جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نحوۀ تعلیم پیر به مرید در اسرار التوحید به‌گونه‌ای است که می‌توان آن را با بازی هرمنوتیکی گادامر که هدف نهایی از مطرح ساختن آن، رهایی از «سوژه‌محوری» است، تطبیق داد. گادامر رهایی از «سوژه‌محوری» را به‌عنوان غایت نهایی در ذیل مفهوم «بازی» که آغازی برای ورود به بحث هنر است، مورد توجه قرار می‌دهد. در حقیقت این غایت، مقابله‌ای با عقلانیت «سوژه‌محور» در تفکر مدرن است. هدف از تطبیق رابطۀ پیر و مرید با بازی هرمنوتیکی معرفی عرفان اسلامی (به‌خصوص عرفان رایج در خراسان) به‌عنوان همپای هنر یونانی در حذف تفکر «سوژه‌محوری» است که این هدف از طریق روش‌های تحلیلی-تطبیقی-توصیفی دنبال می‌شود. حکایات اسرار التوحید به‌عنوان متنی عرفانی ویژگی‌های بازی هرمنوتیکی را به‌نحو کاملی (البته در ذیل معرفت‌شناسی عرفانی و نه هنر) پوشش می‌دهند. از جمله ویژگی‌های بازی گادامری که در اسرار التوحید وجود دارد،‌ عبارت‌اند از: استقلال بازی از بازیکنان، امر غیرجدی و جدیت در بازی، نحوۀ حضور تماشاگر، غایت بازی و در نهایت حذف سوژه.

از قرون گذشته تا کنون کتاب‌هایی با عنوان جامع حدیثی شهرت یافته است که به جوامع اولیه، جوامع متقدم و جوامع متأخر قابل تقسیم است. یکی از این کتاب‌ها، بحارالانوار نوشته‌ی علامه مجلسی است. پس از نگارش، این دایره‌المعارف بزرگ شیعی در زمره‌ی جوامع حدیثی سه‌گانه‌ی متأخر جای گرفت و به دلیل گستردگی حجم و محتوای احادیثش که منتهی به جامعیت آن شده است، مورد توجه‌ی ویژه قرار گرفت. این اثر وزین از جهات گوناگونی دارای جامعیت است اما به طور دقیق، مشخص نیست که با چه شاخصه‌هایی، به آن اطلاق جامع می‌شود. علامه مجلسی در این باره توضیحی نداده است و همچنین نویسندگانی که پیرامون بحارالانوار قلم‌فرسایی کرده‌اند چندان به این موضوع عنایت نداشته‌اند. نوشتار پیش‌رو با روش توصیف و تحلیل متون و منابع حدیثی- تاریخی درصدد بیان شاخصه‌هایی برای جامعیت کتاب بحارالانوار با تاکید به قرائن موجود در مقدمه و محتوای این کتاب است. بررسی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد که نمود‌های جامعیت آن شامل جامعیتِ مآخذ و جامعیت موضوعی و کمّی است که نقطه‌ی افتراق این کتاب با جوامع حدیثی دیگر است. همچنین جامعیت این کتاب رابطه‌ی مباشری با حفظ و نشر احادیث شیعی در جهت رفع نیاز‌های زیستی شیعیان دارد که چنین دیدگاهی نیز ریشه در کتاب علی (ع) دارد و برای پی بردن به ابعادی عمیق‌تر از جامعیت بحارالانوار، در کنار سایر وجوه باید به آن توجه داشت.

مفاهیم آیات الهی هدف اصلی نزول قرآن کریم است و به همین دلیل، مفسران سعی در کشف هرچه بیشتر مفاهیم آیات الهی کرده‌اند. برای این منظور یکی از مسائلی که همواره مورد نظر مفسران بوده، شناخت آیات و سوره‌های مکی و مدنی است. در این میان ابزارهایی همچون احادیث باقیمانده از معصومان، مفاهیم و روابط منطقی بین کلمات و آیات، و دستور زبان عربی همواره در اختیار مفسران بوده، اما با پیشرفت علم رایانه، قرآن‌کاوی رایانشی ابزار نوینی است که در دهه‌های اخیر به کمک قرآن‌پژوهان آمده است. در همین راستا این مقاله روشی جدید برای تعیین سوره‌های مکی و مدنی مبتنی بر قرآن‌کاوی رایانشی پیشنهاد کرده است. در روش پیشنهادی ابتدا ابزاری نرم‌افزاری برای تبدیل متن سوره‌های قرآن کریم به ماتریس عددی با استفاده از حساب ابجدی ارائه ‌شده، سپس با استفاده از ماتریس به‌دست‌آمده، شکل موج سوره‌ها ترسیم، و در نهایت الگویی برای تشخیص مکی یا مدنی بودن هر یک از سوره‌ها ارائه گردیده است. نتایج تشخیصی به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که روش پیشنهادی حداکثر 16% و حداقل 4% اختلاف نسبت به‌صورت مکتوب دارد.

یکی از پرسش‌های بنیادین پیرامون وحی محمدی، این است که «این وحی چه گستره‌ای دارد؟»؛ به دیگر سخن، کدام دسته از سخنان پیامبر گرامی اسلام(ص)، آبشخورش وحی الهی بوده و کدام دسته بر پایۀ اجتهاد یا به فراخور زندگی روزمرۀ ایشان گفته شده است؟ آیات سوم و چهارم سورۀ نجم، یکی از داده‌های مهم دربارۀ پرسش پیش‌گفته است که دانشوران علوم اسلامی، اطلاعات گوناگونی در این باره از آن به دست داده‌اند. این جستار، پس از بازنمودن دیدگاه درست دربارۀ گسترۀ وحی محمدی بر پایۀ این آیات، دیدگاه‌های تفسیرنویسان را در این باره بازآورده و آنها را داوری کرده است. در این پژوهش از رهگذر تفسیر قرآن به قرآن، باز نموده شده است که آیات سوم و چهارم سورۀ نجم، تنها، گویای وحیانی بودن قرآن است؛ نه قرآن و فراتر از آن، آن سان که برخی تفسیرنویسان سخنان غیرقرآنی پیامبر(ص) را نیز با استناد بدین آیات وحیانی خوانده‌اند و نه چیزی به جز قرآن، آن سان که برخی این آیات را گواه وحیانی بودن سخنان پیامبر(ص) دربارۀ جانشینی حضرت علی(ع) شناسانده‌اند.

بخشی از دعاهایی که در میان مسلمانان رواج یافته و در برخی از کتب ادعیه به‌عنوان یک متن حدیثی و مأثور نقل شده، از اعتبار لازم برخوردار نبوده و یا اسناد آن به دست نرسیده است. به نظر می‌رسد یکی از این دعاهای مشهور و فاقد سند، دعای عدیله باشد. بررسی پیشینه­ی وجود این دعا در متون کهن، میزان توجه عالمان دینی، فقیهان و محدثان به این دعا و نیز نقد سندی و تحلیل محتوایی آن، راه دستیابی به اعتبار یا عدم اعتبار آن را هموار می­نماید. ازاین‌رو، پژوهش حاضر سعی دارد با روش توصیفی ـ تحلیلی، ضمن بیان دیدگاه­های مطرح‌ شده در خصوص این موضوع، میزان اعتبار متن این دعا را مورد نقد و بررسی قرار دهد. به نظر مؤلف، متن مشهوری که نام دعای عدیله را بر خود گرفته و به امام علی (علیه السلام) منسوب شده است، به دلایلی چند ازجمله؛ مرسل بودن متن دعا و همچنین موجود نبودن آن در متون معتبر حدیثی و دعایی و نیز پاره­ای از ناروایی‌های متنی و محتوایی، فاقد ویژگی‌های ادعیه مأثوره از اهل بیت (علیهم السلام) بوده و امکان انتساب به ایشان را ندارد.

از ویژگی بارز احادیث شیعه انتقال مکتوب آن‏ها ‏است. از این رو یکی از روش‏های اعتبارسنجی نزد قدما، بررسی منابع حدیثی بوده است. شناخت روش‏های موجود در این نوع از اعتبارسنجی، نیازمند بررسی عملکرد قدما است. در این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به ارائه روش‏هایی در تشخیص منابع مکتوب شیخ صدوق و نوع تعامل وی با این آثار پرداخته شده است. اعتبارسنجی شیخ صدوق در حوزه مکتوبات حدیثی قابل تقسیم به سه دسته‏اند: قبول اجمالی مصدر حدیثی، طرد تمام کتاب و قبول بخشی از آثار. در این تقسیم‏بندی‏ها عواملی مانند شناسایی صحت و سقم انتساب کتاب به نویسنده، مشایخ صاحب کتاب، نوع محتوای کتاب، روش تحمل و انتقال کتاب، میزان اعتبار نسخه کتاب و شخصیت راوی کتاب دخیل بوده است. به نظر می‏رسد عوامل مؤثر بر این دسته‏بندی‏ها بر سایر قدما نیز صدق ‏کند.

قرآن و سنت پیامبر و اهل‌بیت ایشان علیهم‌السلام مهمترین منابع دینی هر مسلمانی است. هر چند صحت و اتقان قرآن بطور متواتر و قطعی بر همگان از فریقین آشکار و مبرهن است، اما در صحت و سقم احادیث رسیده از نبی اکرم و ائمه معصوم علیهم‌السلام تردید و تشکیک بین علمای حدیث وجود دارد چرا که حدیث از آن مصونیتی که قرآن برخوردار بود، بهر‌مند نبوده و فعالیت‌های دروغ پردازان در همان عصر حیات پیامبر صلی الله علیه و آله و هشدار ایشان نسبت به ظهور کذابان و وضاعان، خود شاهدی برای عدم مصونیت حدیث از جعل و تحریف و دستبرد دروغگویان است. یکی از اندیشمندان و دغدغه‌مندان در عصر معاصر استادِ شهید، مرتضی مطهری است که هر چند با چهره‌ای حدیثی شهرت نیافته، اما در تلاش‌ها و جستجوهای حدیثی خود به نقد و تحلیل احادیثی پرداخته که در صحت آنها تردید داشته است. این پژوهش با روش توصیفی_تحلیلی در بررسی معیارهای استاد مطهری در نقد احادیث موضوعه به این نتیجه رسیده که استاد مطهری با گذراندن احادیث مربوطه از صافی معیارهایی همچون قرآن، سنت و سیره معصومین علیهم-السلام، عقل، تاریخ قطعی و بررسی سندی و محتوایی حدیث به صحت یا جعلی بودن آن حکم می‌کردند. ایشان در مطالعات حدیثی خویش علل و انگیزه‌های مختلف وضّاعان و کذّابین را مواردی همچون: انگیزه‌های سیاسی و اجتماعی مانند تثبیت حکومت، دشمنی با اهلبیت و تقویت دشمنان اهلبیت، انگیزه‌های دینی و فرهنگی و اجتماعی مانند ترغیب مردم به دین و قرآن، تعصبات قومی، قبیله‌ای و جغرافیایی و حب و بغض‌های افراطی بیان کردند.

ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه قمی (م381ق) معروف به شیخ صدوق، از محدثان و فقیهان نامدار قرن چهارم هجری بوده است. کتاب­ها، مقالات و مدخل­های دانشنامه­ها، در شناخت شخصیت و کارنامه­ی علمی وی، مطالب فراوانی نوشته­اند. از جمله کتاب­هایی که به نگارش درباره­ی شیخ صدوق و آثارش، پرداخته است، کتاب تاریخ حدیث شیعه است که به همت موسسه دارالحدیث در پنج جلد به نگارش درآمده است. جلد دوم آن مربوط به تاریخ حدیث در قرن­های چهارم و پنجم است. بخش مربوط به قرن چهارم و پنجم را آقای دکتر مهدی احمدی نوشته­اند. از آنجا که در موسساتی این­چنین و در پژوهش­هایی مانند آن، متون نگارش شده مورد ارزیابی و داوری کارشناسان قرار می­گیرد، انتظار می­رود که متن­ها علمی­تر و دقیق­تری به مخاطبان ارائه گرد. در این نوشته، اشکالاتی چند در زندگی و فعالیت­های شیخ صدوق به دید می­آید که به بررسی آن پرداخته و نظرات درست و نادرست را به بوته­ داوری قرار می­دهیم.

موضوع «هفت آسمان و زمین» از مسائل بحث‌انگیز میان مفسران است. برخی با رویکرد علمی، به ذکر احتمالات مختلف پیرامون آیه دوازده سوره طلاق پرداخته، آن را بر عوالم مادی و کرات آسمانی تطبیق نموده‌‌اند؛ اما به نظر، این‌ نحوه تفسیرها و تطبیق‌ها نه تنها به رفع ابهامات کمک نکرده، بلکه بر مشکالات افزوده است. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی ـ تحلیلی و با گرایش انتقادی بر آن است، ضمن بررسی معناشناسانه مفردات و ترکیبات آیه، به استناد روایات معصومان(ع)، و نظریات اندیشمندان، این نتیجه را مستدل نماید که، مراد از آسمانها و زمینهای‌ هفتگانه، تنها جهان مادی نیست؛ بلکه مقصود، مجموعه عوالم و مراتب هستی است که تحت اراده و تدبیر الهی اداره می‌شوند (یتنزّل الأمر بینهنّ). بنابراین تحمیل یافته‌های علمی بر «سبع سماوات»، تلاشی نافرجام و پایه اشکالات متعددی است که این نوشتار به تبیین آنها پرداخته است.