جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

متکلمان معتزله و امامیه از روزهای نخست در کنار هم به گفت و گو، بحث و مناظره مشغول بوده اند. در این فضا ممکن است تاثیراتی برای هر یک از جریان ها حاصل شده باشد. مکتب امامیه و معتزله به علت پذیرش حسن و قبح عقلی به عنوان مبنا و اساس عدل الهی و سایر آموزه های دینی به عدلیه معروف شده اند. آن ها با این مبنا، آموزه های دینی را به نحوی تحلیل کرده اند که خروجی آن، اختیار انسان، وجوب لطف و رعایت اصلح، وجوب تکلیف، نفی تکلیف فراتر از طاقت، وجوب اعواض بر آلام ابتدایی و تفسیر حکیمانه شرور بوده است. البته آن ها در برخی از باورها اختلافات جزئی و در بحث اراده و اختیار اختلاف نظر مهم دارند. معتزله در این باب، راه افراطی تفویض را برگزیده، اما امامیه با پیروی از ائمه اطهار(ع): نظریه «لاجبر و لاتفویض بل امر بین الامرین» را برگزیده است.

نظریه فایده‌گرایی جان استوارت میل نقش محوری در سودگرایی به ویژه سودگرایی کلاسیک دارد و بیشترین خیر برای بیشترین افراد را اصل اساسی ارزش اخلاقی می‌داند. در سویی دیگر در سنت کلامی شیعی و مکتب عقل‌گرای بغداد، نظراتی که حول محور مصلحت مطرح و مصلحت را ملاک ارزش و حسن و قبح افعال معرفی ‌می‌کنند، این قابلیت این را دارا هستند که با سودگرایی مقایسه‌ شده و ما را به نظریات فلسفه اخلاق اسلامی نزدیک‌تر کنند. از این رو در این تحقیق با روشی توصیفی ـ تحلیلی، نظریه میل با نظریه‌ مصلحت که برامده از آراء متکلمین اصلی مکتب کلامی بغداد (شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی) است، مقایسه‌شده است. حاصل آنکه هر دو نظریه در اصول وحدت‌گرا هستند. در نظریه میل اصل سود و در نظریه مصلحت، مصالح و مفاسد واقعی است که حسن و قبح افعال را تعیین می‌کنند. مصالح و مفاسدی که اگر ثابت و همیشگی باشند عقل مرجع تشخیصشان است و اگر متغیر باشند شرع به کمک عقل آمده و آنها را به نحو تفصیلی مشخص می‌کند. نظریه میل اگرچه به زعم وی قابلیت سازگاری با آموزه‌های مسیحی را دارد، نظریه‌ای سکولار و فارغ از پیش‌فرض‌های الهیاتی است اما نظریه مصلحت به شدت متأثر و مبتنی بر مبادی خداشناسانه است. در نهایت اینکه اگرچه خیر ذاتی در نظریه میل و مصلحت غایی در نظریه مصلحت به لذت و ألم منتهی می‌شود اما برخلاف میل، لذت و ألمی در نظریه مصلحت مبنای ارزش افعال و جعل احکام دانسته می‌شود که یا از احکام ضروری عقل صادر شده باشد یا از جانب خداوندی که کمال مطلق است تأیید شده باشد، از این رو لذات اخروی و پایدار بر لذات دنیوی تقدم دارند. ماهیت نظریه مصلحت سبب می‌شود بسیاری از اشکالاتی که به نظریه میل وارد می‌شوند، مانند دشواری محاسبه سود یا غفلت از سود فردی، وارد نباشد.

اعتقاد به «نبوت» وجه و شاخص مشترک میان تمامی فرق و مذاهب اسلامی است که در نگاهی دقیق‌تر مباحث مختلفی را شامل می‌شود. ضرورت بعثت و ارسال رسل، صفات و ویژگی‌های پیامبران، عصمت انبیای الهی در بازه زمانی قبل و بعد از بعثت، ماهیت و انواع وحی، تعداد انبیای الهی و... مبانی نبوت عامه را شکل می‌دهند که جریان‌های فکری مختلف بر پایه مبانی جهان‌شناسی و معرفت‌شناسی خود به تبیین و تشریح آن اقدام کرده و گاه نیز در مقام دفاع از باورهای خود درباره آن‌ها برآمده‌اند. جریان‌های فکری، عقیدتی شیعی نیز از این امر مستثنا نیستند؛ شیعه امامیه و اسماعیلی نیز بر همین اساس به میدان آمده و آثاری از خود به جای گذاشته‌اند. سید مرتضی علم‌الهدی فقیه، فیلسوف و متکلم مشهور امامی از بزرگ‌ترین دانشمندان امامی است که بر دفاع عقلانی از باورهای اعتقادی باور دارد. حمیدالدین کرمانی نیز داعی مشهور اسماعیلی دوران فاطمی است که تلاش وافری برای بازسازی اندیشه اسماعیلی با تکیه بر گزاره‌های عقلانی متکی به فلسفه نوافلاطونی و عقاید گنوسی نموده است. این پژوهش با تکیه بر روش تحلیلی، توصیفی در پی بررسی و تطبیق آراء و نظریات عالمان و متکلمان امامیه و اسماعیلیه در مورد مسائل اساسی نبوت عامه که نقش مبانی آن را دارد، برآمده است. مطالعات و بررسی‌های انجام شده بیانگر اشتراکات فراوانی در مسائل «نبوت عامه» مانند ماهیت نبوت عامه، عصمت انبیاء، برتری خاتم النبیین بر سایر انبیاء، صفات پیامبران الهی، ایمان به جمیع انبیاء الهی و... دارد. ریشه و منشأ این اشتراکات را می‌توان در اعتقاد به اصل نبوت و امامت در هر دو جریان جستجو کرد، به ویژه اینکه آبشخور مشترک فکری تا زمان امامت امام صادق(علیه السّلام) نقش اساسی در سازه فکری، اعتقادی هر دو جریان دارد. مهم‌ترین افتراق‌ها نیز به مبانی خاص اسماعیلیه در مبانی جهان‌شناسی و معرفت‌شناسی آنان باز‌می‌گردد. اسماعیلیه با اعتقاد به هفت دور مقدس برای تاریخ بشر و تکیه بر الهیات تنزیهی، قائل به تقسیمات خاص میان انبیا و سپس نقش امام در معرفت بشری دارند که آنان را از اندیشه امامیه به خوبی متمایز می‌سازد. متأثر از مبانی گفته شده، اختلاف در نگاه به رتبه و جایگاه انبیاء با فرشتگان و سایر مخلوقات، نحوه انتقال وحی و پیام الهی به رسولان، اختلاف نظر در تعداد، ادوار و القاب انبیاء، از مسائل اختلافی دو جریان به شمار می‌رود.

قرآن کریم به عنوان برترین معجزه آخرین رسول خدا، با آیات تحدی و فراخواندن مخاطبانش به همانندآوری، خود، پرده از اعجازش برداشته است. از آنجا که جنس این معجزه از نوع کلام بوده و کلام، وجوه مختلفی را در بر می گیرد، در این باره که به راستی کدام وجه از این کلام، اعجاز به شمار می‌رود و دیگران از آوردن مانند آن ناتوانند، دیدگاه‌های مختلفی از سوی عالمان دینی بیان شده و همین اختلاف دیدگاه‌ها سبب شده تا پژوهش‌های مختلفی، چه به صورت تطبیقی بین دیدگاه عالمان دینی، از اهل تسنن گرفته تا شیعه، و چه به صورت موردی، انجام شود. اما با بررسی‌های انجام گرفته این نتیجه حاصل شد که تا کنون پژوهشی که به بررسی دیدگاه عالمان متقدم و متأخر امامیه، و به طور خاص بررسی تطبیقی دیدگاه سید مرتضی، به عنوان یکی از عالمان دینی امامیه متقدم، و علامه طباطبایی، به عنوان یکی از عالمان دینی معاصر امامیه بپردازد انجام نشده است. بدین سبب این پژوهش در راستای فهم این مطلب، با روش توصیفی- تحلیلی و با ابزار کتابخانه‌ای انجام شد و این نتیجه حاصل گردید که هر چه از سده‌های ابتدایی به سمت زمان حال پیش می‌رویم علاوه بر اینکه در کنار اعجاز لفظی، وجوه متعددی از اعجاز غیر لفظی از سوی عالمان دینی مورد توجه قرار گرفته، دایره وسعت این وجوه در نگاه عالمان متأخرتر نیز گسترش یافته و وجوه متعدد جای وجوه تک‌بعدی و ساده را گرفته است. علاوه بر این، وجه صرفه که تنها وجه مورد توجه عده‌ای از عالمان متقدم می‌باشد رفته رفته در دیدگاه عالمان امامیه به دیدگاهی شاذ تبدیل شده است. این وجه تنها وجه مورد پذیرش عالمانی چون سید مرتضی است. در مقابل، این وجه تنها وجه مردود، نزد عالمانی چون علامه طباطبایی می‌باشد. علامه طباطبایی به عنوان یکی از عالمان معاصر امامیه در این باره قائل به عمومیت اعجاز قرآن از قبیل: مقررات و احکام عبادی، قوانین مدنی، سیاسی، قضایی و اقتصادی، سرگذشت انبیاء و ملت‌ها، اخبار غیبی، شیوایی بیان، گیرایی تعبیر و بلندی معارف و ... می‌باشد.

علی بن الحسین الموسوی مشهور به «سید مرتضی» از عالمان بزرگ تاریخ تشیع در قرون چهارم و پنجم است که در پایه گذاری عقل گرایی در فهم دین و تفسیر قرآن نقش ممتازی دارد. قرآن موضوع تعقل و تفکر را مورد تاکید قرار داده است٬ و در سنت معصومان: نیز اهمیت جایگاه عقل در فرایند فهم و معرفت دینی ٬ نمایان است. شایان توجه است که مفسران فریقین همواره از نیروی عقل به هنگام تفسیر آیات مرتبط باعقل کمک گرفته‌٬ و مجموعه عظیمی از تفسیر عقلی قرآن را به وجود آورده اند. در این میان، سیدمرتضی علم‌الهدی با رویکرد عقلی-کلامی به تحلیل و بررسی آیات قرآن پرداخته٬ و با عنایت به موقعیت شهر بغداد(وجود جریان های فکری و نحله های مذهبی)به دفاع از مبانی کلامی شیعه پرداخته است. و رویکرد عقل گرایانه سیدمرتضی٬ ریشه در منزلت عقل در مبانی کلامی شیعه دارد. وی عقل را مجموعه ای از علوم ضروری می داند که رهاورد آن، اصول کلی هستی شناختی، معرفت شناختی،ارزش شناختی و استلزامات بی واسطه آنها می باشد. وی به دنبال ارائه ساختاری عقلانی از مکتب امامیه است؛ بدین جهت آموزه های تفسیری را بر اساس داده های عقلی٬ و فارغ از ابزارهای ظنی استوار می سازد. او عقل را هم به عنوان منبع و هم به مثابه ابزار در فهم و تفسیر می داند. موضوع این رساله، بررسی شاخص های عقلگرایی در آراء تفسیری سیدمرتضی است. که به هدف بازشناسی مبانی نظری سیدمرتضی در تفسیر کلامی صورت گرفته است. در این رساله پس از بررسی زمینه های عقل گرایی در عصر سید مرتضی٬ با ذکر نمونه هایی به شرح شاخص های عقل گرایی وی در تفسیر می پردازیم. شیوه پژوهش با روش استنادی- تحلیلی، و توصیفی- مقایسه‌ای انجام می‌پذیرد. و با پردازش داده ها٬ و بهره گیری از منابع کتابخانه ای، شاخص های عقل گرایی سیدمرتضی بدست می آید. مهم ترین شاخص های عقل گرایی تفسیری سید مرتضی را می توان در ارزیابی و تحلیل مطالب٬ .بیان احتمالات گوناگون معنایی از آیات٬ رفع تعارض ظاهری میان آیات با نیروی عقل٬ تبیین مفاهیم ادبی با تحلیل عقلی٬ نقد و بررسی آراء مفسران جستجو کرد. همچنین تحلیل عقلی موضوع سخن٬ نفی باور منتسب به شیعه٬ اصلاح معانی ناصواب٬ ترجیح معنای حقیقی بر مجاز٬استعاری دانستن آیات با استناد به قرینه بداهت عقلی٬استعاری دانستن آیات با استناد به حکم عقلی نزاهت خداوند از اوصاف مادی٬تحلیل و بررسی در مباحث لغوی قرآن٬ نقد روایات تفسیری٬ حمل لفظ بر خلاف ظاهر٬ از دیگر جلوه های عقل گرایی در آراء تفسیری سیدمرتضی است.

معيار معرفت اضطرارى از منظر سيّد مرتضى، بى‏ نيازى از نظر و استدلال است كه بر اساس آن، قلمرو معارف اضطرارى (غير اختيارى)، صرفا علوم حاصل از مشاهدات (محسوسات) و ابتدائيات (بديهيات) است كه بدون فكر و نظر در انسان‏ ها حاصل می شوند. ساير علوم و معارف بشر، اعم از دينى و غيردينى كه به نوعى محتاج فكر و نظرند، از منظر سيّد مرتضى، اكتسابى و اختياری اند. از نظرگاه علم الهدى، از آن‏جا كه معرفت اللّه و معرفت به امور دينى و اعتقادى، نه از محسوسات است و نه از اوّليات و بديهيات، معلوم می شود، معرفت به آنها اكتسابى و اختيارى است كه با نظر و استدلال، حاصل می شوند. با اين بيان، او با انگاره اكثر انديشمندان اماميه، چه محدّثان و چه متكلّمان، در دو مدرسه كوفه و قم كه معارف را اضطرارى و معرفت اللّه را فطرى می دانستند، مخالفت كرد و به سان استادش شيخ مفيد، بر اكتسابى و عقلى بودن همه معارف و اعتقادات دينى تأكيد ورزيد. با اين حال، سيّد مرتضى برخلاف استادش شيخ مفيد، عقل را در دانش و نتايجش خودبنياد و غيرمحتاج به سمع می دانست.

رساله موجز و جامعي در كلام است كه از حسن و قبح، توحيد، عدل، نبوت، امامت، آجال، ارزاق، اسعار بحث شده است. كتاب معرفي است از «سيد مرتضي» كه به درخواست استاد خويش آن را در بيان اصول عقايد و مسائل فقهي از طهارت تا زكات به رشته تحرير در آورده است، «شيخ الطائفة» اين كتاب را شرح نموده و نام آن را التمهيد نهاده، از آنجا كه تنها بخش اصول عقايد را شامل مي شود. از اين رو التمهيد الاصول نام گرفته، جز او، قاضي عبد العزيز ابن براج (م 481ه)، شاگرد شيخ طوسي نيز اين اثر را شرح نموده است. اين كتاب به سال 1387 ه در نجف اشرف به چاپ رسيده است. (سيد محمود مرعشي) مختصر فتوائي است در واجبات احكام فقهي كه دانستن آنها بر مكلف لازم است، اين مختصر مشتمل بر كتاب طهارة و صلاة و اعتكاف و زكاة و حج مي باشد، درباره نام كتاب بايد تحقيق شود. (سيد احمد اشكوري) از سيد مرتضي علم الهدي. مسائل اصولي و فقهي است: بدين گونه: باب در توحيد. در عدل. در نبوة. در امامت. در آخرت. سپس فصولي در طهارت. نماز. زكات. جنائز. روزه. حج. (احمد منزوي) امالي است از سيد مرتضي، كه با مسئله مسح بر خفين در وضو مورخ شعبان 415 آغاز مي گردد و بيست و هفت مسئله است كه با عنوان جواب به آنها پاسخ گفته و برخي از آنها مورخ است. (احمد منزوي) شامل اصول عقايد (توحيد، عدل، نبوت، امامت، معاد) و احكام شرعي (طهارت، صلات، صوم، حج و زكات) است. اين رساله در اصول، استدلالي و در فروع، فتوايي مي باشد. مؤلف در پايان، تفصيل بيشتر را به دو كتاب «ذخيره» و «مصباح» خويش كه اولي در اصول و دومي در فروع دين مي باشد ارجاع داده است. (براتعلي غلامي مقدم) با عنوانهاي باب و فصل در اعتقادات و كتاب و فصل در عبادات و احكام. (دانش پژوه) شامل اصول عقايد (توحيد، عدل، نبوت، امامت، معاد) و احكام شرعي (طهارت، صلات، صوم، حج و زكات) است. اين رساله در اصول، استدلالي و در فروع، فتوايي مي باشد. مؤلف در پايان، تفصيل بيشتر را به دو كتاب «ذخيره» و «مصباح» خويش كه اولي در اصول و دومي در فروع دين مي باشد ارجاع داده است. (براتعلي غلامي مقدم) كتابي است در مبحث اعتقادات و اصول دين (شامل 5باب: توحيد، عدل، نوبت، امامت و آجال و ارزاق) و فروع دين (طهارت، صلوة، اعتكاف، حج و زكات) كه مؤلف آن را درخواست استادش نگاشته است. وي در پايان، توضيح بيشتر را به كتابهاي ديگرش «الذخيره»، «المخلص» و «المصباح» ارجاع داده است. اين رساله توسط خود مؤلف و به درخواست شاگردش ابوالفتح محمد بن علي بن عثمان كراجكي (-449ق) شرح شده است. (نسخه 653رضوي، 1692مجلس). شيخ الطائفه محمد بن حسن طوسي نيز قسمت اصول دين آن را با عنوان «تمهيد الاصول» شرح كرده است. (نسخه54رضوي) و همچنين عبدالعزيز بن براج (-481ق) نيز قسمت فروع آن را شرح و توضيح داده است. (نسخه 327مرعشي) در معالم ابن شهر آشوب (چاپ اقبال ص 105) آمده كه «ابوالفتح كراجكي» مذكور قسمت اصول آن شرح كرده است و الله اعلم. آغاز كتاب: بسمله، الحمدلله كما هو اهله و مستحقه و صلي الله علي سيد الانبياء ... اما بعد احببت الي ما سألنيه الاستاد ادام الله تاييده من املاء مختصر يحيط بما يجب اعتقاده في جميع اصول الدين ثم ما يجب عمله من الشرعيات التي لا ينكاد المكلف من وجوبها عليه لعموم البلوي بها ... انجام كتاب: و من اراد التفريع و استيفاء الشرع و ابوابه فعليه بكتابنا المعروف بالمصباح و من اراد الاقتصاد فما اوردناه هنا كاف شاف. والله تعالي هو الموفق للصواب [الهيات مشهد 3/1339؛ التراث العربي في مكتبة المرعشي و 32/774و2/213؛ الذريعة 5/144؛ آية الله فاضل خوانساري 1/158؛ فهرست آستان قدس 1/367/21-368؛ مدرسه فيضيه 2/157؛ مجلس شورا 10/808؛ كشف الحجب 158؛ فيلم دانشگاه 1/575 و 3/259؛ دانشگاه تهران 5/1843 و 15/4174 و 16/319 و 16/404؛ ف 1834؛ الذريعة 13/178؛ ادب المرتضي ص 117؛ موسسه آية الله بروجردي 1/16؛ ملك 5712/19 گ 61پ-70پ به نسخ محشي؛ اهدائي به آستان قدس ص 277 و 338؛ سه كتابخانه اصفهان ص 193؛ كتابخانه شخصي رضا استادي ص69؛ مجلس شورا 16/10 و 16/11؛ مرعشي 5/310؛ فهرست آستان قدس 20/19 و 1/29/21؛ اهدائي به آستان قدس ص 293] شرح و حواشي: التمهيد في الاصول = تمهيد الاصول = شرح جمل العلم شيخ طوسي، محمد بن حسن (385-460) شرح جمل العلم و العمل = شرح جمل الاعتقاد علم الهدي، علي بن حسين (355-436) شرح جمل العلم و العمل ابن براج، عبدالعزيز بن نحرير (400-481)

رساله مختصري است در خصوص تأويل و يان أيه شريفه ( لا تدركه الابصار و هو يدرك الابصار ) است كه در ضمن مسائل المرتضي به سال 1422 ه تحقيق و در بيروت چاپ شده است . ( سيد محمود مرعشي ) بحث كوتاهي است پيرامون آيه شريفه ( وجوه يومئذ ناضرة الي ربها ناظرة ) ايشان با بيان نظر علما در ابطال رؤيت و استناد آنها به اين آيه و تأويلات آن ، به بحث و بررسي پرداخته است . اين رساله در ضمن مسائل المرتضي به سال 1422 ه تحقيق و در بيروت چاپ شده است . ( سيد محمود مرعشي) آغاز كتاب: مسألة من الكتاب ايضاً ، اعلم أن اصحابنا قد اعتمدوا في ابطال ما ظنه اصحاب الرؤية في قوله تعالي ( وجوه يومئذ ناضرة الي ربها ناظرة ... ) [ الآية ] علي وجوه معروفة . انجام كتاب: و في الجواب الذي ذكرناه لا يفتقر الي تقدير محذوف ، لان الي فيه اسم يتعلق به الرؤية ، فلا يحتاج الي تقدير . ]مرعشي 32/754و 32/755 مسائل المرتضي ، بيروت ، 1422 ه ، 109-114 . مسائل المرتضي ، بيروت ، 1422ه ، 115-117 .[

استدلال به آيه «رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ» (اعراف: 143) بر امکان رؤيت خداوند، يکي از مهم‌ترين ادله‌اي است که قائلان به رؤيت‌پذيري خداوند بدان متمسک شده‌اند. در نظر ايشان، اين آيه گوياي درخواست رؤيت خداوند از سوي حضرت موسي(ع) است و ابراز چنين درخواستي از سوي ايشان بر امکان‌پذيري رؤيت خداوند دلالت دارد. سيدمرتضي علم‌الهدي (436ق) در آثار خود، پاسخ‌هاي متعددي درخصوص رد اين استدلال ذکر نموده است. او در ميان پاسخ‌هاي مطرح شده، بيشتر بر دو پاسخ تأکيد ورزيده است: يکي آنکه درخواست حضرت موسي(ع)، نه درخواستي از جانب خودِ او، بلکه تنها حکايت درخواست رؤيت از جانب قوم او بوده است، و ديگر آنکه اگر درخواست حضرت موسي(ع) از جانب خودش بوده، او مشاهده آياتي را که مستلزم علم ضروري به خداوند هستند، از وي طلب نموده است. در ميان اين دو پاسخ نيز پاسخ اول را ترجيح داده و بلکه درنهايت، تأويل دوم را باطل دانسته است. به‌نظر مي‌رسد وجوهي که او به‌عنوان مرجحات پاسخ اول ذکر نموده و آنچه را مبطل تأويل دوم برشمرده، خالي از مناقشه نيست و درواقع اين پاسخ دوم است که بر پاسخ اول رجحان دارد و بلکه اساساً پاسخ اول قابل پذيرش نيست.