لذت تام یک حقیقت واحد‌اند که به دو اعتبار دو نام دارند؛ و در سن توماس دو حقیقت‌اند که یکی از مقوله فعل است و دیگری از مقوله انفعال و لذت بعنوان عرض خاص سعادت معرفی می شود.

استفاده از صفت حکمت الهی در استدلال‌های متکلمان به‌صورت مستقل یا به‌عنوان مبنایی برای اصلی دیگر، رواج بسیاری داشته است. نویسندگان، استدلال‌های لاهیجی را که بر این صفت مبتنی هستند، با روش تحلیل منطقی نقد و بررسی می‌کنند. استفاده از این صفت، دستکم در پاره‌ای از موارد، ناصحیح است و استدلال‌ها به‌لحاظ منطقی منتج نیستند. به‌نظر می‌رسد غالباً استفادۀ از این صفت به‌صورت پسینی بوده و تنها به‌منظور مستدل کردن عقلیِ گزاره‌های نقلی، به این روش تکیه شده است. به‌علاوه آنکه اظهار نظرِ در این مسئله، مستلزم علم باطنی و کامل نسبت به زوایای هستی و علت غایی جهان خواهد بود. وجود موارد نقضِ فراوان نیز که مطابقِ با همین مبنا، قاعدتاً باید از سوی خداوند محقق شده باشد، اما در واقع محقق نشده است، دلیل دیگری بر نادرستی این مبنا خواهد بود. شایان ذکر است که بحث مقاله، در مقام ثبوت و واقع نیست؛ چرا که با ادلۀ قطعیِ عقلی، تمامیِ افعال الهی، در نهایت حکمت هستند؛ بلکه بحث در مقام کشفِ آن حکمت و فهمِ عقلِ پر از محدودیت و نقص انسان نسبت به آن مصادیق است.

در این مقاله در ابتدا با بیان تاریخی شکل‌گیری نگاه علمی جدید، مسأله‌ی تعارض نگاه علمی با فاعلیت الهی طرح می‌شود و در ادامه، انواع رویکرد‌ها به مسأله‌ی فاعلیت الهی و نگاه علمی جدید معرفی می‌شود. پس از آن با تبیین چیستی بستار فیزیکی (Physical Closure) که یکی از ارکان متافیزیکی مهم علم جدید است، نشان داده خواهد شد که این مفهوم مهم‌ترین مانع متافیزیکی در زمینه‌ی ارتباط مؤثر خداوند و جهان است و با پذیرش آن نمی‌توان از ارتباط فعالانه‌ی خداوند و جهان سخن گفت. پس از این تبیین، به‌طور خاص راهکار پلنتینگا در رفع تعارض نگاه علمی و فاعلیت الهی بررسی می‌شود و سپس رویکرد نوین دانشمندان خداباوری بررسی و ارزیابی می‌شود که قصد دارند فاعلیت الهی را ذیل قوانین نامتعین طبیعی بگنجانند. با بررسی این رویکردها نشان داده می‌شود که هیچ‌یک در مواجهه و نقد مناسب بستار فیزیکی موفق نیستند و در پایان، اراده‌ی آزاد و آگاه انسانی، رکنی محکم برای نقض بستار فیزیکی معرفی می‌شود.

پاسخ به پرسش از معنای زندگی که ممکن است هر انسانی در دوران حیات خود بارها با آن مواجه شود نقشی اساسی و بی‌بدیل در نوع زیستن و انتخاب شیوه‌ای مناسب در زندگی انسان‌ها دارد. ارائه‌ی نظریه و دیدگاهی شایسته و درخور دفاع در باب «زندگی معنادار و مؤلفه‌های آن» یکی از دغدغه‌های اساسی بسیاری از فیلسوفان و اندیشمندان در چند دهه‌ی اخیر بوده است. دستیابی به پاسخی مناسب به این مسأله، متوقف بر درک حقیقت انسان و زندگی انسانی است. در این مقاله، با تبیین مفهوم و حقیقت زندگی انسانی بر اساس دیدگاه‌های صدرالمتألهین شیرازی، تأثیر تصویر دقیقی از «زندگی» در معناداری زندگی نشان داده می‌شود و از همین رهگذر به شاخصه‌های معناداری و بی‌معنایی زندگی پرداخته خواهد شد. صدرالمتألهین انسان را موجودی مرکب ـ به نحو ترکیب اتحادی ـ از نفس و بدن می‌داند. او حیات را در سه معنای عام، خاص و اخص به کار می‌برد. تمایز انسان از سایر موجودات در حیات اخص است که مبتنی بر ویژگی‌های انسان از جمله عقل و اراده می‌باشد و به همین دلیل معنای زندگی را باید در همین مرتبه جست‌وجو کرد.

"این کتاب که شاید تنها اثر مستقل در این زمینه به زبان فارسی می‌باشد بر آن است تا از سیل عظیم پرسش‌هایی که در حوزه فلسفه دین در باب زبان دین ایجاد شده است به برخی از اهم آن پاسخ دهد و یا حداقل آن‌ها را مورد کاوش یا بازبینی قرار دهد. پرسش‌هایی نظیر: آیا زبان دین معنادار است یا بی‌معنای با همان معیارهای علمی و تجربی قابل اثبات، ابطال و تأیید است یا نه؟ چه نسبتی با زبان علم و اخلاق و فلسفه و هنر دارد؟ تک‌ساحتی است یا چند‌ساحتی؟ صرف گزارشگر از عالم واقع است یا تحریک‌کننده و دل‌فریب نیز می‌باشد؟ و .... این کتاب شامل یک مقدمه مفصل و چهار فصل می‌باشد. در مقدمه نویسنده ابتدا به تعریف فلسفه دین و ارائه فهرستی از مباحث مطروحه در آن می‌پردازد. نویسنده از همان ابتدا روشن می‌سازد که عمده توجه‌اش به دلایلی در مسئله زبان دین مصروف گزاره‌های کلامی است و از گزاره‌های کلامی در باب خدا، ایجابی را و از ایجابی‌ها صفات فعلی را بر می‌گزیند. نویسنده در ادامه به مشکل معنا‌شناختی اوصاف الاهی و جواب‌هایی که به این مسئله داده‌اند و اشکالاتی که در این نظریه موجود اشاره می‌کند از جمله این دیدگاه‌ها، رویکرد ویزدم و آنتونی فلو قابل توجه است. ویلیام آلستون نظریه‌های غیر‌شناختاری درباره زبان دین را به چهار قسم تقسیم می‌کند: 1. نظریه ابراز احساسات ۲. نظریه زبان نمادین دین؛ ٣. تفسیرهای آیینی؛ 4. تلقی اسطوره‌ای. نویسنده این چهار نظریه را مورد کاوش قرار می‌دهد. نویسنده در پایان به برخی از عوامل پیدایش بحث زبان دین اشاره می‌کند. الف: مشکل معناشناختی صفات مشترک بین انسان و خدا؛ ب: مشکل تفاوت‌های درون‌دینی؛ ج: مشکل تعارض علم و دین و عقل و دین؛ د: پیدایش پاره‌ای مکاتب فلسفی خاص چون پوزیتیویسم، پوزیتیویسم منطقی و فلسفه تحلیل زبانی. "

قید «دینی» در ترکیب «زبان دینی» قیدی است که شیوه خاصی از کار و را بیان می‌کند: نه نوعی ویژه از زبان را بنابراین: ۱.دینی یا غیر دینی بودن یک ازبان به چگونگی کاربرد آن بستگی دارد. ۲.زبان در صورتی دینی می‌شود که در درون بافت خاصی از باورها، رهیافت‌ها و مناسک به کار رود. ۳.زبان در قسیم خاصی برای زبان عادی نیست و زبان عادی نیز می‌تواند به گونه‌ای دینی به کار رود. 4.زبان دین در راستای اهداف دینی و برای بیان باورهای دینی به کار می‌رود. 5.زبان دینی را نباید به طور دقیق، همسان با زبان رسمی و مقدس یک دین پنداشت. این اثر بر آن است تا دو مشکل عمده «زبان دین» را بررسی نماید. اولا: مشکل «معناداری» که در آن از اصل معناداری یا بی‌معنابی زبان دین بحث می‌شود. ثانيا: مشکل «معناشناسی» که در آن نحوه شناخت این معنا و چگونگی انتقال از معنای عادی به معنای دینی و شیوه دست‌یابی به فهم این معنا مورد بحث قرار می‌گیرد. معناداری زبان دینی بحثی است متقدم و نوین، اما بحث معناشناسی بحثی است متأخر و کهن. نویسنده در این اثر با تمرکز بر گزاره‌های کلامی موجود در زبان دینی، که مهم‌ترین بخش بحث زبان دین است، می‌کوشد تا چهار مکتب عمده در این باب را بررسی نماید: 1.الاهیات سلبی؛ ۲.الاهیات ایجابی؛ ۳.دیدگاه مبتنی بر اشتراک معنوی و تشکیک وجودی؛ 4.نمادگرایی دینی در پایان نیز به بحث معناداری زبان دینی پرداخته می‌شود. این اثر شامل پنج فصل می‌باشد.

یکی از مهم‌ترین استدلالاتی که به نفع محدودیت شناختی بشر از سوی خداباوران‌شکاک (خداباورانی که قائل به محدویت شناختی بشر در شناخت اهداف و دلایل خداوند هستند) ارائه شده، «تمثیل والدین» استفان ویکستراست. ویکسترا با ارائۀ این استدلال، نشان می‌دهد همان‌طور که کودک نمی‌تواند دلایل والدینش را برای رواداری رنج بداند، آدمی نیز نمی‌تواند از دلایل خداوند برای رواداری رنج آگاه باشد. به همین‌خاطر از نظر او نمی‌توان از نیافتن دلایل خداوند به نبودِ آنها استنتاج کرد. ازاین‌رو استدلال قرینه‌ای شر ناتمام می‌ماند. این استدلال از سوی فیلسوفانی چون بروس راسل و ویلیام رو و ترنت دوئرتی به چالش کشیده شده است. آنها در مقابل این استدلال، «تمثیل والدین مهربان» را عرضه می‌کنند که عکسِ استدلال ویکسترا، مطرح می‌کند والدین عاشق و مهربان در زمان سختی و رنج، کودکشان را تنها نمی‌گذارند یا به طریقی سعی می­کنند تا دلیلِ سختی و رنج را برای کودک روشن کنند. لذا از نظر آنها اگر خداباوری صادق باشد، انتظار می‌رود که این جهان، جهانی شفاف باشد و بتوان به دلایل خداوند پی ‌برد. در این مقاله می‌کوشیم نشان دهیم اساساً «تمثیل والدین» با محدودیت‌هایی مواجه است که نه می‌توان به سودِ خداباوری شکاکانه از آن بهره جست و نه علیه آن. از سوی دیگر ادعای شفافیت منتقدان را نیز نقد خواهیم کرد. در نهایت با پرداختن به استدلالات آلستون نشان خواهیم داد که ادعای محدودیت شناختی از سوی خداباوران شکاک بدون پشتوانه نیست. ملاحظه خواهیم کرد که استدلالات او معتبر است. از این رو، می­توان، ادعای محدودیت شناختی از سوی خداباوران شکاک را موجه دانست.