SearchIn5Lib | کتابخانه مجازی الفبا

تاریخ نگاری در دوره ی پیشامدرن به توضیح زندگی و عملکرد نخبگان سیاسی اختصاص داشت. در عصر مدرن حوزه ی عمل مورخان گسترش پیدا کرد و جنبه های اجتماعی و فرهنگی زندگی انسان ها در ادوار گذشته هم مورد توجه مورخان قرار گرفت. با این حال در کشور ما اکثر پژوهش های تاریخی هم چنان معطوف به حوزه ی تاریخ سیاسی است و سایر حوزه های پژوهش تاریخی کم تر مورد توجه قرار می گیرد. یکی از حوزه های نسبتا مغفول، زندگی روزمره ی مردم ایران در ادوار گذشته است.

تفریحات مردم بخشی از زندگی روزمره ی آنان را تشکیل می دهد. تفریح یکی مفهوم تخصصی در علوم اجتماعی و مطالعات فرهنگی نیست. دومازدیه «گذران اوقات فراغت» را چنین تعریف کرده است:«گذران اوقات فراغت در برگیرنده ی مجموعه ای از اشتغالاتی است که فرد با کمال میل بدان پردازد؛ خواه به منظور استراحت، خواه برای ایجاد تنوع، خواه با هدف گسترش اطلاعات و آموزش خویشتن بدون اهداف مادی و خواه برای مشارکت اجتماعی ارادی و بسط توان آزاد و خلاقش؛ بعد از آن که از الزامات حرف های خانوادگی فارغ گشت». در این پژوهش مقصود از تفریح، نوعی از گذران اوقات فراغت است که به قصد کسب نشاط انجام می گیرد.

در دوره ی پهلوی تنوع تفریحات قابل دسترسی برای افراد جامعه افزایش یافت. از جمله این که تعداد سینماها و سالن های تئاتر، کافه ها و پارک ها افزایش قابل ملاحظه ای یافت. اقشار مختلف اجتماعی رویکردهای گوناگونی در مقابل تغییرات تفریح اتخاذ می کردند. در این پژوهش تلاش بر آن است که روند این تغییرات توصیف شده ورویکرد اقشار مختلف در این زمینه بررسی گردد. در صورت وجود شواهد کافی مبنی بر نارضایتی اقشار گوناگون از اقدامات حکومت در این زمینه، بر اطلاعات موجود در مورد زمینه های وقوع انقلاب اسلامی افزوده می شود.

شایان ذکر است که در این پژوهش بر جمع آوری اطلاعات پراکنده در انواع منابع مکتوب در مورد تفریحات رایج در دوران قاجار و پهلوی تمرکز شده است. انجام مصاحبه های گسترده با ساکنین شهر تهران در دوره ی پهلوی می  تواند قدم بعدی باشد و اطلاعات ما را در این باره افزایش داده و تصویر به مراتب دقیق تری پیش روی ما قرار دهد.

مطالب کتاب در هشت فصل ارائه گردیده است:

فصل اول: پیشینه ی پژوهش

فصل دوم: نگاهی به وضعیت تفریحات مردم تهران در عصر قاجار

فصل سوم: وضعیت تفریح در دوره ی سلطنت رضاشاه

فصل چهارم: وضعیت تفریح در سال های 1320 تا 1332 شمسی

فصل پنجم: وضعیت تفریح در سال های 1332 تا 1342 شمسی

فصل ششم: تأسیس مراکز تفریحی دولتی در سال های 1342 تا 1356 شمسی

فصل هفتم: وضعیت مراکز تفریحی غیردولتی در سال های 1342 تا 1356 شمسی

فصل هشتم: رویکرد اقشار مختلف مردم به تغییرات تفریح در سال های 1342 تا 1356 شمسی

اندیشه ی ایجاد مرکزی برای آموزش عالی در ایران و به تعبیری دیگر دانشگاه، نخستین بار با تأسیس دارالفنون در سال 1230 خورشیدی به همت میرزا تقی خان امیر کبیر تحقق یافت. دارالفنون گرچه توسع یافت، اما تجربه ی مغتنمی پیش روی کسانی که آرزوی آشنایی ایرانیان با دانش های جدید و پیشرفت های اروپائیان در صنعت، اقتصاد، سیاست، بهداشت و کشاورزی قرار داد. با عطف به این تجربه لایحه ی تأسیس دانشگاه تهران تهیه و به مجلس شورای ملی تقدیم شد. این لایحه در هشتم خرداد 1313 از تصویب مجلس شورا گذشت و در 25 اسفند همان سال دانشگاه تهران رسما افتتاح گردید. تأسیس دانشگاه تهران که با آغاز آشنایی جدی ایرانیان با مغرب زمین مقارن شده بود این دانشگاه را به بستر اصلی ارتباط با تمدن جدید، مبدل کرده است. در میان نهادهای علمی - فرهنگی - آموزشی متعدد کشور، دانشگاه تهران بی تردید از جایگاهی یگانه و ممتاز و اعتباری والا برخوردار است. این اعتبار و منزلت به علت ویژگی های دانشگاه و نیز تعامل گسترده و پیوسته ی آن با جامعه و ارکان اثر گذار بر آن رو به افزایش دارد.

از تأسیس دانشگاه تهران بیش از هفتاد یا هشتاد سال می گذرد، مروری بر کارنامه این کهن ترین نهاد نوین آموزشی در ایران، نشان می دهد که این مرکز سترگ علمی در طول تاریخ پرافتخار خود نقش و سهم بزرگی در توسعه ی همه جانبه ی کشور ایفا نموده است. نگاهی به آمار صدها هزار نفری دانش آموختگاه دانشگاه که از استعدادهای درخشان کشور بوده و پس از فراغت از تحصیل نیز هرکدام مصدر کاری و مبدا تحولی در تاریخ معاصر ایران بوده اند، گواه این مدعاست. تاکنون نخبه ترین استعدادهای کشور توانسته اند در رقابتی سراسری به دانشگاه راه یابند. اینان در پی آشنایی با دستاوردهای دانش نوین بشری و با تکیه بر هوشمندی و خلاقیت خویش در کار گشودن راه های تازه و چشم اندازهای امیدآفرین برای هم میهنان خود بوده اند و همچنان در راه پیشرفت روز افزون کشور در عرصه های فنی، تجربی، اقتصادی، اجتماعی و ... می کوشند. دانشگاه با تکیه بر این سرمایه های عظیم فکری، در طول حیات پی ثمر خود با تربیت افراد متخصص و با انجام طرح های پژوهشی و پروژه های مختلف علمی و با تقویت مبانی و بنیه های علمی سازمان های اداری و اجرای کشور، گام های بلندی در راه سربلندی و توسعه ی علمی و پژوهشی ایران برداشته است. نام دانشگاه تهران برای همه ی ما چیزی بیش از یک دانشگاه است. این نام برای اقشار مختلف ملت ما یادآور خاطره های عمیق و برجان نشسته است. این دانشگاه از سبقه ی علمی کشور و تلاش هزاران استاد و دانشجویان نشان دارد که به شوق ساختن آینده ای بهتر برای کشور، دانشگاه را از لطف وجود خود بهره مند کرده و به محیط آن جلوه ای خاص بخشیده اند. تأثیر دانشگاه تهران در جریان های علمی کشور، تولید علم، تربیت نسل آگاه و تحصیل کرده ی جامعه و کمک به توسعه و پیشرفت کشور، انکار ناپذیر است. در این دانشگاه، نام استادان پرآوازه ای می درخشد که در تاریخ ایران، در شمار افتخارات کشور باقی خواهد ماند. استادانی که آوازه ی آنان حتی از مرزهای کشور فراتر رفته و عرصه ی بین المللی علم و تحقیق را به تحسین آنان واداشته است. از سویی دیگر دانشگاه تهران نامی آشنا در عرصه های مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است. دانشگاهیان آگاه، سرشار از شور جوانی و شوق بیدارگری و اصلاح طلبی، با درک مسئولیت تاریخی خود هم در آگاه کردن آحاد مردم سعی بلیغ کرده و هم در مسیر حرکت های اجتماعی و سیاسی جامه پیشتازانه گام برداشته اند، لذا بسیاری از تحولات دهه های اخیر کشور مستقیم یا غیر مستقیم با نام این دانشگاه پیوند خورده است. پیشتازی دانشگاهیان دانشگاه تهران در مبارزات انقلاب اسلامی، پرچمداری در دوران هشت سال دفاع مقدس، عرصه های سازندگی و حضور فهیمانه ی استادان و دانشجویان در صحنه های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی کشور، از جمله ارزش هایی است که بر قدر، مرتبه و جایگاه این دانشگاه به عنوان یک کانون جامع علم و فرهنگ و سیاست می افزاید.

پدیده ها از تاریخ و گذشته ی خویش متأثرند. کاستی و نارسایی، توانایی و نیرومندی، تلخ و شیرین و خوب و بد هر پدیده در هر لحظه برآیند سرنوشت آن در پویش تاریخی خود است. آموزش عالی نیز از این قاعده بیرون نیست. اکنون آموزش عالی کشور در نقطه ی فعلی قرار گرفته و از سطح توسعه ی آن تعبیرهای مختلف می شود. بخش مهمی از وضعیت آن را تاریخ دانشگاه تهران رقم زده است. متاسفانه درباره ی تاریخ تحولات دانشگاه اطلاعات و منابع اندک است و تحلیل روندهای آن نیز عموما با دیدگاه های خاص انجام شده است. کتاب حاضر که به مناسبت سالگرد هفتادمین سال تأسیس دانشگاه در قالب یک طرح پژوهشی جامع، تحت عنوان تاریخ دانشگاه تهراه به انجام رسیده است، در پی ارائه ی کارنامه ی مستند این دانشگاه بدانگونه که بوده است، سعی در به تصویر کشیدن زحمات و تلاش هایی دارد که هزاران استاد و دانشجو و مدیران و کارکنان آن در طول 70 سال گذشته در آن سهمی داشته اند. اطلاعات مستند این کتاب می تواند پایه و مبنای محکمی در تحلیل های مربوط به سیر تحولات دانشگاه تهران و نقش آن در توسعه ی آموزش عالی و ایجاد سایر دانشگاه های کشور و عملکرد های مختلف اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشور باشد.

فهرست عناوین اصلی جلد اول کتاب:

بخش نخست: زمینه ها و ریشه های تاریخی تأسیس دانشگاه تهران

- دارالفنون شالوده ی مدارس عالی ایران معاصر

بخش دوم: پیش زمینه های تأسیس دانشگاه تهران در عصر مظفری و دوره ی مشروطه

فصل اول: از انجمن معارف تا قانون اساسی معارف

فصل دوم: مدارس عالی زیرساخت دانشکده های اولیه ی دانشگاه تهران در عصر مشروطه

بخش سوم: از قانون تأسیس تا افتتاح شورای دانشگاه

فصل اول: نخستین برنامه ریزی ها برای تأسیس دانشگاه تهران

فصل دوم: افتتاح دانشگاه و تأسیس دانشکده های ششگانه

بخش چهارم: نخستین گام ها برای برنامه ریزی و ایجاد سازمان اداری و آموزشی دانشگاه

فصل اول: تشکیل شورای دانشگاه و نخستین اقدامات و برنامه ها

فصل دوم: شورای دانشگاه و تلاش برای تدوین مقررات تأمین اساتید دانشگاه

فصل سوم: عناوین مهم ترین آیین نامه ها، مصوبات و دستور العمل های شورای دانشگاه

فصل چهارم: ضوابط پذیرش دانشجو، شرایط دریافت دانشنامه و اعطای مدال

بخش پنجم: بودجه، اموال و اولین منابع مالی و حقوق اساتید دانشگاه در دوره ی اول

فصل اول: بودجه، اموال و اولین منابع مالی دانشگه در دوره ی اول

فصل دوم: نگاهی به حقوق نخستین اساتید دانشگاه

بخش ششم: ساختمان ها، املاک و موقوفات دانشگاه تهران

فصل اول: نخستین ساختمان های دانشگاه در دوره ی اول

فصل دوم:  موقوفات دانشگاه

بخش هفتم: کتابخانه ها و انتشارات دانشگاه تهران

فصل اول: کتابخانه های دانشگه در دوره ی اول فعالیت دانشگاه تهران

فصل دوم: پیش زمینه های تاریخی ایجاد چاپخانه ی دانشگاه و شکل گیری دایره ی انتشارات

بخش هشتم: دانشگاه تهران و روابط بین المللی

بخش نهم: تاریخ تفصیلی دانشسرای عالی و ادبیات در دوره ی اول تاریخ دانشگاه

بخش دهم: تاریخ تفصیلی دانشکده ی علوم معقول و منقول در دوره ی اول تاریخ دانشگاه

بخش یازدهم: تاریخ تفصیلی دانشکده ی طب در دوره ی اول تاریخ دانشگاه

بخش دوازدهم: تاریخ تفصیلی دانشکده ی حقوق علوم سیاسی و اقتصادی در دوره ی اول تاریخی دانشگاه

بخش سیزدهم: تاریخ تفصیلی دانشکده ی علوم در دروه ی اول تاریخ دانشگاه

بخش چهاردهم: تاریخ تفصیلی دانشکده ی فنی در دوره ی اول تاریخ دانشگاه

بخش پانزدهم: تاریخ تفصیلی دانشکده ی کشاورزی

بخش شانزدهم: تاریخ دانشکده ی دامپزشکی

بخش هفدهم: تاریخچه ی تفصیلی دانشکده ی هنرهای زیبا

ایران و اسپانیا در حالی چهارصدمین سالگرد برقراری روابط خود را در سال 2016 پشت سر گذاشتند که روابط دو کشور طی دهه های اخیر تحت تأثیر رابطه ی اتحادیه اروپا و آمریکا با ایران قرار داشته است. با روی کارآمدن دولت تدبیر و امید و برنامه ی دستگاه سیاست خارجی آن برای تنش زدایی و دور کردن ایران از فضای امنیتی که بر کشور تحمیل شده بود، دیپلماسی نوع دوم هم اهمیت خاصی پیدا کرد. در این میان اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی (اکنون اداره ی مطالعات اسناد و تاریخ روابط خارجی) با دسترسی به قدیمی ترین مرکز اسناد آرشیوی کشور در وزارت امور خارجه نقش مهمی در پیشبرد دیپلماسی فرهنگی و بازشناسی و معرفی تاریخ روابط خارجی ایران دارد. برگزاری همایش های بزرگداشت روابط یکی از برنامه های این اداره در راستای کمک به تحقق این هدف است. از این رو و به مناسبت چهارصدمین سالگرد برقراری روابط رسمی و صدمین سال تأسیس سفارت ایران در مادرید، نمایشگاه اسناد و همایش روابط ایران و اسپانیا، عصر روز پنج شنبه 28 بهمن 1395 با پیام وزیران امورخارجه ی کشور در محل دانشکده دیپلماتیک وزارت امورخارجه ی اسپانیا برگزار شد. این همایش و نمایشگاه با همکاری وزارت امورخارجه ی دو کشور (مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران و مرکز اسناد تاریخی اسپانیا) و با حضور سفرای ایران و اسپانیا (در مادرید و تهران)، معاون پژوهشی مرکز آموزش و پژوهش های بین المللی (اکنون مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی) وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، رئیس دانشکده ی دیپلماتیک اسپانیا، تعدادی از سفیران و دیپلمات های مقیم مادرید و جمع زیادی از دانشجویان دانشکده ی دیپلماتیک و پژوهشگران اسپانیایی و ایرانی برگزار شد. در ابتدای این برنامه، نمایشگاه اسناد با حضور مقامات شرکت کننده افتتاح و بازدید شد. پس از پایان یافتن آیین افتتاحیه ی رسمی، برنامه سخنرانی های علمی همایش برگزار گردید.

در نمایشگاه حاشیه ی این همایش، 80 سند آرشیوی که بیانگر سیر تاریخی روابط ایران با اسپانیا از دوره ی صفویه (ورود اولین سفیر رسمی پادشاه اسپانیا به ایران در سال 1617 ) تا زمان معاصر است، به همراه 40 عنوان کتاب به زبان های فارسی و اسپانیایی که به موضوع روابط ایران و اسپانیا پرداخته اند، در معرض دید علاقمندان قرار گرفت.

عناوین اصلی فهرست مطالب:

پیام وزرای امور خارجه ایران و اسپانیا

سخنرانان نشست افتتاحیه

نشست های علمی

مقالات همایش

پیوست ها

مسأله ی استقلال بحرین در سال 1350، بدون تردید مهم ترین موضوع در پیوند با تمامیت ارضی ایران در عصر پهلوی است. دولت ایران همواره بحرین را جزیی جدایی ناپذیر از خاک خود می دانست و تا میانه ی دوران ناصرالدین شاه قاجار نیز حاکمان محلی بحرین بر حاکمیت ایران بر بحرین اذعان داشتند و ایران در این جزیره راهبردی جنوب خلیج فارس اعمال حاکمیت می کرد. پس از این که طی کودتایی شیخ عیسی بن علی آل خلیفه با پشتیبانی همه جانبه دولت بریتانیا، عموی خود شیخ محمد، حاکم منصوب دولت ایران در بحرین را سرنگون کرد، بدون این که بحرین اعلام استقلال نماید و یا حتی بریتانیا مسؤولیت اشغال آن را بپذیرد، از اعمال حاکمیت ایران بر این بخش از سرزمینش جلوگیری شد و متعاقبا بریتانیایی ها مدعی شدند که بحرین تحت الحمایه ی آنان است. این تحولات هیچ گاه مورد پذیرش دولت ایران قرار نگرفت و دولت ایران کماکان بحرین را در قلمرو قانونی و مشروع خود می دانست. انگلیسی ها نیز در عمل هیچ گاه دلیل و توجیهی حقوقی برای سلب حاکمیت ایران بر بحرین ارائه ندادند و صرفا ادعای حاکمیت ایران بر این جزیره را رد می کردند. چنین وضعیتی منجر به کشاکش دیپلماتیک ده ها ساله ی ایران با دولت بریتانیا بر سر حاکمیت بر جزیره ی بحرین گردید. در سال های پایانی دهه 1960 میلادی، موضوع خروج بریتانیا از خلیج فارس مطرح گردید. در سال 1347 نیز محمدرضاشاه پهلوی در مصاحبه ای در دهلی نو به طور ضمنی از ادعای حاکمیت ایران بر بحرین صرف نظر کرد و در پی آن با ترتیباتی که بر اساس نظر و اراده ی انگلیس ها اتخاذ شده بود، سرنوشت بحرین با مداخله ی سازمان ملل متحد تعیین و در نتیجه بحرین از ایران به طور رسمی جدا و به کشور مستقلی تبدیل شد.

تلقی افکار عمومی ایران از ماجرای «استقلال» بحرین، که با تمام مواضع و رویکردهای دولت ایران تا پیش از مصاحبه ی محمدرضاشاه در دهلی نیز منطبق است، «تجزیه» ی جزیره ی بحرین از ایران است. بر این اساس بحرین جزیره ای ایرانی و استان چهاردهم ایران بوده که با دخالت انگلیس ها و همراهی و پذیرش نظام پهلوی از ایران تجزیه گردیده است. در مقابل این تلقی افکار عمومی، طرفداران نظام پهلوی تلاش می کنند تا قرائتی دیگر از ماجرا ارائه دهند. در این دیدگاه، بحرین سرزمینی است که حداقل از دوران ناصرالدین شاه از ایران جدا شده و ایران ده ها سال بود که دیگر عملا حاکمیتی بر آن نداشت و محمدرضاشاه با صرف نظر کردن از ادعای حاکمیت ایران بر بحرین در عمل راه را برای آزادسازی جزایر سه گانه و اقتدار ایران در خلیج فارس فراهم کرد.

با توجه به دو دیدگاهی که به آن اشاره شد، در این پژوهش تلاش شده است که به یاری اسناد و منابع دست اول، به این پرسش پاسخ داده شود که آیا در عصر محمدرضاشاه پهلوی، بحرین از ایران تجزیه شده است یا خیر؟ برای پاسخ به این پرسش صریح، باید به حقوق بین الملل و تاریخ و رویدادهای سیاسی در پیوند با مسأله ی بحرین توجه کرد. بحرین هیچ گاه قانوی و مشروع از ایران جدا نشده بود. از سوی دیگر در عصر استعمار، مناطق بسیاری از حوزه ی اعمال حاکمیت و اقتدار سرزمین مادری جدا شده بودند که با خروج استعمار، بار دیگر در اختیار سرزمین مادری قرار گرفتند.

با یک بررسی دقیق حقوقی می توان به این نتیجه رسید که ایران تنها از اعمال حاکمیت بر بحرین منع شده بود، اما حق حاکمیت خود را بر بحرین از دست نداده بود. فیصله ی نهایی مسأله ی بحرین و دخالت دادن ایران در مسأله ی استقلال بحرین از سوی سازمان ملل متحد، انگلیس ها و حکومت آل خلیفه ی بحرین، تأییدی ضمنی بر صحت و استواری حق حاکمیت ایران بر بحرین است. افزون بر این، ترفندها و دسیسه های نظام مند و پردامنه که منجر به صرف نظر کردن ایران از حق حاکمیتش بر بحرین شد، نیز دلیلی دیگر بر تعلق بحرین به ایران بود. هم چنین چگونگی تعیین وضعیت بحرین و اهتمام جدی انگلیس ها به عدم برگزاری رفراندوم و حتی انجام یک نظر سنجی واقعی در بحرین، نشان از نیرومند بودن هویت ایرانی مردم بحرین و اراده ی آنان برای زیست در کنار سایر هم میهنان شان در سرزمین مادری آنان داشت.

جدایی بحرین، برخلاف ادعای طرفداران نظام پهلوی، ایران را در احقاق حقوق خود در مورد جزایر سه گانه نیز یاری نداد و قدرت ایران در خلیج فارس را، اگر نه بی درنگ، بلکه پس از چند سالی به شدت تضعیف کرد و لطمه بزرگی به موقعیت راهبردی ایران در خلیج فارس زد و ایران را از داشتن پایگاهی مهم در جنوب خلیج فارس محروم ساخت؛ و مهم تر از آن قداست و مصونیت تمامیت ارضی ایران را خدشه دار ساخت. بدتر از همه ،نوع استدلال های محمدرضاشاه در توجیه جدایی این قطعه از خاک ایران بود که به جایگاه تعرض ناپذیر تمامیت ارضی کشور لطمه وارد می کرد. استدلال هایی از این دست که بحرین، نفت و مرواریدش را از دست داده و بنابراین دیگر برای ایران اهمیت ندارد. سیاست دولت پهلوی در مورد بحرین، نه تنها در سالیان نزدیک به تجزیه ی این جزیره ی ایرانی، بلکه از سال ها پیش در راستای تحقق سیاست انگلیس ها برای ایرانی زدایی از بحرین بود.

پژوهش حاضر، سومین جلد از مجموعه تمامیت ارضی ایران در دوران پهلوی است و مکمل دو جلد قبلی، برای فهمی جامع و فراگیر از تحولات مرزی ایران در عصر پهلوی است. در این کتاب تلاش شده تا با یاری اسناد و منابع دست اول، سیر جدایی بحرین از ایران ترسیم گردد. کتاب از نه فصل تشکیل شده است:

فصل اول/ نگاهی گذرا به تاریخ بحرین

گفتار اول: از گاه باستان تا عصر قاجار

گفتار دوم: قاجاریه

گفتار سوم: عصر پس از مشروطه

گفتار چهارم: عصر رضاشاه پهلوی

فصل دوم/ حق حاکمیت ایران بر بحرین از دیدگاه حقوق بین الملل

گفتار اول: حاکمیت تاریخی ایران

گفتار دوم: غیر قانونی بودن سلب حاکمیت ایران بر بحرین

گفتار سوم: انگلیس و مسأله حاکمیت ایران بر بحرین

فصل سوم/ مسأله بحرین در دهه 1320

گفتار اول: دولت قوام و مسأله اعمال حاکمیت ایران بر بحرین

گفتار دوم: بحرین و دولت های حکیمی و هژیر و ساعد

فصل چهارم/ بحرین و نهضت ملی شدن نفت

گفتار اول: تحولات داخلی و بین المللی در پیوند با بحرین

گفتار دوم: واکنش ایرانی به استمرار اشغالگری انگلیسی در بحرین

فصل پنجم/ استان چهاردهم

گفتار اول: جنبش اعتراضی در بحرین و واکنش ها در ایران

گفتار دوم: استان بحرین

فصل ششم/ جنبش مقاومت ملی ایرانیان در بحرین

گفتار اول: جنبش سیاسی و سازمان سام

گفتار دوم: جنبش فرهنگی و مدرسه اتحاد

فصل هفتم/ مقدمات تجزیه بحرین

گفتار اول: پایانی بر حق حاکمیت ایران بر بحرین

گفتار دوم: آخرین تلاش ها برای نجات بحرین

فصل هشتم/ تجزیه بحرین

گفتار اول: از رفراندوم تا نظرسنجی

گفتار دوم: تجزیه بحرین و جامعه سیاسی ایران

فصل نهم/ بحرین و انقلاب اسلامی

گفتار اول: بحرین در هنگامه انقلاب اسلامی

گفتار دوم: بازتاب های انقلاب اسلامی

روابط ایران و ژاپن به عنوان دو کشور مهم و تأثیرگذار قاره ی آسیا، دارای سابقه ی طولانی تعاملات با محوریت موضوعات فرهنگی و البته اقتصادی بوده و روایت های مختلفی نیز از ورود و حضور اتباع دو کشور در دوره های متعدد نقل گردیده که البته این دوره ی طولانی و تاریخی همواره دوستانه و صمیمانه نیز بوده است.

شاید بتوان روابط و آشنایی متقابل دو کشور ایران و ژاپن را به شکل کلی به سه مرحله تقسیم کرد:

نخست از دوران باستان تا شروع سده ی هفدهم که در این دوره علی رغم تماس هایی در کشور سوم یعنی چین و شبه جزیره ی کره تقریبا دو کشور هیچ شناختی از همدیگر نداشتند. البته در این دوران اقلام و صنایع ایرانی یا متأثر از فرهنگ ایرانی از طریق جاده ی ابریشم به ژاپن رسیدند و در برخی منابع تاریخی ژاپن به آمدن خارجیانی به این کشور اشاره می شود که احتمال ایرانی یا از اقوام ایرانی تبار به خصوص سغدی بودن آنان داده می شود. از طرف دیگر هم در منابع تاریخی اسلام و ایران هم نام هایی برای جزیره هایی آن سوی چین یا در بحر محیط ذکر شده است که احتمال داده می شود، اشاره به ژاپن داشته باشد.

دومین مرحله از سده ی هفدهم تا نیمه ی دوم سده ی نوزدهم است که با قاطعیت می توان گفت، در این دوره ایرانیانی به ژاپن رفتند و در چند نوشته، اطلاعات بسیار ارزشمندی درباره ی ژاپن بیان شده است و در این دوره احتمالا کالاهایی تجاری از ژاپن به ایران آورده می شد.

سومین مرحله، از نیمه ی دوم سده ی نوزدهم تا زمان حاضر است که در شروع این مرحله برای نخستین بار ایرانیان به ژاپن رفتند که وقایع سفر خود را نوشتند و در مقابل ژاپنی هایی هم به ایران آمدند. در ادامه آثاری درباره ی دو کشور در کشور مقابل نوشته یا ترجمه شد و به تدریج این شناخت کامل و کامل تر گردید.

در درون مرحله ی سوم و تقریبا از شروع سده ی بیستم است که ژاپن به محور علاقه مندی و توجه ویژه ی برای ایرانیان بدل می شود، نمونه ای که توانست علی رغم آسیایی بودن، فاصله و عقب ماندگی خود با غرب را جبران کند و در ردیف کشورهای صنعتی جهان قرار گیرد. این سرمشق بودن بعد از پیروزی ژاپن در جنگ با روس و نیز موفقیت ژاپن در بازسازی کشور بعد از جنگ جهانی دوم و تبدیل شدن به اقتصاد دوم جهان، باز هم برجسته تر شد. وقایعی مانند عزیمت کارگران ایرانی به ژاپن بعد از جنگ ایران و عراق، تب مجموعه های تلویزیونی ژاپنی در ایران، کالاهای با کیفیت ژاپنی و ... بعدها به عواملی مؤثر در توجه ایرانیان به ژاپن و شناخت این کشور بدل شدند.

از سوی دیگر، جایگاه ایران به عنوان یکی از بزرگ ترین دارندگان ذخایر نفت و گاز و از جمله مهم ترین تولید کنندگان آن و موقعیت منحصر به فرد و تاریخ، فرهنگ و تمدن کهن آن باعث جلب توجه ژاپنی ها به ایران شد. بعد از انقلاب آثار سینمای ایران هم توانستند جایگاه خود را در بین تماشاگران ژاپنی پیدا کنندو خود یکی دیگر از عوامل آشنایی ژاپنی ها با ایران شود.

بنابراین دو کشور تقریبا در سده ی بیستم، جزء سال های پایانی جنگ جهانی دوم که ایران تحت فشار متفقین مجبور به اقداماتی گردید، همیشه روابط حسنه و همراه با احترام با هم داشتند. و اما باید از نگاهی دیگر هم به موضوع روابط دو کشور توجه کرد و آن این که ایران و ژاپن در دو پایانه ی غرب و شرق آسیا نقش و تأثیرگذاری فراوانی را داشته و دارند و این مهم در روابط دو کشور نیز متجلی بوده و شاهد هستیم که در آستانه ی نودمین سال روابط رسمی دو کشور به پشتوانه و قدمت دهه ها روابط فرهنگی، ارتباطات و تعاملات صمیمانه ای برقرار بوده است و این نقش برای دو کشور می تواند در ارتقای فعالیت ها و ارتباطات در همه ی زمینه ها مؤثر واقع گردد.

کتاب حاضر بنا دارد پژوهشگران، دانش آموختگان مطالعات ژاپن و حتی سیاستمداران با هر نحله ی فکری - فلسفی را با آنچه تاکنون درباره شناخت ژاپن در ایران انجام شده، آشنا سازد و آن ها را در زمینه انتخاب مسیری بهتر برای پژوهشی مثمر ثمرتر درباره ژاپن به عنوان پژوهش های کشوری و الگویی برای این سرزمین یاری دهد.

عناوین اصلی:

ژاپن شناسی در ایران از دوران باستان تا پایان سده های میانه (تا حدود سال 1500 میلادی)

دوران معاصر اولیه (صفویان، افشاریان، زندیان و دوره قاجار)

شناخت ژاپن در ایران تا پایان دوره ناصرالدین شاه

جنبش مشروطه ایران و ژاپن

دوره پهلوی (آغاز روابط رسمی ایران - ژاپن)

دوره پهلوی اول (1320-1305)

دوره پهلوی دوم (شهریور 1320 تا بهمن 1357)

دوران جمهوری اسلامی ایران

مساجد و معابد، نه تنها خانه ی خدا در زمین، بلکه میراث دار تاریخ و سیره ی انبیا علیهم السلام و اوصیای الهی در هدایت و دعوت به حیات طیبه ی مادی ومعنوی امت ها بوده اند. مساجد در کنار منابعی چون قرآن کریم و سنت نبوی صلی الله علیه و آله خواهد توانست علاوه بر پی ریزی امت واحد اسلامی، زمینه ساز هم اندیشی اجتماعی و تمدنی ادیان الهی شود. آنچه نقش معابد و مساجد را در این سال ها، که افراط گرایی دینی و مذهبی، تصویری بدوی و نابخردانه از آموزه هی دینی ترسیم کرده است، متمایز می سازد، تأکید بر هویت مشترک الهی و معنوی در بسترهای اجتماعی با تأکید بر نمادها و اماکن مشترک است؛ چرا که منشأ بسیاری از مناقشات دینی و مذهبی، گسست تمدنی و اجتماعی ادیان الهی و فرقه های اسلامی و البته سوجویی فرصت طلبان بوده است. اهمیت مساجد در دین اسلام به اندازه ای است که اولین پایه های حکومت اسلامی، از سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله در مسجد النبی صلی الله علیه و آله بنیان نهاده شد و آخرین حکومت جهانی نیز در مسجد مستقر خواهد شد. به اعتقاد برخی از اندیشمندان، کارکرد اماکن مذهبی، از زمانی که نخستین مسجد در مدینه و به دست رسول خدا صلی الله علیه و آله ساخته شد، منحصر بر امور عبادی نبوده و ناظر به نظام اجتماعی مطلوب از منظر اسلام نیز بوده است؛ به طوری که مسجد به عنوان نخستین و اصیل ترین مکان مذهبی مسلمانان، علاوه بر به نمایش گذاشتن جامعه ی آرمانی و مطلوب اسلامی در ابعادی کوچک تر، به کارگاهی برای تمرین ضوابط و بایسته های اجتماعی و سیاسی تبدیل شد. از این رو اماکن مذهبی پیوند دهنده ی معارف و آموزه های اسلامی با اندیشه ها، رفتارها و باورهای عمومی، و ساری در جوامع بوده و ایجاد اماکن مذهبی نوظهور یا وضع قوانین و ضوابط خود ساخته برای اماکن مذهبی، دو لبه ی یک قیچی برای جداسازی حیات سیاسی و اجتماعی از حیات دینی و مذهبی جامعه ی اسلامی دانسته خواهد شد. مساجد در مقاطع مختلف تاریخ اسلام، به دلیل ظهور و بروز انحطاط فرهنگی و اجتماعی و ورود اندیشه های فرامنطقه ای و فرادینی، جایگاه نهادهای هدایت کننده، خیزش های فکری، علمی و سیاسی را در جامعه داشته اند و با مدیریت تحول، زمینه ساز سعادت و پیشرفت مادی و معنوی جامعه ی اسلامی را فراهم کرده اند. مساجد علاوه بر تعمیق و گسترش باورهای مذهبی و مقابله با هجمه های فکری و اجتماعی، محل برگزاری مناظره های عالمان با بدعت گذاران دینی، خرافه زدایی از مناسک دینی، نقد اندیشه های بیگانه، پاسخگویی به سؤالات و شبهه های دینی و مذهبی، مبارزه با استبداد، پناه مصلحان اجتماعی و دینی، جمع آوری و اعزام نیرو برای دفاع از مرزهای اسلامی و حتی محلی امن برای نگهداری و نمایش مظاهر هنر و تمدن اسلام و شیعی بوده است.

مساجد به دلیل پیش شرط ها و ضوابط الزامی، ارشادی و عرفی خود، ملاکی در مشروعیت و مقبولیت سنجی نظام های سیاسی و اجتماعی تاریخ اسلام دانسته می شوند؛ چرا که می توان با تسامح، فرایند غفلت نظام های سیاسی و اجتماعی از معارف و آموزه های دینی را، متقارن با بی اعتمادی و تضعیف جایگاه ایشان در نزد مسجد و مسجدیان، دید. این جدایی، حکایتگر فاصه گرفتن حاکمیت سیاسی و اجتماعی از دین بود و شروع زعامت سلاطین و حاکمان ظالم و مستبد را نوید می داد. البته از این نکته نیز نباید غفلت کرد که مهم ترین آسیب و چالش مساجد در جوامع اسلامی، فاصله گرفتن از نیازها و شرایط اجتماعی - سیاسی، و بهره برداری های ابزاری از این اماکن مقدس است. صرف نظر از غفلتی که در مورد جایگاه مساجد و معابد الهی در پیوند دادن حیات مادی و معنوی شده است، مساجد خاص، مورد بی مهری مضاعفی قرار گرفته اند. این در حالی است که مساجدی چون مسجدالاقصی، مسجد کوفه و مسجد قبا می توانند نقش مؤثری در احیای آموزه ها و تمدن اسلام، بر پایه ی امت واحد اسلامی، داشته باشند. در این اثر، که بخش نخست از مجموعه ی مساجد خاص به شمار می رود، سعی شده است با تکیه بر منابع تاریخی و حدیثی، به بررسی جایگاه و اهمیت الهی و معنوی، پیشینه و سیر تطور احداث، توسعه و پیشینه ی تاریخی و نقش آفرینی این دسته از مساجد در تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در بستر تاریخی طی چهار فصل پرداخته شود:

فصل اول: مسجد الاقصی

فصل دوم: مسجد قبا

فصل سوم: مسجد کوفه

فصل جهارم: مسجد براثا

ایران شناسی یا مطالعات ایرانی از شاخه های دانش خاورشناسی است و به مجموعه ای از مطالعات منظم و علمی وجوه گوناگون تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران اطلاق می شود. تاریخ دانش ایران شناسی همچون دیگر شاخه های خاورشناسی، به تاریخ روابط غرب با شرق باز می گردد. برای آشنایی با دانش ایران شناسی، نگاهی اجمالی به تاریخ دانش خاورشناسی، ضروری است. اصطلاح جغرافیای شرق، در طول تاریخ به دلایل سیاسی، فرهنگی و اقتصادی، دچار تغییر در مفهوم و قلمرو جغرافیایی شده است. دنیای مقابل یونان و روم، سرزمین های شرق دریای مدیترانه، دنیای اسلام، شرق مرموز، سرزمین هند، سرزمین های مستعمره، قلمرو دولت عثمانی، شمال آفریق، دنیای غیر اروپایی و ...، تنها برخی از مفاهیم و حدود شرق، در بازه های زمانی گوناگون است. واژه ی اوریانتالیسم (شرق شناسی یا خاورشناسی) در سال 1779 میلادی به زبان انگلیسی و بیست سال بعد به زبان فرانسوی راه یافت. در سال 1838، فرهنگستان فرانسه به آن رسمیت بخشید. بر خلاف واژه، جریان خاورشناسی در مفهوم «پژوهش و شناخت دانش ها و آداب و رسوم مردم خاورزمین» سابقه ای بسیار طولانی دارد. تاریخ اولین نوشته های شرق شناسی به سال ها قبل از میلاد مسیح باز می گردد.

با وقوع جنگ های صلیبی، شناخت شرق وارد مرحله ی جدیدی شد ولی آغاز شناخت منظم شرق، توسط غرب، به سال 1312 میلادی باز می گردد. در این سال، انجمن علمای مسیحی در وین تصمیم گرفتند، کرسی های زبان های عربی، عبری و یونانی را در شهرهای بزرگ تأسیس کنند. اهداف اقتصادی عصر اکتشافات، مطالعه و شناخت شرق را به ضرورت تبدیل کرد و با توسعه استعماری غرب، مکاتب متنوع شرق شناسی ظهور کرد. شرق شناسی انگلیسی، آلمانی، فرانسوی، روسی ایتالیایی و آمریکایی، مکاتبی بودند که در ارتباط با منافع ملی و سیاسی این کشورها، برای مطالعه ی شرق به وجود آمد.

در سال 1873 میلادی، به منظور ارائه ی نتایج علمی پژوهش های شرق شناسان، اولین کنگره ی خاورشناسی درشهر پاریس برگزار شد. آخرین گنگره، در سال 1983 رویکردی ناحیه ای یافت و مطالعات آسیایی جایگزین خاورشناسی سنتی شد. در این دوره که بیش از یکصد سال به طول کشید در مجموع 29 کنگره ی خاورشناسی برگزار شد ولی جایگاه مطالعات مربوط به ایران، غیر روشن و مبهم بود و بیشتر در ذیل مطالعات هند قرار داشت.

در ابتدای قرن نوزدهم میلادی، نفوذ زبان و ادبیات فارسی در هندوستان تا حدی بود که بدون آشنایی با آن، اداره ی سرزمین پهناور هند، برای دولت استعمارگر انگلستان ممکن نبود. از این رو همزمان با تأسیس «انجمن سلطنتی آسیایی بمبئی»، بخش مطالعات ایرانی، به عنوان مهم ترین شعبه ی غیر هندی انجمن، تأسیس شد. راهیابی نتایج پژوهش های ایران شناسی از این طریق به اروپا، از عوامل مهم آشنایی جوامع دانشگاهی، با زبان و ادبیات فارسی و مذاهب ایران باستان بود. به همین دلیل، «انجمن سلطنتی آسیایی بمبئی»، پایه گذار نهاد «ایران شناسی» و قرن نوزدهم را، دوره ی اعتلای این دانش، در غرب می دانند. در این قرن، انجمن های مهم خاورشناسی که در همه ی آن ها، شاخه ی مطالعات ایرانی وجود داشت، در اروپا و آمریکا تأسیس شد. صدها ایران شناس به ترجمه ی آثار بزرگ ادبیات ایران پرداختند. خط میخی رمز گشایی و بسیاری از نکات تاریک تاریخ و تمدن ایران، روشن شد. وجه سیاسی تحقیقات خاورشناسی و به تبع آن ایران شناسی، همواره موجب نقدهای فراوان بر آن بود، تا حدی که، برخی بر این باورند ، حتی با بحث های صددر صد علمی ایران شناسان غیر ایرانی، باید با سوء ظن روبه رو شد. با در نظر داشتن انصاف علمی و درک اهمیت مطالعات ایران شناسی که توسط ایرانیان انجام شده است، شاید بتوان گفت؛ اهداف و اغراض، سیاسی و اقتصادی تحقیقات، از علل ورود دانشمندان ایرانی به پژوهش های ایران شناسی و تلاشی در جهت شناخت ایران از منظر درون یا خودشناسی بود. حضور محققان ایرانی در کنگره های خاورشناسی، تأسیس مراکز ایران شناسی، انتشار نشریه ها و کتابه ها، برگزاری همایش های ملی و بین المللی در کشور را می توان، تلاش فرهیختگان ایرانی در بازنوسی تاریخ و شناخت تمدن و فرهنگ خود دانست. از همین منظر، بنیاد ایران شناسی، در سال 1376 خورشیدی تأسیس شد و با تعیین «ایران شناسی»، به عنوان، قلمرو اصلی فعالیت ها و تحقیقات، از سال 1380، به طور رسمی آغاز به کار کرد. طبق اساسنامه، وظایف بنیاد ایران شناسی در حوزه های پژوهش و آموزشی، تمامی مسائل مربوط به «ایران» در مفاهیم «ایران فرهنگی - تاریخی»، «ایران زبانی»، «ایران جغرافیایی» و «ایران در تعاملات جهانی» را شامل می شود.

اساس سیاست تحقیقاتی این مرکز، پرداختن به پژوهش های بنیادی با روش «پژوهش های بین رشته ای» است. تجهیز و توسعه ی کتابخانه تخصصی و مرکز اسناد، طراحی و ایجاد بانک های اطلاعاتی، برگزاری هم اندیشی و همای های ملی و بین المللی، برقراری ارتباط با ایران شناسان و مراکز ایران شناسی، انتشار کتاب، نشریه و گزارش، بخشی از فعالیت های بنیاد ایران شناسی است. بنیاد ایران شناسی در راستای اهداف و انجام وظایف آموزشی، رشته ی ایران شناسی را با همکاری دانشگاه شهید بهشتی در سال 1383 راه اندازی کرد. پس از سال ها تدریس در تحصیلات تکمیلی بنیاد ایران شناسی، یکی از کمبودهایی که وجود داشت فقدان فرهنگ یا واژه نامه ی تخصصی ایران شناسی بود. کتاب حاضر رافع این نیاز است که 4000 مدخل دارد. مداخل و متن آن طی سال هایی که در حال تدوین بود، بارها ویرایش شد. این واژه نامه از سه بخش، واژه نامه ی فارسی - انگلیسی با شرح و توصیف، واژه نامه ی انگلیسی - فارسی و فهرست منابع، تشکیل شده است.

ربع رشیدی تجربه ای موفق در عرصه شهرسازی و معماری در دوره ایلخانان است که بازتابی از دانش و تجربیات معماری و شهرسازی ایرانی - اسلامی است. غور در سیاست ها و برنامه ریزی هایی که در تأسیس این مجموعه به کار رفته است، نشانه های بارز خرد و دوراندیشی خواجه رشیدالدین فضل الله را در زمینه برنامه ریزی و طراحی شهری نشان می دهد. مجموعه ربع رشیدی برخوردار از سازمان فضایی منسجم شهری و کالبدی بود که در تناسب با عملکرد های فرهنگی، مذهبی، آموزشی، اجتماعی و اقتصادی آن قرار داشت. مطالعه ساختار و الگوی طراحی شده در این مجتمع بازتاب دهنده شاخصه های توسعه پایدار شهری با بهره گیری از ظرفیت های فرهنگی و آموزه های پایه ای جامعه در حوزه وقف و رشد علم و دانش است. برخی از محققان از الگوی مجمتع ربع رشیدی با عنوان آرمان شهر واقعی یاد کرده و مطالعه در راهبردهای عملیاتی شهرسازی و سامان دهی فضایی آن را از خلال وقف نامه ی ربع رشیدی توصیه می کنند. فضای شهری ربع رشیدی به کلی از بین رفته و در نتیجه باید بر اساس اطلاعات تاریخی و از لابه لای متون موجود تصویر کلی آن را بازسازی کرد.

عناوین اصلی فهرست مطالب:

بخش اول: نقش وقف در توسعه شهری (تجربه ربع رشیدی)

1. مفهوم لغوی و اصطلاحی ربع

2. پیدایش ربع

3. روند تأسیس

4. ساختار کالبدی

5. اجزاء کالبدی ربع

6. الگوی اداره مجتمع ربع

7. تأسیسات و امور رفاهی شهری

8. سازمان ربع

9. ربع بعد از رشیدالدین

10. سرانجام

11. نقش ربع در اوضاع علمی زمانه

12. وضعیت کنونی

13. کتاب شناسی

بخش دوم: الگوی حمایت اجتماعی در ربع رشیدی

1. مدل حمایت اجتماعی در سده های میانه

2. ربع رشیدی: مقدمات و ملاحظات استقرار جامعه مطلوب

3. حمایت های اجتماعی از فقرا و فرودستان در ربع رشیدی

گئورگ لوکاچ، فیلسوفی زیرک و کاردان که در این کتاب درباره ی هستی شناسی وجود اجتماعی، فعالیت پرشاخه ی هگل و دستآوردهای فلسفی دامنه دارش به طور برجسته ای سخن گفته است و کوشیده تا با کمند سخن، دیالکتیک او را در سیر پرتضاریس (پردندانه و سراسر بریدگی) عرصه ی اجتماعی و اقتصادی نشان دهد. در همین مفهوم گرتسن، اندیشمند بزرگ قرن نوزدهم روسیه خاطرنشان می سازد : «دیالکتیک هگل، به رغم چهره ی دوگانه و نشان کلاهخود نظامی پروسی پروتستانی اش، دژکوب هشتناکی است؛ هر چیزی را باطل می سازد و هر آنچه که بازدارنده ای از عقل و خرد باشد را از میان بر می دارد».

همان طور که می دانیم هگل در فنومنولوژی روح خود با نقل قول از دیدرو مدلل می سازد که دیالکتیک به مثابه ی غنای آگاهی ذهنی نه تنها نتیجه ی فلسفه ورزی انتزاعی، بلکه در عین حال محصول آگاهی اجتماعی است و در علم منطق خود تأکید می کند که حقیقت، چیزی جز پروسه ی منطقی (به عبارت دیگر : تاریخی) نیست که در تکامل خود به ایده ی مطلق ختم می شود. این ایده ی مطلق در آثار مارکس و انگلس، تجسم خود را در رسالت تاریخی پرولتآریا می یابد.

پرداختن تفننی به فلسفه و دیالکتیک هگل، شبیه به نقش قالی های ایرانی و خطوطی می باشد که در این قالی ها در هر جهت در حرکت اند، اما هرگز به مقصدی یا معنایی نزدیک نمی شوند و این به آن خاطر است که درک دیالکتیک هگل برای جماعت عالم نمایان که فاقد دیدی تاریخی اند و در غرض ورزی های خود نمی خواهند تکامل خود - آگاهی انسان در پویه ی تاریخ را به طور علمی دنبال کنند، ناممکن است. ریشارد واگنر و بیسمارک نیز از جمله کسانی بودند که بدون اینکه توفیقی در این راه بیابند کوشیدند چیزی از او دستگیرشان شود.

لوکاچ در این کتاب در ادامه ی بررسی خود، استنباط هگل از نقش کار در پیدایش فردیت انسان که سرانجام در جامعه ی مدنی تبلور می یابد را دنبال می کند. لوکاچ در عین حال نشان می دهد: ژرف ترین، عینی ترین و انکار ناپذیرترین ضابطه، مبین آنست که پیشرفت جوامع باید با رشد بارآوری کار اجتماعی سنجیده شود و سرمایه داری که به مرحله ی گندیدگی و طفیلی گری خود پانهاده است امروزه به بزرگ ترین مانع چنین بارآوریی تبدیل شده است. 

لوکاچ در تصنیّف حاضر فقط افسانه ی روزگار خود را نمی گوید، بلکه با کند و کاو در تکاملی آتی جامعه ی بشری در پرتو ارزش اضافی، خواننده را با گالری زنده ای از مقولات اجتماعی و اقتصادی که از رصدخانه ی حقیقت و تکامل تاریخی به آن نگریسته شده است، آشنا می سازد. 

فهرست مطالب:

1- هگل

2- هستی شناسی دیالکتیک هگل

- مقدمات روش شناسانه

- تاریخ مندی و جامعیت نظری

- کار به مثابه ی ایجاب کننده ای فرجام شناسانه

- کار به مثابه ی الگوئی برای پراتیک اجتماعی

گیلان از نظر فکری و فرهنگی به ویژه از نظر تأثیر گذاری بر ساختارهای معنوی و فکری سایر اقوام و سرزمین های مجاور خود در بین ایالات ایرانی کم نظیر است؛ زیرا همواره در طول تاریخ، جغرافیای فرهنگی گیلان بسیار وسیع تر از جغرافیای سیاسی آن بوده است. به طوری که امروزه نیز دامنه و وسعت فرهنگ و گویش گیلکی و سایر لهجه های گیلان و سایر لهجه های گیلان فراتر از استان گیلان امروزی است. در طول تاریخ این ایالت علاوه بر تأثیرگذاری سیاسی بر شکل گیری و تأسیس حکومت ها به ویژه بر ساختار فکری و فرهنگی برخی دودمان های حکومتگر نیز نقشی انکارناپذیر داشت. پیش از تأسیس حکومت صفویه، گیلانیان در باورهای فکری، صوفیانه و غالیانه ی شاه اسماعیل تأثیر گذار بودند، این نکته در متون تاریخی این دوره گزارش شده است. علاوه بر این مسأله، به استناد منشات خان احمد گیلانی و متون تاریخی عصر صفوی و تذکره های این عصر، بخش زیادی از دانشمندان سده های دهم و یازدهم ه.ق که در دربار هندیان و صفویان حضور داشتند، گیلانی الاصل بودند. این مسأله صرفا به دوره ی صفوی محدود نمی شد؛ بلکه از دوره ی بویهیان تا دوره ی معاصر، متفکران گیلانی همواره در عرصه ی فکر و اندیشه ی پیشتاز بودند و با ورود مدرنیته به ایران بر گستره ی فعالیت شان افزوده گشت. گیلان در عصر صفویه دارالمرز نامیده می شد و حدود آن از شرق به چالوس و از غرب تا رود آستارا را شامل می شد. این پهنه پیش از تصرف توسط شاه عباس اول در سال 1000 هجری به دلیل عوامل جغرافیایی، سیاسی و اجتماعی به قلمروهای جداگانه ای تقسیم شده بود. بی گمان شرایط اقلیمی گیلان نقش زیادی در تحولات سیاسی و اجتماعی آن سرزمین داشت.

سرزمین گیلان نام خود را از اقوام و طوایفی که گیل خوانده شده و در بخش های جلگه ای می زیستند، اقتباس کرده است. از نیمه ی دوم قرن هشتم هجری، خاندان های حکومتگری که در بخش جلگه ای گیلان قدرت را در دست گرفتند، توانستند قسمت های جلگه ای سرزمین گیلان را از نظر سیاسی، اجتماعی و اقتصادی رونق دهند. از این زمان ابریشم به عنوان مهم ترین کالای اقتصادی گیلان به کار می آید؛ زیرا به دلیل شرایط اقلیمی مناسب گیلان توتستان های وسیعی در بخش جلگه ای رشد و گسترش یافت و این مساله نیز موجب رشد کمی و کیفی ابریشم در گیلان گشت. با استناد به گزارش متون تاریخ محلی، ابریشم نقش مهمی در روابط سیاسی و اجتماعی حکومت های محلی با یکدیگر و از سوی دیگر در نظام اجتماعی گیلان از قرن هشتم هجری تا پایان عصر صفویه داشت. در نتیجه گیلان با داشتن این گنج ارزشمند همواره در تاریخ میانه ی ایران مورد توجه حکومت های مرکزی ایران قرار می گرفت. با این وجود صفویان به جهت پیوندهای عمیقی که با گیلانیان برقرار کرده بودند، نگاه متفاوتی به گیلان داشتند. یکی از حوادث مهم تاریخی و سرنوشت ساز تاریخ گیلان، پناهندگی اسماعیل میرزا به گیلان است. او بر اساس تصمیم صوفیان اهل اختصاص نخست به رشت و بعد به لاهیجان برده شد.صوفی خردسال در طی این مدت علاوه بر فراگیری رموز حکومت داری، با مبانی مذهب تشیع نیز آشنایی کامل یافت. با آنکه گیلانیان نقش انکارناپذیری در تاسیس صفویه داشتند، اما صفویان به مدت یک سده تا پایان عمر حکومت های محلی گیلان رفتار توام با مهر با آنان نداشتند و همواره آن ها را با روش های مختلف در فشار قرار می دادند. گیلان پس از سقوط حکومت های محلی جولانگاه مباشران صفوی گشت؛ زیرا شاه عباس به جهت منافع اقتصادی سرشاری که این ایالت و همچنین مازندران برایش داشت، آنجا را به طور مستقیم زیر نظارت خود قرار داد. در این شرایط هرچند گیلانیان استقلال خود را از دست دادند، اما این مساله مقدمات ارتباط جهانی گیلان با دنیا را فراهم آورد و از این زمان تجار و سیاحان دنیا به جهت اعتبار ابریشم گیلان این سرزمین به ویژه رشت را به عنوان یکی از مراکز مهم اقتصادی ایران در برنامه های اصلی سفر خود قرار می دادند.

با وجود اعتباری که گیلان به جهت موقعیت استراتژیکی و محصولات خود در دنیا یافت، اما مردم این ایالت همواره در برابر حکومت صفوی ناراضی بوده و در نتیجه مشاهده ی اندک ضعفی از سوی صفویان سر به شورش بر می داشتند. وسعت و تعدد شورش های مردم گیلان به اندازه ای بود که همواره حکومت صفوی از این مساله به عنوان یکی از مشکلات خود در برابر گیلانیان یاد می کرد.

از نظر ساختار سیاسی و اجتماعی، گیلان تحت تاثیر شرایط اقلیمی خود قرار داشت. جنگل های وسیع و درهم بافته، باتلاق ها، رودها، مرداب ها و عوامل متعدد طبیعی دیگر از جمله شاخص ها و متغیرهایی بودند که تاثیر زیادی بر ساختارهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و حتی فرهنگی این سرزمین می گرفت.

هرچند گیلان در عصر صفویه به جهت دارا بودن منابع ارزشمند ابریشم و موقعیت مهم خود در نظام ایالات عصر صفویه اعتبار ویژه داشت، اما نقش این ایالت را در نشر فکر، فرهنگ و معماری عصر صفوی نمی توان نادیده انگاشت. در این دوره شاعران زیادی از سرزمین گیلان برخاستند و مقام مهمی را در زبان و ادب فارسی به خود اختصاص دادند.

مجموعه ی حاضر مشتمل بر برخی از مقالاتی است که ماحصل همایش ملی «گیلان در عصر صفوی» است. این همایش که در سال 1394 به همت پژوهشکده ی گیلان شناسی دانشگاه گیلان و همکاری برخی دستگاه ها و نهادهای فرهنگی در رشت برگزار شد، گامی نخست برای معرفی توانایی های فکری، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی گیلان در عصر صفوی است زیرا از این دوره گیلان در جغرافیای جهان ایرانی جایگاه مهمی یافت.

قبرس جزیره ای است که در شرقی ترین قسمت دریای مدیترانه قرار گرفته. این جزیره به دلیل موقعیت ویژه اش، از صدر اسلام مورد توجه حاکمان مسلمان بوده است. از آنجا که امروزه مسلمانان پس از مسیحیان ارتدوکس، بزرگ ترین گروه مذهبی این جزیره را تشکیل می دهند و با توجه به اینکه هیچ پژوهش تاریخی ای به زبان فارسی درباره ی اسلام در قبرس صورت نگرفته، این اثر می تواند تحولاتی را که ورود اسلام به این جزیره موجب شده، روشن سازد. کتاب حاضر به چگونگی ورود اسلام به قبرس در صدر اسلام و وضعیت قبرس در این دوره، نقش قبرس لاتینی در جنگ های صلیبی، فتح قبرس در زمان ممالیک، و سرانجام، سه قرن حاکمیت عثمانیان در قبرس می پردازد. حاکمیت مسلمانان در زمان عثمانی بر قبرس تأثیرات مهمی در زمینه های اجتماعی، مذهبی، فرهنگی و اقتصادی بر زندگی مردم قبرس گذاشت. از نظر اجتماعی، از یک سو قبرسی ها را از بردگی اربابان بزرگ زمین دار لاتینی آزاد کرد و از سوی دیگر، عنصر نژادی ترک را به جمعیت قبرس افزود، و زبان ترکی به عنوان دومین زبان رسمی این جزیره مطرح گردید. از نظر مذهبی، مسیحیان ارتدوکس را از سلطه ی کلیسای کاتولیک خارج ساخت و با اسکان جمعیت مسلمان در قبرس و همچنین گرویدن گروهی از مسیحیان جزیره به اسلام، یک عنصر ثابت مذهبی را به قبرس واردکرد. بناها و ساختمان های اسلامی، اسامی شهرها و روستاها و خیابان های باقی مانده از دوران اسلامی از آثار و نشانه های سه قرن حاکمیت مسلمانان در قبرس است.

عناوین اصلی:

اسلام در قبرس از فتح نخستین تا آغاز جنگ های صلیبی

قبرس در دوران جنگ های صلیبی

قبرس پس از جنگ های صلیبی

قبرس خراج گزار ممالیک

قبرس در دوره ی عثمانی

قبرس پس از پایان حاکمیت عثمانی

تأثیرهای حکومت عثمانی بر جامعه ی قبرس

شهرهای مهم قبرس و آثار و بناهای اسلامی

عاشورا آیینه صاف و بی‬‌زنگار تاریخ است که در آن می‌‬توان نبرد حق و باطل و ایستادگی حق و ویرانی باطل را آشکارا دید. کتاب فرا رو که مجموعه‌ای است از گفتارها و جستارهای عالم مجاهد حضرت آیة الله آصفی(رحمةالله علیه) از فرهنگ عاشورا و پیکار در راه حق و عدالت سخن می‬‌گوید و بر این باور است مسلمانان که وارثان امام حسین(علیه السلام) هستند تنها با این فرهنگ می‬‌توانند هدف‬‌های رسالت الهی را محقق سازند.
این کتاب با نگاهی نو به عاشورا، درس‬‌ها و آموزه‬‌هایی تازه و دریافت‌‬ها و آگاهی‬‌هایی ارزشمند را به خوانندگان عرضه می کند.
«امام حسین(علیه السلام) و تولی و تبری» و «نقدی بر قرائت دیگر از عاشورا» عناوین بخش‌های این اثر است که در بخش نخست به موضوعاتی همچون، نقطه دوراهی در زندگی انسان، تاملاتی بر خطبه امام حسین(علیه السلام) در روز عاشورا، نامه امام حسین(علیه السلام) از کربلا به برادرش محمد بن حنیفه، شهادت‌طلبی در روز عاشورا، صحنه‌های تولی در زیارت وارث، تولی و تبری در روز عاشورا و... پرداخته شده است.
همچنین، نقدی بر قرائتی دیگر از عاشورا؛ شعایر و شعارهای حسینی، فرهنگ مبارزه و مقاومت، شکست و پیروزی، چگونگی و چرایی رویارویی امام حسین(علیه السلام) با امویان در کربلا، نقش تخریبی امویان در اسلام و.... از موضوعات مطرح شده در بخش دوم این کتاب است.
در بخشی با عنوان «عاشورا؛ یکی از روزهای جدایی حق از باطل» آمده است: عاشورا یکی از روزهای جدایی حق از باطل در تاریخ اسلام است که مردم را پس از آنکه روزهای عافیت و آسایش، آنان را گرد هم آورده بود به دو گروه تقسیم کرد: گروهی که در کنار حسین(علیه السلام) ایستادند و با بنی امیه جنگیدند و گروهی دیگر که در کنار بنی‌امیه ایستادند و با حسین(علیه السلام) نبرد کردند.

جست و جو در هزار توی فرهنگ ما - از گذشته های دور تاکنون- مورد توجه شرق شناسان بوده است. پدیده ی چاپ و به طور خاص چاپ سنگی یکی از حوزه های فرهنگی نسبتا ناشناخته است چون تاکنون پژوهش جامعی در خصوص آن صورت نگرفته و به عنوان نمونه حتی فهرست کاملی از اسناد، اوراق، مطبوعات و کتاب های چاپی گردآوری نشده است.

از قرار معلوم غربی ها در اواخر قرن نوزدهم برای نخستین بار با چاپ سنگی فارسی آشنا شده اند. به احتمال زیاد در مجموعه ای با عنوان فهرست کتاب های عربی، فارسی و ترکی منتشر شده در کنستانتینوپل، محفوظ در موزه ی آسیایی (1866)، برای نخستین بار به کتاب های چاپی فارسی اشاره شده است. پس از این تاریخ می توان به فهرست کتابخانه ی ژول مو (1876)، فهرست کتاب های فارسی در کتابخانه ی برلین (1884)، و فهرست کتابخانه ی چارلز شفر(1899) اشاره کرد. صرف نظر از فهرست ها، احتمالا در مقاله ای با عنوان تصاویر عامیانه ی ایرانی (به زبان فرانسوی، 1925) اثر ژان ونشن برای نخستین بار به موضوع چاپ سنگی فارسی پرداخته شده است. در این خصوص باز هم می توان از مقاله های دیگر نیز نام برد. در ادامه ی این جریان - تقریبا از نیمه ی قرن بیستم به بعد- شرق شناسان آشنایی بیشتری با کتاب های چاپ سنگی فارسی پیدا می کنند. روشن است که چاپ سنگی، ادبیات و تصویرسازی عامیانه تا مدت ها زیر سایه ی ادبیات رسمی و هنرهای فاخر تزئینی همچون نگارگری قرار داشته اند.

به طور کلی، از سه منظر فنی، فرهنگی و هنری می توان به بررسی پدیده ی چاپ پرداخت. متاسفانه ویژگی های فنی و فرهنگی چاپ کم تر از ویژگی های هنری آن در ایران مورد بررسی قرار گرفته اند. هنوز پرسش های زیادی در خصوص چگونگی کار نخستین ماشین های چاپ در ایران، جنس آن ها- سازنده های مختلف، حمل و نقل ماشین های چاپ و تجهیزات آن ها - نظیر سنگ یا سرب مورد نیاز - بی پاسخ مانده است. گذشته از مسائل فنی، ارتباط زیادی بین فرهنگ و پدیده ی چاپ وجود دارد؛ چون ظهور صنعت چاپ، پاسخ به بخشی از نیازهای فرهنگی مردم بوده است. بررسی جامعه شناسانه ی پدیده ی چاپ، گسترش و نفوذ چاپ تنها در برخی از مراکز شهری، ارتباط بین مدرنیته ی ایرانی و صنعت چاپ، تأسیس مطبوعات، نقش افرادتأثیرگذار در تأسیس و توسعه ی چاپ در ایران و ارتباط ادبیات با چاپ، همگی بخشی از گفتمان فرهنگی این پدیده ی نوظهور هستند. ویژگی های هنری و زیبایی شناسانه ی صنعت چاپ، که بیشتر در شیوه ی چاپ سنگی تجلی یافته، نسبت به ابعاد فنی و فرهنگی چاپ، بیشتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. از این دسته ویژگی ها می توان به رابطه ی چاپ و عکاسی، خوشنویسی و عناصر تزئینی در کتاب های چاپ سنگی، هنرمندان فعال در این حوزه و جنبه های زیبایی شناسانه ی آثار چاپی اشاره کرد.

این کتاب شامل هشت مقاله است که هر یک به گوشه ای از تاریخ چاپ سنگی فارسی نظر دارند. از این هشت مقاله سهم عمده ای به مقالات دانش نامه ی ایرانیکا اختصاص یافته، به طوری که پنچ مقاله در نسخه ی آنلاین آن منتشر شده اند. سه مقاله ی دیگر نیز هرکدام در یکی از نشریات معتبر شرق شناسی منتشر شده اند. در میان نویسندگان این مقالات، چهار مقاله به اولمپیادا شگلوا و دو مقاله به اولریش مارزلف تعلق دارد. نیل گرین و ویلم فلور نیز هرکدام یک مقاله دارند.

عناوین اصلی این کتاب:

تاریخچه مختصر چاپ در ایران

تاریخچه چاپ سنگی فارسی در ایران

تاریخچه چاپ سنگی فارسی در آسیای میانه

تاریخچه چاپ سنگی فارسی در هند

تأثیر نسخه های خطی بر کتاب های چاپ سنگی فارسی هند در قرن نوزدهم

سنگ هایی از باواریا: چاپ سنگی ایرانی در بستر جهانی

تصویرسازی در کتاب های چاپ سنگی فارسی

میرزا علی قلی خویی، تصویرساز بزرگ کتاب های چاپ سنگی فارسی

در سال های اخیر خاطرات بسیاری از سیاستمداران دوران قاجار و پهلوی منتشر شده اند که هرکدام در جای خود ارزشمند هستند و به مورخین امروز این امکان را می دهند که به اطلاعات مفید و تازه ای دسترسی یابند. واضح است که این خاطره نگاران، یادداشت های خود را به منظوری خاص می نوشتند و بی شک بیش از هرچیز هدفشان توضیح یا توجیه سهم و نقششان در وقایع کشور بود. در این بین خاطرات مشرف نفیسی که سال های 50- 1320 ش را دربرمی گیرد، از این قاعده کلی مستثنی نیست.

با هر خاطرات جدیدی که منتشر می شود، نه تنها اطلاعات درباره ی گذشته افزایش می یابد، بلکه پیچیدگی های مسائل از نظر مورخ روشن تر می گردد. روابط میان رجال در صحنه ی عمومی و خصوصی اهمیت بسیاری دارد که خیلی اوقات از خلال خاطراتشان بروز می یابد و بر عهده ی مورخ است که به هنگام مقابله و مقایسه ی این اطلاعات جدید،به حقیقتی هرچند نسبی راه یابد. اطلاعات جدیدی که از خلال این خاطرات به دست می آید به مورخین امکان بازنگری تاریخ و نتیجه گیری های جدیدتری می دهد که بسیار ارزشمند است. نفیسی خاطراتش را در فرانسه در سال 1340 ش آغاز کرد و در 1348 به پایان رساند. وی پسر ناظم الاطباء طبیب مظفرالدین شاه بود. وی برادر مؤدب نفیسی سرپرست محمدرضا ولیعهد رضاشاه بود و یکی از برادران او سعید نفیسی نویسنده ی به نام کشور بود. نفیسی با مرکز قدرت ارتباط داشت و به خاطر نسبت های خانوادگی با بسیاری از رجال آشنایی داشت و به همین سبب از خیلی جریانات سیاسی مطلع بود که از این جهت خاطرات وی را ممتاز می کند.

وقتی نفیسی در اروپا تحصیل می کرد جنگ جهانی اول آغاز شد، بنابراین به ناچار او به ایران بازگشت و تا پایان جنگ در ایران اقامت کرد. او سپس به فرانسه رفت و تحصیلاتش را در رشته ی اقتصاد و حقوق تکمیل کرد و پس از اخذ درجه ی دکترا در سال 1303 به ایران بازگشت. او مدتی رئیس یکی از ادارات مالیه ی تهران بود، بعد ریاست محکمه ی تجارت تهران به وی واگذار شد. نفیسی در سال 1313 ریاست شرکت بیمه ی ایران را به عهده داشت و همزمان دفتر وکالت در تهران باز کرد و مشاورت حقوقی شرکت نفت را به عهده گرفت. نفیسی از این سمت به هنگام اشغال ایران توسط قوای متفقین استعفا داد.

فروغی پس از سقوط رضاشاه قصد داشت که وزارت فوائد عامه را به نفیسی تفویض کند، اما نفیسی به وزارت دارایی علاقه نشان داد که با تخصص او بیشتر تناسب داشت. یکی از اولین اقداماتش در مسئولیت جدید انعقاد قرار داد با دولت انگلستان در مورد تعیین نرخ تبدیل لیره ی استرلینگ به ریال ایران بود. بعدها این توافقنامه دستآویزی جهت حمله طیف های مختلف سیاسی به نفیسی شد، از حزب توده گرفته تا مصدق. بنابراین کابینه سقوط کرد و نفیسی همه ی عمرش به عبث مورد حمله و اتهام قرار گرفت که به نفع انگلیسی ها عمل کرده است. او پس از پایان جنگ در مرداد 1324 سفری به اروپا کرد، در مراجعت به پیشنهاد ابتهاج به عنوان عضو علی البدل در بانک بین الملل که در واشنگتن تشکیل شد، به آمریکا اعزام گردید. در سال 1329 به ریاست برنامه ی هفت ساله ی سازمان برنامه تعیین شد. او در دوره ی ریاست وزرایی رزم آرا مجبور به استعفا شد، بنابراین برای مدتی در فرانسه اقامت کرد. او پس از مراجعت برای بار دوم به ریاست سازمان برنامه منصوب شد. نفیسی طی دوره ای که دکتر مصدق نخست وزیر بود و حتی به هنگام جنبش ملی شدن نفت در خارج از کشور اقامت داشت. پس از آن نیز تا مدتی کاری به او رجوع نشد. در سال 1335 برای بار دوم به ریاست بیمه ی ایران گماشته شد. در سال 1341 علیه او پرونده سازی شد، به همین جهت برای مدتی بلاتکلیف ماند تا سرانجام از او اعاده ی حیثیت شد و اجازه ی خروج از کشور گرفت. همانطور که اشاره شد، نفیسی از سال 1340 آغاز به نوشتن خاطراتش کرد که در سال 1348 آن را به پایان رساند. او در طی این سال ها در پاریس اقامت داشت و گهگاهی به ایران سفر می کرد و بدین ترتیب از جریانات تازه باخبر می شد. در روزهای بی کاری و غربت شاید مرور اتفاقات گذشته، برای او اندوهناک و ملال آور بود، ولی چون هدفش توضیح گذشته برای عبرت آموزی بود، آن را با پشتکار و اراده انجام می داد. شاید هم او از این راه تسلی خاطر می یافت. نفیسی دلیل نوشتن خاطراتش را اینطور توضیح می دهد که در برابر فجایعی که دامنگیرش شد، «خلاف مردانگی» بود که هیچ نگوید. البته خاطرات نفیسی فقط تفسیر شخصی او از وقایعی که در آن نقش داشت یا ناظرش بود نیست، بلکه هدف غایی اش نگارش برای ارائه ی تاریخ معاصر ایران بود. وی سیر نزولی کشور را تجزیه و تحلیل می کند و در صدد فهمیدن چرایی انحطاط کشور بوده است و اینکه چه عواملی مانع پیشرفت شخصی او در کارش می شدند. ضمنا او می خواهد خاطراتش درس عبرتی برای آیندگان باشد.

عناوین اصلی جلد اول:

کتاب اول: پس از هفت سال

کتاب دوم: تاریخ دوره مشروطه

کتاب سوم: تاریخ سلسله پهلوی (از کودتا تا جنگ جهانی دوم)

کتاب چهارم: ایران در جنگ جهانی دوم

عناوین اصلی جلد دوم:

کتاب پنجم: گسترش هرج و مرج در ایران

کتاب ششم: ایران پس از پایان جنگ جهانی دوم

عناوین اصلی جلد سوم:

کتاب هفتم: زمامداری دکتر مصدق

کتاب هشتم: ایران کشور تحت الحمایه آمریکا و انگلیس

کتاب نهم: پیدایش آریامهر

کتاب دهم: هنرنمایی های آریامهر

سرزمین خراسان از دیرباز در روشن و تاریک ایام، رویدادهای گوناگونی را به خود دیده است. در هر دوره و هر امپراتوری، مرزهای سیاسی و جغرافیایی آن دستخوش تحولات خاصی بود تا اینکه با فرارسیدن اسلام وارد مرحله جدیدی شد. خراسان از گذشته به تنوع دینی و فرهنگی اش شناخته می شود، تا جایی که با تغییر شرایط سیاسی، چه پیش از اسلام و چه در دوره اسلامی، جریان های دینی و اجتماعی مختلفی در آن ظهور کرده است.

روند فتح خراسان، که تقریبا از دهه ی سوم قرن اول هجری آغاز شد، چالش های جدیدی به ویژه در بحث مربوط به پیروان ادیان در این منطقه به وجود آورد؛ چرا که خراسان از گذشته محل سکونت پیروان ادیان مختلف بود. در دوره امویان و عباسیان بخش بزرگی از آن ها به اسلام روی آوردند، اما برخی با پذیرفتن شرایطی که جامعه اسلامی برای ایشان وضع کرد، بر دین خود ماندند. برخی از این ادیان، نظیر دین زرتشت، به گونه ای از ادیان بومی این منطقه به شمار می آمدند و برخی به واسطه ی هم جواری با ادیان دیگر مانند دین بودا و ادیانی مانند یهودیت و مسیحیت و مانویت به واسطه تحولات سیاسی و اجتماعی در دوره هایی پیش تر، وارد خراسان شدند.

یکی از تحولات فرهنگی قابل توجه در سیره امامان معصوم علیهم السلام مناظره و گفت و گوی ایشان با رهبران و بزرگان ادیان در دوره های مختلف است. یکی از مهم ترین مناظره ها، مجالسی بود که مأمون خلیفه ی عباسی در شهر مرو در زمان ولایتعهدی امام رضا علیه السلام برپا کرده و امام علیه السلام در آن با بزرگان ادیان گفت و گو و مناظره کرده است که گزارش مفصل آن ها در عیون اخبار الرضا و الاحتجاج طبرسی و دیگر منابع شیعه آمده است. درباره ی این مناظره ها و روش شناسی آن ها به ویژه مناظرات حضرت رضا علیه السلام، کنگره های بزرگی برگزار و آثار فراوانی نوشته شده است، با وجود این، هنوز اثری جامع که وضعیت ادیان طرف مناظره با حضرت را از منظر تاریخی در خراسان بررسی کند، به رشته ی تحریر درنیامده است.

نوشتار حاضر می کوشد به لحاظ تاریخی، وضعیت ادیان یاد شده در مناظرات آن امام همام را در خراسان بررسی کند. پرسش مهم و محوری این نوشتار این است که آبا بزرگان این ادیان، در خراسان ساکن بوده یا از جای دیگری به مرو آورده شدند؟ برای پاسخ به این پرسش باید سیر تحول ادیان مزبور از آغاز نشو و نما در ایران و سپس ورودشان به خراسان و تحولات آن ها در سه سده ی نخستین اسلامی که اواخر آن، با ایام حیات امام علی بن موسی الرضا علیه السلام هم زمان بوده است، مورد بررسی قرار گیرد. از این رو، در این اثر ابتدا از منابع تاریخی، جغرافیایی، ملل و نحل، تفاسیر و منابع روایی بهره گرفته شده و در ادامه به آثاری که نویسندگان پارسی و عرب زبان و غربی نوشته اند، مراجعه شده است.

این کتاب در دو بخش اصلی سامان یافته است:

بخش اول: جغرافیای خراسان در سه سده ی نخستین هجری

بخش دوم: ادیان خراسان در سه سده ی نخستین هجری

فصل اول: دین زرتشت

فصل دوم: یهودیت

فصل سوم: مسیحیت

فصل چهارم: صابئین

فصل پنجم: دین بودا

فصل ششم: مانویت

دوران امامت امام رضا علیه السلام (203-183ق) علاوه بر آنکه از ساحت های اعتقادی و فرهنگی، دورانی کم نظیر و بلکه بی نظیر است، از جهت سیاسی نیز دورانی ویژه به حساب می آید. پیشنهاد ولایت عهدی به حضرت، حضور در ایران، فراوانی مناظره ها، مواجهه با فرقه ی انحرافی واقفیه و فراوانی تحرک های علویان در آخرین سال های امامت آن حضرت و ... از جمله مواردی است که به اهمیت این دوران می افزاید.

هجرت و حضور امام رضا علیه السلام در ایران به لحاظ تأثیر عمیق و ماندگارش در حیات اعتقادی شیعیان نقطه ی عطفی به شمار می رود، و درست از همین رو، نیازمند حجم عظیمی از فعالیت های فرهنگی و تبلیغی برای بازنمایی این رخداد عظیم است. گذشت زمان نه تنها از اهمیت بحث در این موضوع نکاسته، بلکه بر آن افزوده است، هم اکنون که بیش از دوازده قرن از شهادت امام رضا علیه السلام می گذرد آستان ملائک پاسبان آن امام همام همچنان نقطه ی اتکای جامعه ی شیعی و کعبه ی آمال و قبله ی نیاز مردم این آب و خاک و بسیاری از ارادتمندان آن حضرت از دیگر کشورهاست.

هدف از تهیه ی چنین جستاری تبیین صحیح و روان حیات و معارف رضوی است. یک نکته ی اساسی در خور یادکرد این است که اساسا تبیین عمیق پژوهشی حیات و معارف امام رضا علیه السلام مطمح نظر نگارنده محترم در این اثر نبوده است بلکه تلاش شد است با تکیه بر منابع اصیل مهم ترین سؤالات در سیره و زندگی و معارف امام رضا علیه السلام پاسخ داده شود. استفاده از گفتار عاری از ابهام، ایهام و غموض شرط لازم آگاهاندن مردم از حقایق و رسوح دادن باورهای رضوی به ذهن و ضمیر آنان است. یک اندیشمند و پژوهشگر در حوزه ی مطالعات دینی، در عین حفظ اصالت و عمق هر رأی و فکر، می تواند آن را به واضح ترین صورت ممکن، یعنی با نزدیک ترین بیان به مرتبه فهم توده مردم، به مخاطبان خود انتقال دهد.آن سان که ملاحظه می گردد؛ کاربست پرسش و پاسخ برای تبیین هرچه بهتر مطالب در ذهن مخاطب است.

مطالب در شش بخش به خوانندگان ارائه می شود:

بخش اول: وصف آفتاب؛ ولادت تا شهادت امام رضا علیه السلام

بخش دوم: بیست سال امامت؛ نگاهی به دوران امامت و رهبری امام رضا علیه السلام

بخش سوم: حیات علمی؛ دانش و دانش گستری امام رضا علیه السلام

بخش چهارم: سلوک سیاسی؛ سیره ی سیاسی و مدیریتی امام رضا علیه السلام

بخش پنجم: سبک زندگی، منشور زندگی در منظر امام رضا علیه السلام

بخش ششم: منزلت زیارت؛ ویژگی ها و آداب زیارت امام رضا علیه السلام

کتاب حاضر پژوهشی است در تاریخ اندیشه سیاسی اسلامی در قرون وسطا، و استوار است بر این فرض که بازسنجی آرای سیاسی این دوره از تاریخ و فراز و فرود این آرا و اندیشه ها در قرن های بعد تلقی امروزین ما را از پیوند تاریخ مدرن با دو روایت کلانی که از تاریخ اندیشه ی سیاسی در دست است - یکی غربی و دیگری اسلامی - متحول خواهد کرد.

پیشگفتار کتاب مقدمه ای است در مبانی تاریخ اندیشه ی سیاسی، و تحولاتی که این رشته از دانش در دهه های اخیر پشت سر گذاشته است. پژوهش در سیر تاریخ اندیشه، که با شکست لیبرالیسم و رواج تاریخ اجتماعی در فاصله ی سال های 1870-1960 رو به افول نهاده بود، با بررسی های کوئنتین اسکینر و همفکران او در مکتب کمبریج، رونقی دوباره یافت. پیروان مکتب کمبریج، با عنایت به فلسفه ی زبان ویتگنشتاین و نظرگاه های پیتر لسلت در جمعیت نگاری و ساختارهای اجتماعی، معتقد بودند که متن سیاسی را می توان با توجه به پس زمینه و خاستگاه عقیدتی آن در حکم عمل و کنش سیاسی مورد بررسی قرار داد. بهره گیری از کنش های زبانی برای تحول در امور سیاسی پیشینه ای کهن دارد، و به خصوص در بررسی مبانی اندیشه های سیاسی مدرن و تبیین چگونگی گذار این اندیشه ها از قرون وسطی به دوران مدرن نقشی بسیار مؤثر بازی کرده، و به سخنی دیگر، به برگزاری جشن ولادت خجسته ی جهان مدرن انجامیده است؛ جهانی کلا اروپایی و آراسته به استمرار تاریخی از گذشته به حال. اروپای قرن هجدهم که خود را - فارغ از علل و موجبات امر- از بقیه ی جهان متمایز می دید، با نگاهی از سر فخر به سراغ آیینه رفته بود و صورت آیینه خیلی به دلش نشسته بود. این چنین شد که «جهان مدرن» پا به عرصه ی وجود نهاد.

جستجوی اصل و نسب اندیشه های سیاسی مدرن به تاریخ اندیشه، بار آشکار سیاسی داده، به طوری که اندیشه های سیاسی هرگز جدا از تاریخ مورد بررسی قرار نگرفته است. اما وسواس در رسیدن به «بنیان»، همیشه کار را مشکل می کند. اصطلاح «بنیان»، به سادگی به سرآغازی که ناگزیر در پرده ای از ابهام پنهان است دلالت نمی کند، بلکه سرآغازی را می جوید که بار ارزشی آشکار دارد. هدف این پژوهش این است که سیاست و ارزیابی انتقادی از تاریخ آن را به اندیشه ی سیاسی اسلامی بازگرداند.

فهرست فصل های این کتاب:

فصل اول: واژگان سیاسی اندرزنامه ها

فصل دوم: مبانی انتزاعی حکومت خوب در کلیله و دمنه

فصل سوم: راز و پرده: شگردهای روایی در اندرزنامه

فصل چهارم: عقل، گردش روزگار و اندیشه ی سیاسی غیردینی

فصل پنجم: درهم آمیختگی مفاهیم متضاد در اندرزنامه

فصل ششم: اندرزنامه و اندرزگویان

فصل هفتم: اندرز و بافتار

مسلمانان نوشتارهای انبوهی را در عرصه های گوناگون، از جمله عرصه ی عجایب و غرایب، برای ما بر جای نهاده و مصنفات بسیاری کوشیده اند که این عجایب را رصد کرده، مدون سازند. شاید آنچه را که در آثار معروف به «کتب عجایب» می یابیم، به فرهنگنامه های نوینی که ویژه ی این گونه نوآوری ها هستند، نزدیک تر باشد. کتاب هایی که به مصنفات و مؤلفات می پردازند، شمار فراوانی از این عناوین را برای ما یاد کرده اند که برخی از آن ها مفقود یا شبه مفقودند و برخی دیگر در دسترس.

کتاب حاضر گنجنامه ای است برجای مانده از میراث سترگ و کهن مسلمانان در دانش جغرافیا و تاریخ که اینک پس از تصحیح از روی دقیق ترین نسخه ی خطی آن (نسخه ی دانشگاه پرینستون، بخش یهود، مجموعه گارت) فراروی شماست. این اثر، دانشنامه ای است آکنده از داده های دقیق و شگفت آور جغرافیایی و تاریخی و خواص گیاهان و میوه ها و اعضای پیکر حیوانات، که گاه به افسانه نیز در می آمیزد و تصاویری دیدنی و حکایاتی شنیدنی از باورهای کهن، فراروی ما می نهد.

به همان نسبت که اندیشه و نگاه بشر تغییر کرد و دیگر در ظرف یک زمان و یک مکان خاص نگنجید، روایت او نیز از زندگی، از جهان و از خودش تغییر کرد و به تبع این تغییر، روایت شناسی هم از روایت شناسی کلاسیک و کهن، ارسطویی و ساختارگرایانه به روایت شناسی جهان های موازی و ممکن رسید. در این راه پرپیچ و خم و درازی که روایت و روایت شناسی پشت سر گذاشته، به عنوان یک شاخه ی میان رشته ای نه تنها از دانش زبان شناسی سود برده بلکه از پیشرفت هایی که در دنیای علم و در فیزیک کوانتم روی داده نیز فایده برگرفته است.

کاربرد واژه ی روایت شناسی به تزوتان تودروف در دستور زبان دکامرون (1969) بر می گردد و عمر نظریه پردازی پیرامون روایت حدود پنجاه سال است و اگر ژرف تر بکاویم بیش از یک سده نمی شود اما تغییرات روایت و روایت شناسی در طول این زمان اندک چشمگیر و حتی تکان دهنده است.

فصل نخست کتاب حاضر بر آن است تا پرهیبی از این راه را در پیش چشم خواننده مجسم کند، و با درنگ در پیچ و خم های آن، مراحل تغییری را که روایت شناسی داشته، از صورتگرایی و ساختارگرایی گرفته تا بعد از ساختارگرایی نشان دهد. مبنای نگارش فصل نخست این بوده که در ذهن خواننده اندیشه ورز دغدغه ای ایجاد شود تا خود به دنبال نظریه های روایت از صورت گرایی/ شکل گرایی/ ریخت شناسی و ساختارگرایی گرفته تا پساساخت گرایی و نظریه ی جهان های موازی و جهان های ممکن برود. در پایان این فصل، با طرح پرسش هایی سعی شده تا خواننده خود ماجرای روایت را از حکایت، قصه و رمانس گرفته تا داستان کوتاه و رمان واقع گرا، مدرن و پست مدرن دنبال نمایند.

فصل دوم کتاب به تعریف قصه و حکایت می پردازد و ویژگی های هر یک را بیان می کند. سخن از عناصر روایی و ساختاری آن ها و توضیح درباره ی اصطلاحات خاص ادبیات روایی از دیگر مطالبی است که در این فصل آمده است.

در فصل سوم نیز نمونه هایی از حکایت ها و قصه ها که با دقت وسواس گونه ی نویسنده برگزیده شده است به همراه معرفی کوتاه هریک از متون داستانی، پیش روی پژوهشگران قرار می گیرد تا بتوانند آموخته و دانسته هایشان را در تجزیه و تحلیل این متون به کار گیرند و مبحث روایی و عناصر روایی را در آن ها دنبال نمایند. 

از امتیازات پژوهش حاضر، کتاب شناسی و معرفی مقاله ها و پایان نامه هایی است که در ارتباط با هریک از متون برگزیده آورده شده است. این کتاب شناسی در بخش پایانی هرکدام با عنوان معرفی منابع بیش تر آمده است.

فصل اول: مروری بر تاریخچه روایت شناسی

فصل دوم: قصه و حکایت

فصل سوم: متون روایی برجسته

اندیشه ی ابن عربی به طور انکارناپذیری در حوزه ی سنت عقلانی شیعه تأثیرگذار بوده است. عرفان و حکمت شیعی در نهانی ترین لایه ها و وجود خود وامدار آموزه های اساسی عرفان نظری است که با تأسیس قواعد و روش حکمی خاص، عملا امکان فهم صحیح تری از معارف شیعی را پدید آورده است؛ اگرچه گرایش های شیعی، که از ابتدا در میان نحله های گوناگون عارفان مسلمان مشهود بوده است، به دورانی بسی پیش از ابن عربی و اتباع او بازمی گردد. مباحث اصلی ابن عربی درباره ی مفهوم انسان کامل و شباهت بسیار آن با بحث های روایی شیعه در موضوع امامت، موضع او درباره ی جبر و اختیار که به مفهوم «امر بین امرین» امامان معصوم علیهم السلام نزدیک است، باور او درباره ی مسئله ی تشبیه و تنزیه و جمع میان آن دو، و تصریح به نام مهدی (عج) به مثابه ی خاتم اولیا از جمله شواهد این تأثیرگذاری است.

درباره ی ضرورت بحث، گفتنی است برخی با تمسک به عبارات و کلمات ناسازگار محیی الدین با عقاید شیعی می کوشند همه ی ارزش های فکری او را زیر سوال ببرند، تبیین شاخصه های شروح شیعی، نوع رویکرد حکما و عرفان شیعه به آرای ابن عربی را نشان می دهد و  سبب جلوگیری از افراط و تفریط درباره ی دیدگاه او می شود و پژوهشگران را به این امر متذکرمی کند که مطابق با سنت بزرگان حکما و عرفای شیعی همواره می توان ضمن احتراز از موارد ناسازگار با عقاید شیعی از ظرفیت های مبانی عرفانی او بهره جست.

کتاب حاضر ضمن اشاره به مخالفت ها و موافقت های بزرگان علمای شیعه تناسب اصول عرفان ابن عربی با آموزه های شیعی از منظر اندیشمندان بررسی خواهد شد. در شکل دهی ساختار اصلی بحث سه ساحت توصیف، تحلیل و نقد نتایج مطالعات مورد توجه بوده است. حجم اصلی مطالب توصیف و گزارش آزا و نظرات گوناگون درباره ی موضوع است و در پایان مطالب تحلیل و نقد شده است. چهار شاخصه ی اصلی بهره ی اندیشمندان شیعی از عرفان ابن عربی عبارت اند از:

1- تطبیق آموزه های نظری در عرفان ابن عربی با مبانی شیعی

2- اهتمام ویژه به موضوع ولایت، با توجه به اهمیت خاص این امر در آثار شارحان شیعی

3- تأکید بر ولایت امام معصوم علیه السلام به مثابه خاتم ولایت مطلقه و مقیده

4- نقد ابن عربی و مردود دانستن مواضع ناسازگار ابن عربی با عقاید شیعی

تألیف پیش رو شامل درآمد و هفت فصل است که عناوین هریک از فصول ذیل گفتارهایی توضیح داده شده است.

فهرست فصل های این کتاب:

فصل اول: زمینه های اقبال اندیشمندان شیعی به آثار ابن عربی

فصل دوم: علاقه مندان شیعی ابن عربی

فصل سوم: شرح نویسی بر آثار ابن عربی

فصل چهارم: تطبیق آموزه های نظری در عرفان ابن عربی با مبانی شیعی

فصل پنجم: اهتمام به موضوع ولایت

فصل ششم: امام معصوم علیه السلام، مصداق خاتم ولایت مطلقه و مقیده

فصل هفتم: نقد ابن عربی