آثار مکتوب باقی مانده از علمای سلف سرمایه ی ارزشمند علمی، فکری و دینی است که از یک سو زیربنای اندیشه، اخلاق، اعتقادات، احکام شریعت و تکالیف دینی جامعه ی اسلامی است و از دیگر سو منشأ تمدن اسلامی و نماد هویت دینی و فرهنگی مسلمانان به شمار می آید.

با توجه به شرایط زمانی و ضرورت های نوین پژوهشی و نیاز روزافزون دانش پژوهان و محققان علوم اسلامی، حوزه های علمیه و مراکز علمی و پژوهشی برای دستیابی به سرچشمه های زلال معرفت دینی و شناخت رهبران و متفکران واندیشه های آنان، بازشناسی میراث علمی و دینی و شناساندن آن و سپس تصحیح، تحقیق، تنقیح و نشر آن برای تسهیل دستیابی به منابع تفکر و اندیشه ی دینی ضرورتی انکارناپذیر است.

 آثار حکیم ابونصر فارابی در نزد علمای اسلامی و غیراسلامی ازمنابع دست اول علوم نظری، سیاسی و اجتماعی است. بر اهل فن پوشیده نیست که نوشته های این عالم فرزانه پر از ابداعات و نکات علمی در ابعاد مختلف فلسفی، کلامی ، منطقی، سیاسی، اخلاقی، هنری و ... است. آشتی میان حکمت و شریعت، عقل و دین، اخلاق و سیاست و اعتقاد به ولایت مطلقه حاکم و امام ازویژگی های آثار فارابی است. با این وصف تاکنون آن طور که باید آثار این فیلسوف عظیم القدر با تحقیق و تصحیح مناسب به زیور طبع آراسته نشده و هنوز برخی ازرسائل مهم او در دسترس جوینگان قرار نگرفته است. لذا شایسته است تمام آثار این فیلسوف بزرگ اسلامی با نسخه شناسی دقیق و همه جانبه و تحقیق مناسب در یک مجموعه ی کامل آماده سازی و عرضه شود. کتاب پیش رو در صدد انجام این مهم است.

مرکز احیای آثار اسلامی به عنوان یکی از واحدهای اصلی بخش تحقیقات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی در سال 1366 با هدف بازسازی انتقادی متون اسلامی شیعی آغاز به کار کرد. این مرکز با بهره گیری از محققان نامور تصحیح انتقادی متون و استفاده از آخرین یافته های این عرصه، تا کنون آثار مهمی از تراث ماندگار علمی شیعه به صورت تکی، مجموعه رسائل یا به صورت موسوعه تحقیق منتشر کرده است. 

کتاب پیش رو در صدد معرفی طرح پژوهشی موسوعه حکیم ابونصر فارابی و بیان مراحل و شیوه های پژوهشی طرح مذکور و گزارشی مختصر از سایر فعالیت های پژوهشی این مرکز است که در هفت فصل تنظیم و ارائه شده است.   

فهرست مطالب:

فصل اول: معرفی مرکز احیای آثار اسلامی

فصل دوم: فرایند تحقیق و تصحیح

فصل سوم: شیوه نامه ی تحقیق و تصحیح

فصل چهارم: طرح موسوعه ی حکیم ابونصر فارابی

فصل پنجم: کارنامه ی پژوهشگاه در ارائه ی موسوعه ها و مجموعه ها

فصل ششم: کتاب شناسی و نسخه شناسی آثار حکیم ابونصر فارابی

فصل هفتم: معرفی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

سیزدهمین اثر از تالیفات ورزشی آقای مهدی عباسی با نام «پنجاه سال با ورزش زورخانه و کشتی پهلوانی قم» چاپ شده است. این کتاب در 496 صفحه قطع وزیری با کاغذ گلاسه اعلی و جلد سلفون در شمارگان محدود انتشار یافت.

بنا به دعوت مؤلف در عصر روز دوشنبه 1401.2.26 رونمایی از کتاب مذکور در محفلی دوستانه در محله دروازه کاشان انجام گرفت.

پیش از این، کتاب تاریخ ورزش باستانی و کشتی پهلوانی ایران در سال 1364، تاریخ وزرش باستانی و کشتی پهلوانی قم در سال 1367، دوره هفت مجلّدی تاریخ کشتی ایران، فوتبال ایران 1380، خاطرات سید محمّد خادم در سال 1393 و تاریخ رزورخانه و کشتی شهرستان قم در سال 1394 توسط مؤلف به طبع رسیده است.

در مقدمه کتاب حاضر آمده است:

در اواسط دهه 1320 خورشیدی که فدراسیونهای ورزشی تشکیل شد، ورزشهای زورخانهای و کشتی پهلوانی طرفداران بسیاری داشت، امّا فاقد فدراسیون بود. در نتیجه مسابقههای کشتی چهار وزن، شش وزن و هشت وزن پهلوانی که از سال 1321 در برنامههای قهرمانی ایران قرار گرفته بود، از سال 1323 مسابقههای بیوزن کشتی پهلوانی و اهدای بازوبند نیز به آن اضافه شد و به تدریج هنرهای فردی از قبیل چرخ خوردن، کبّاده کشیدن و سنگ گرفتن هم مطرح گردید. تمام مسابقهها تحت نظارت دایره تربیت بدنی ایران به سرپرستی دانشمند فقید ابوالفضل صدری و شادروان شمس الدّین خان شایسته که هر دو نفر از فداییان ورزش بودند برگزار میشد که آن هم در سالهای بعد به واسطه التهابات سیاسی به طور مرتب انجام نمیگرفت.

از دیرباز در میان انواع ورزشها، کشتی پهلوانی حائز اول اهیمت بوده است. بنابراین ورزش‌های زورخانهای و هنرهای فردی در درجه دوم جای داشت. هرکس در گود، ادّعای امتیاز مینمود، او را به کشتی گرفتن دعوت میکردند.

امّا برپایی رسمی سالانه ورزش زورخانهای و هنرهای فردی به صورت نمایش در روز چهارم آبان در طهران و شهرستانها انجام میگرفت که آن هم چندان اعتباری نداشت.

در طهران باشگاه شعبان جعفری به مدیریت مرحوم شعبان جعفری و ورزشخانه بانک ملّی به سرپرستی شادروان کاظم کاظمینی نیز برای جشنهای دولتی تأسیس شده بودند و آنان بنا به اظهار خودشان، بعضی اوقات برخی از رجال سیاسی را جهت ترویج این فن به زورخانه دعوت میکردند، امّا از کشتی گرفتن خبری نبود.

آنان گاهی به عنوان تشویق و تبلیغ، تنی چند از ورزشگران زورخانه خود را انتخاب نموده، به مسافرت کشورهای اروپایی میبردند و با لوح تقدیر باز میگشتند امّا این اقدامات، دستآوری برای این ورزش ملّی نداشت. جالب آنکه در همان سنوات بیش از ده مجلد کتاب ورزشی به زبانهای ایرانی و لاتین به نام آقای کاظم کاظمینی انتشار یافت در حالی که نویسنده واقعی آنها مرحوم غلامرضا انصافپور بود که به واسطه دوستی و درخواست مدیر ورزشخانه بانک ملّی به تألیف کتب مذکور اقدام کرده بود.

گفتنی است در طی پنجاه سال که نویسنده کتاب جهت تحقیق به اغلب زورخانه های کشور سرکشی نموده و با اهل این فن از جمله رؤسای پیشین سازمان تربیت بدنی ایران رؤسای فدراسیونهای کشتی، ورزشهای زورخانهای و کشتی پهلوانی، پهلوانان، مرشدان، مؤلّفان و ارباب جراید محشور بوده و به خصوص از نزدیک عملکرد رؤسای فدراسیون ورزشهای زورخانهای و کشتی پهلوانی را در ترازوی علم، عقل و وجدان قرار داده است به این نتیجه رسیده که به پاس حقشناسی از سه چهره عالی مقام و پاکنهاد، آقایان: حاج سیّد جمال الدّین قطب، سیّد محمد خادم حقیقت و مجتبی جوهری که هر کدام در دوره ریاست خود منشأ آثار خیر و پربرکتی در این ورزش مقدّس شدهاند، عکس و نامشان را زینتبخش مقدّمه نماید.

بالجمله در آن روزگار اوضاع ورزشهای زورخانه ای قم نیز مناسب نبود. پهلوان حاج سیّد تقی کمالی که اغلب پیشکسوتان و کشتیگیران افتخار شاگردی او را داشتند دوران کهولت را میپیمود.

گهگاه یاران و هوادارانش، آن پیلتن را بر چرخ ویلچر مینشاندند در حالی که بر مقدمش اسپند و بر وجود شریفش صلوات میفرستادند، به زورخانه میآوردند و در محضرش پیکرهها برمیداشتند. دیری نپایید که شمع وجودش در شب عید قربان 1393 هـ. ق خاموش گشت و بدین سبب تاریخ ایران آخرین پهلوان نامی خود را از دست داد.

از بازماندگان نسل قدیم مرحومان حاج غضنفر و حاج یدالله علیشاهی معروفتر از دیگران بودند ولی آنان سالها در گود زورخانه حاضر نمیشدند فقط پهلوان حسن مینویی بود که با کبر سن گهگاهی از طهران به قم میآمد و پا به زورخانه مینهاد و تشنهگان هنر ورزش را با چشمههایی از رموز این فن آشنا میکرد و حضّار را به وجد و سرور میآورد.

در این مقام ملاحظه کنیم که روزنامه استوار درباره جشنها و مراسم ورزش زورخانه چگونه اطّلاع رسانی کرده است. در صفحه 4 مورخ25 آذر 1338 مراسمی که در زورخانه دژم برگزار شده نوشته است: بر حسب دعوت باشگاه ورزشی دژم از ساعت 6 بعدازظهر بیستم آذر آقای فرماندار و آقای سرهنگ قلقسه و افسران شهربانی و جمعی از معاریف شهر حضور یافته بودند. بدواً آقای میرهای به آقای فرماندار و آقای سرهنگ قلقسه.

افسران شهربانی خیرمقدم گفتند و نسبت به وضع این ورزشگاه و نواقضی که باعث زحمت ورزشکاران است شرحی بیان کردند که مورد توجّه آقای فرماندار قرار گرفت.

سپس ورزشهای باستانی شروع شد. عملیات قهرمانی ورزشکاران جلب توجّه میکرد که تا ساعت هشت به طول انجامید در پایان آقای میرهای به جان شاهنشاه دعا کردند و از بیگانگان تبرّی جستند.[1]

برای کمک به وضع باشگاه آقای فرماندار دوهزار و پانصد ریال و آقای سرهنگ قلقسه[2] به نمایندگی تیمسار سپهبد بختیار از محلّ عطیه ملوکانه مبلغ ده هزار ریال اعطا کردند که به مصرف مخارج لازم باشگاه برسد. آقای رضا ارجمندی یک قاب ساعت ناوزر 21 سنگ به وسیله فرماندار هدیه دادند.

همان روزنامه راجع به ورزش در زورخانه نیرومند مورّخ 22 تیر 1346 صفحه 3 نوشته است: روز جمعه 16/4/46 مسابقات ورزش باستانی در باشگاه نیرومند با حضور جناب آقای فرماندار و ریاست محترم شهربانی و جناب آقای حاج سیّد تقی کمالی استاد ورزش باستانی به سرپرستی آقای سیّد مهدی میرهای نماینده ورزشکاران کارگاههای شهرستان قم انجام گرفت و جنای آقای فرماندار از آقای سیّد ابراهیم اسحاقی مدیر باشگاه نیرومند و آقای محمدرضا گائینی قهرمان میل بازی تشویق فرمودند.

به هر روی در دهه پنجاه که بیشتر مندرجات کتاب مربوط به آن زمان تا عصر حاضر است فعالیّت چشمگیری در این ورزش مشاهده نمیشد. حتّی با وجود آنکه در آن سنوات مسابقههای کشتی پهلوانی به طور مرتب انجام میگرفت متأسفانه کسی از این شهر برنخاست تا پنجه در پنجه و سینه بر سینه پهلوانان سایر بلاد بگذارد و از حیثیت پهلوانی قم که روزگاری صاحب جایگاه بلندی در ایران بود دفاع کند.

چنانکه گذشت از زورخانهها فقط دژم و نیرومند باقی مانده بودند که آنها هم هرکدام راه مدیریت خود را میپیمودند و بدین گونه سیر قهقرایی طی میگشت تا آنکه روزگار دودمان پهلوی به سر آمد و اوضاع کشور در تمام زمینهها دگرگون گشت.

سیر انحطاط در این ورزش به حدّی بود که ورزشگرانی که میبایست قول کشتی «گل کشتی» را نصب العین عملیات ورزشی قرار دهند و همواره آماده کشتی گرفتن باشند، بدون توجّه به این اصل مهم که ملاک کسوت، کشتی گرفتن و ممارست در آن است به دنبال کسب کسوت میگشتند که متأسفانه هنوز هم این توهّم در اذهان جمعی از ورزشگران قم و سایر نقاط کشور وجود دارد و به عبارتی باید گفت: این قافله تا به حشر لنگ است.

بر جای رطل و جام می گوران نهادستند پی

در جای چنگ و نای و نی آواز زاغ است و زغن

باری در همین سنوات بود که نویسنده این سطور تصمیم به تدوین تاریخ ورزشهای زورخانهای و کشتی پهلوانی گرفت. تا آنکه پس از چند سال تحقیق، کتاب تاریخ ورزش باستانی و کشتی پهلوانی ایران را در اسفند 1364 فراهم آورد و به مطبعه سپرد. در سال 1367 تاریخ ورزش باستانی و کشتی پهلوانی قم را که در آن به شرح احوال و اسامی گروههای زورخانه را از اوایل عهد قاجار به بعد بود به حلیه طبع آراست. همچنین گزارشهایی از عملیات پهلوانان قمی را در مجلد دوم از تاریخ کشتی ایران در سال 1374 به چاپ رساند.

در سال 1394 کتاب تاریخ ورزش زورخانه و کشتی شهرستان قم به انضمام کشتی آزاد گرک رومن که مندرجات آن تا سال 1357 بود با کاغذ و جلد اعلا در دسترس علاقهمندان قرار گرفت. از آن پس بارها علاقهمندان به این فن از بنده میخواستند که درباره ترجمه احوال ورزشگران معاصر کتابی فراهم کند. روزها پی در پی میگذشت تا آنکه در خرداد 1399 تنی چند از دوستان و علاقهمندان بذل عنایت فرموده، به کلبه حقیر تشریف آوردند و خواسته خود را مبنی بر طبع چنین کتابی اظهار داشتند. نویسنده با تمام مشغلهای که پیرامون تدوین تاریخ آستان مبارک قم داشت، دعوت دوستان را پذیرفت منوط بر آنکه در مراحل تحقیق و ترجمه احوال ورزشگران هیچ دخالتی ننموده و در موقع چاپ و نشر با نگارنده همراهی کنند.

از همان وقت، کار تدوین کتاب با نام پنجاه سال با ورزش زورخانه و کشتی پهلوانی قم که سومین اثر مستقل درباره ورزش زورخانهای این شهر به شمار میرود آغاز گردید و همان طور که اشارت رفت از آنجا که بیوگرافی جمع کثیری از ورزشگران تا سال1357 جداگانه به طبع رسیده بود. دیگر نیازی به ذکر ترجمه آنان در کتاب حاضر نبود. امّا در این اثر علاوه بر ترجمه احوال تنی چند از پیشکسوتان دورههای قبل، مابقی درباره شرح احوال ورزشگران جدید است که به تدریج روی کار آمدند.

فراهم نمودن این مجموعه که در محدوده اطلاعات نویسنده خلاصه میشود، بدون تردید خالی از عیب و نقص نیست و قطعاً، اسامی جمعی از قلم افتاده است. لاجرم هرگونه نقد متوجّه نویسنده اثر خواهد بود بنابراین امیدوار است شخص دیگری که بر امور تحقیق تسلّط داشته باشد، کمر همّت بسته، قلم به کف گرفته، درباره شایستگان فراموش شده، کتابی فراهم آورد و در دسترس علاقهمندان بگذارد.

علاوه بر مطالبی پیرامون زورخانه، سردم، مرشد و کهنهسوار، مستندات ذیل نیز در کتاب حاضر لحاظ گردیده است: صفحاتی از کتاب نخستین سالگرد خاموشی حسین طهرانیف آنچه را که پرتو بیضائی راجع به پهلوانان قم نوشته، ترجمه احوال پیشکسوتان و ورزشگران، کتابچههای مقررات ورزشهای زورخانهای و کشتی پهلوانی در سنوات 1326، 1333 و 1359 که نسخ آنها بسیار کمیاب است. بخشی از مجموعه اهدایی آقای سیّد شعاع الدّین قطب. رونوشت نامه آقای دکتر میرزا محمد پهلوان زاده فرزند مرحوم میرزا حسن یزدی و نوه پهلوان محمد عبدل «یزدی کوچک – آخرین پهلوان صاحب بازوبند عصر ناصری». تصاویر صفحات قباله ازدواج پهلوان حاج سیّد حسن رزاز در سنه 1301 قمری وقتی که شانزده ساله بود و چگونگی انتشار تمبر آن مرحوم در سال 1399 شمسی.

مشارالیه از جمله شخصیتهای ورزشی است که در دوره ریاست خود، ورزشهای زورخانهای و کشتی پهلوانی کشور را متحوّل کرد.

ذکر این نکته ضروری است: اگرچه مستندات مذکور مربوط به نقاط دیگر ایران بالاخص طهران است امّا اغلب مربوط به زورخانه و کشتی است و در قم به دست نویسنده این اثر رسیده و شایسته بود که در این شهر انتشار یابد ضمن آنکه معلوم نبود گردآورنده فرصت دیگری داشته باشد تا به نشر آنها اقدام کند و بیم آن میرفت که در حوادث روزگار دستخوش نابودی گردد و بخشی از تاریخ این فن مکتوم بماند.

در این مقام نویسنده کتاب فریضه ذمه خود میداند از شخصیتهایی که هرکدام به نوعی از گذشته تا به امروز در تدوین آثار ورزشی قم دخیل بودهاند از جمله شادروانان: حاج غضنفر و حاج یدالله علیشاهی، سیّد ابوالقاسم لاجوردی، حسن حاج حسینی مدیر ورزشخانه دژم و رضا امیری مقدم درود و رحمت بفرستد.

و نیز از ذوات محترم آقایان: سیّد محمد برقعی «مدیر مؤسسه مطبوعاتی نوین»، سیّد شعاع الدّین قطب، جواد اربابی، سیّد کمال کمالی، محمد عباسی «اخوی نگارنده»، محمد حسن رجبیان، مهدی ارسطو «طراح جلد کتاب» سیّد علی موسوی کیا، مهدی خوشرفتار اکرم، اکبر طاهرزاده اصفهانی، علی فریدی، حسین طاهری «فرزند مرحوم حاج شیخ محمد»، ابوالفضل شاهزاده حمزه، احمد صمدی منفرد، حامد خاکدوست، محمد مهدی زحمتکش، امیر فردی «رییس هیئت ورزشهای زورخانهای و کشتی پهلوانی قم» سیّد جواد حسینی و هادی ربّانی «از بنیاد قم پژوهی»، محمدباقر نجفی، مهدی عظامی، علی نائیج، حسین فراهانی و جواد اخوی زاده سپاسگزاری نماید.

هنگامی که اعراب مسلمان حول محور اسلام در حال فتح سرزمین های اطراف مخصوصاً امپراتوری ساسانی بودند، قبل از جنگ ها گفت وگوهایی بین سفرای ساسانی و اعراب مسلمان رخ داد که هر کدام سعی بر سر آمد نشان دادن خود به صورت حقیقت بودند. در این کتاب طبق نظریه حقیقت آقای فوکو بر آن شدیم که این گفت وگو هارا در چارچوب ویژگی های حقیقت و حقیقت گوی فوکویی بررسی کرده و در پایان نتایج جالب توجهی به دست آمده است؛ 

هنگامی که سخن با هدف، طی دوره ای خاص بر مردم چیره شود، گفتمان مردم آن زمان را شکل می دهد؛ خواه صادق باشد یا کاذب، خواه به سود مردم باشد یا به ضرر آنها. این حقایق در خدمت قدرت حاکم هستند. در گفت و گو های طرفین ساسانی و اعراب مسلمان قدرت در دو طیف شاهنشاهی و اسلام در گردش است. هنگامی که گفتمان ساسانی در کنار گفتمان اعراب مسلمان قرار می گیرد در این زمان است که اختلافات و تعارضات در دربار شاهنشاهی شکل می گیرد... در این کتاب به بررسی این دو گفتمان پرداخته می شود. 

اسناد دیپلماتیک ایران دوران شاه صفی اول؛ از مجموعه آرشیو اسناد کهن دولتی روسیه 

توصیف توسط: فتح الله ذوقی

مجموعه ارزشمندی از اسناد صفوی با عنوان «اسناد دیپلماتیک ایرانی دوران شاه صفی اول. از مجموعه آرشیو اسناد کهن دولتی روسیه» توسط اساتید دانشگاه ایالتی سن پترزبورگ (СПбГУ) به زبان روسی پژوهش و منتشر شده است. اکثریت قریب به اتفاق این متون وارد شده به جریان مطالعات علمی، نمونه‌هایی از اسناد ایلچی‌ها و نمایندگی‌های تجاری ایران است: سیاهه امتعه و هدایا، فرمان‌ها، عریضه‌ها و همچنین نامه‌های «محبت‌آمیز» شاه صفی اول (حکومت از 1629 تا 1642) به تزار میخائیل فیودرویچ رومانوف، میخائیل اول (حکومت از 1613 تا 1645) است.

این مجموعه شامل متون اصلی اکثر اسناد دوره شاه صفی اول است که در فوندهای آرشیو اسناد تاریخی قدیمی روسیه به زبان‌های فارسی و ترکی نگهداری می شود. در جریان کار تاریخی و آرشیوی، اسناد بسیاری مورد مطالعه قرار گرفته و برای چاپ آماده شده است: این اسناد مجموعا شامل 105 عدد سند است که 57 سند به زبان فارسی  و دو سند به زبان ترکی و 46 سند به زبان روسی است. متون روسی شامل ترجمه‌های متون اصل اسناد صفوی است که در قرن هفدهم انجام شده است (شامل 23 متن)، و همچنین عریضه‌های مأموران دیپلماتیک صفوی (این هم شامل 23 متن) ، که اغلب بر اساس فرمی که در دفاتر کارپردازی روسی مرسوم بوده به زبان روسی تقریر شده است. لازم به ذکر است که در این کتاب، تصویر خود اسناد نیامده است اما متن اصلی و ترجمه آنها به طور کامل تصحیح و منتشر شده است.

این پژوهش نه تنها از منظر پژوهش‌های تاریخی روابط دیپلماتیک ایران و روسیه مهم است که از ابعاد دیگری چون فرهنگ‌شناسی و جامعه‌شناسی و زبان‌شناسی نیز حائز اهمیت است. در این کتاب بسیاری از اسناد منحصربفرد، برای نخستین بار، مورد مطالعه قرار گرفته و منتشر شده است. اسنادی که حتی رونوشت اکثر آنها در آرشیوهای ایران موجود نیست و به دلیل نابسامانی‌های تاریخی پس از صفویه و حوادث تاریخی، از بین رفته است و امروز شاید تنها بخشی از اسناد، در آرشیوهای کشور موجود باشد. اهمیت دیگر این پژوهش در مطالعات زبان‌شناسی تطبیقی زبان‌های روسی و فارسی و ترکی و اصطلاحات دیوانی و تجاری است و همچنین در زمینه مطالعات بین فرهنگی و جامعه‌شناختی و تاریخ دعاوی حقوقی و غیره دارای اطلاعات ارزشمندی است. این اسناد در رابطه با شناخت اقدامات شخصیت‌های سیاسی دوره صفویه و بالاخص تاجران ایرانی مرتبط با روسیه در آن دوره، بسیار ارزشمند و مهم است.

مؤلفان پژوهش حاضر

پژوهشگران و مؤلفان اثر، هشت تن از اساتید و همکاران علمی دانشگاه ایالتی سن پترزبورگ، به قرار ذیل هستند.

آرتیوم آلکسیویچ آندرییف/ А. А. Андреев: مدیر مرکز مطالعات جمهوری اسلامی ایران در دانشگاه ایالتی سن پترزبورگ "Collegium Iranicum"؛

سرگئی اوگنیویچ کوستیکوف /  С. Е. Костиков: پژوهشگر انستیتو تاریخ دانشگاه ایالتی سن پترزبورگ؛

دینا دیمیتریونا کوپانِوا / Д. Д. Копанева: مدرس ارشد «گروه تاریخ کشورهای اسلاو و بالکان» انستیتو تاریخ دانشگاه ایالتی سن پترزبورگ.

یکارترینا پتروونا پیسچورنیکوا / Е. П. Писчурникова: دانشیار گروه زبانشناسی ایرانی دانشگاه ایالتی سنت پترزبورگ؛

ماریا یفیموونا رضوان / М. Е. Резван: کاندیدای علوم تاریخی، گروه قوم‌نگاری آسیای مرکزی موزه انسان‌شناسی و مردم‌نگاری پتر کبیر (کُنست‌کامرا) آکادمی علوم روسیه.

تیمور ا. سلِساریف / Т. А. Слесарев: پژوهشگر دوره عثمانی و همکار علمی بخش شرقی کتابخانه علمی گورکی دانشگاه ایالتی سن پترزبورگ؛

ولادیمیر آندریویچ شورخوف / В. А. Шорохов: دانشیار انستیتو تاریخ. مدیر پروژه «بنیاد علمی روسیه» تحت عنوان «تاریخ مستند روسی در رابطه با دیپلماسی صفوی (1501-1722)"؛

اولگا میخائیلوونا یاستربوا / О. М. Ястребова: دانشیار گروه زبانشناسی ایرانی دانشگاه ایالتی سنت پترزبورگ و همکار علمی بخش نسخ خطی کتابخانه ملی روسیه.

ساختار کتاب

در آغاز کتاب یک مقدمه (ص3-42) آمده است که در آن به موضوعات مختلف مرتبط با پژوهش حاضر پرداخته شده است که محتوای عناوین آن چنین است: شاه صفی اول و سیاست او در رابطه با دولت روسیه (5-7)، پیشینۀ پژوهش و تاریخ‌نگاری مرتبط با موضوع (7-14) سبک و سیاق اسناد خط عربی‌پایه سال‌های 1629 تا 1642 در فوند 77 آرشیو اسناد کهن دولتی روسیه (ص14-19)، طبقه‌بندی اسناد دیپلماتیک و تجاری ایران به خط عربی و زبان روسی (ص19-27)، اصول و شیوه نشر (27-29)، مهرهای مندرج بر اسناد فارسی و ترکی (30-35) شامل: مهرهای شاه صفی اول (ص31-32)، مهرهای وزیران (32-33)، مهرهای ایلچیان و اعضای نمایندگی صفوی (33-35)، وام‌واژه‌های روسی در متون رسمی صفوی (35-37)، نامگذاری پارچه‌های شرقی و معادل‌های آن در ترجمه‌های روسی (37-42).

متن انتقادی اسناد در صفحات 45 تا 264 آمده است و در آخر کتاب یک لغتنامه برای واژگان دشوار (ص265-276) کار شده است و علائم اختصاری بکاررفته در کتاب، در صفحه 277 آمده است. همچنین آدرس اسناد مورد مطالعه با عناوین آن‌ها در صفحه 278-280 قرار گرفته است و پس از آن فهرست منابع زبان روسی (280-285) و منابع به زبان‌های اروپایی و ترکی (ص285-286) و منابع فارسی نیز در صفحه 287 درج شده است. بخش بعدی نمایه اعلام (ص288-295) و نمایه جغرافیایی (ص296-297) است. آخرین بخش کتاب، فهرست آن (298-303) است.

شناسه نشر:

اسناد دیپلماتیک ایرانی زمان شاه صفی اول: از مجموعه آرشیو دولتی اسناد کهن روسیه / نسخه تهیه شده توسط: آ.آ. آندرییف و دیگران. سن پترزبورگ: نااوکا، 2021، 304ص.

Персидские дипломатические документы времен шаха Сафи I : из собрания Российского государственного архива древних актов / подготовили: А. А. Андреев [и др.]. - Санкт-Петербург : Наука, 2021 (Санкт-Петербург). - 302, [1] с.; 22 см.; ISBN 978-5-02-040485-4 : 500 экз.

طرح پیشگویی‌های آخرالزمانی، ادعای بازگشت به سیره و سنت پیامبر و خلف صالح ایشان، لزوم مقابله با بدعت‌ها، کفر و الحاد با استدلال به آیات، احادیث و روایات، در ادوار مختلف تاریخ به مراتب ابزاری جهت تکفیر و تفکیک حق و باطل از نگاه احزاب و گروه‌های متعدد بوده است. این عوامل انگیزشی، عموما برخاسته از باور به ظواهر آیات، همراه با گزینش روایات و راویان مورد وثوق برخی از نحله‌های اسلامی یا منسوب به اسلام، موجبات شورش علیه طاغوت زمان، جهاد با مرتدین و مشرکین به بهانه هدایت یا ریشه کرن کردن آنان و در نهایت تاسیس حکومت و خلافت اسلامی را فراهم نموده است.

نظر به ناآرامی‌ها و آشوب متاثر از حوادث سال‌های اخیر به ویژه در منطقه خاورمیانه، پژوهشگران بسیای در صدد برآمدند تا از زوایای مختلف، جریان موسوم به دولت اسلامی را مورد مداقه قرار داده، علل و عوامل مؤثر در پدیدار شدن کلیت این جریان، بینش و کنش عاملان آن، همچنین نحوه تقابل با آنها را از مجموع یافته‌های خویش استنتاج کرده و راهکارهایی ارائه دهند. به موجب این اصل، لیکن با محوریت استنادات و ارجاعات مکرر صاحب‌نظان این مجموعه به آیات و روایات تاریخ، از صد اسلام تا دوره‌های پسین، و بهره‌گیری از این ابزار به منظور توجیه و مشروعیت بخشی به افکار و افعال برآمده از آن، خاصه پس از اعلان احیاء «خلافت بر منهج نبوی» نگاشته پیش رو با عنوان «بازنمایی تاریخ اسلام از دیدگاه دولت اسلامی، مطالعه مورد دو نشریه دابق و رومیه» قصد دارد با استعانت از روش توصیفی و از ارکان آن مطالعه موردی، دو نشریه انگلیسی زبان دابق و رومیه را واکاوی و مستندات تاریخی لازم را جمع‌آوری کند.

از این درگاه به پرسش بنیادین این پژوهش یعنی عمده تمرکز عاملان دولت اسلامی در دوره‌های فراز و فرود، از اولین شماره دابق تا آخرین شماره رومیه، بر کدامین حوادث و ادوار تاریخی استوار بوده است؟ پاسخ داده خواهد شد.

حاصل آن که: هم‌زمان با تغییر در شیوه نظامی، تمرکز و تاکید کنش‌گران این گروه در گزینش روایات تاریخی به لحاظ موضوع و مقطع، به منظور بازنمایی تاریخ اسلام و موجّه و محق نمودن اقدامات خویش، خلیفه منتخب ضرورت بیعت و هجر به دار الاسلام، تعیین مرز ایمان و کفر، لزوم جهاد با مرتدّین و کفا، همچنین نحوه اداره دولت به ویژه شیوه اجرای حدود در اوج قدرت، تا غلبه احزاب و فرا رسید دوره‌های ضعف متغیر بوده است.

فهرست مطالب:

سرنبشت

پیشگفتار 

از زرقاوی تا خلافت اسلامی

نشریه دابق

نشریه رومیه

نتیجه گیری

فهرست مراجع

پیوست‌ها

فصلنامه عمران‌نامه، نشریه‌ای تخصصی عمدتاً شامل نوشته‌هائی درباره مباحث متنوع مرتبط با عمران و آبادانی و با رویکرد آموزشی، علمی و اطلاع‌رسانی است که از سال ۱۳۹۴ فعالیت خود را آغاز کرده و تاکنون ۲۲ شماره از آن منتشر شده است.

در هر شمارۀ از این نشریه که تنها مجلۀ تخصصی صنعت ساختمان استان قم می‌باشد در کنار مطالب تخصصی مربوط به رشته‌هایی نظیر معماری، عمران، مدیریت شهری و شهرسازی، تاسیسات مکانیکی و تاسیسات برقی، نوشته‌ها و یادداشت‌های متنوعی دربارۀ بافت و تاریخ و فرهنگ و سایر مسائل مختلف خطۀ قم که در حوزه فعالیت مجله می‌گنجد، به‌طور اختصاصی منتشر می‌شود.

تهیه شماره‌های گذشته این مجله از راه‌های زیر امکان‌پذیر است. 

شماره همراه و واتساپ: 09309291087                                                       تلفن ثابت: 32617409-025

رایانامه: omrannameh@gmail.com                                              صفحه اینستاگرام:omrannameh

نسخه الکترونیکی در اپلیکیشن طاقچه: taaghche.ir/publisher/198

دوره استقرار پیامبر در یثرب و تشکیل اولین اجتماع مسلمانان در این منطقه، از جهات گوناگون مورد استناد و ارجاع فرق اسلامی قرار گرفته و می‌‌گیرد. ایراد اساسی و عمده این ارجاعات، خوانش مدرن از مدینه با استفاده از مفهوم شهر است. در این نوشته تلاش شده با استفاده از روش‌های زمینه‌گرایانه و آخرین و جدیدترین یافته‌ها و اطلاعات به دست آمده در این زمینه، خوانشی جدید از مدینه و ماهیت بافت قبیله‌ای و ساختار اجتماعی ویژه آن ارائه گردد. برای نخستین بار موضوع گسترش اسلام در روستاهای یثرب علیا و یثرب سفلی مطرح شده است و فرایند مقاومت گروه های گوناگون قبیله ای که در چارچوب مفاهیمی دینی تعریف شدند (کافران و منافقان) دنبال شده است. همچنین تقابل ساختار کارگزار در لایه های زیرین این نوشته قابل رصد می باشد. چنین خوانشی، افق و نگرش جدیدی از کتاب و سنت نبوی به‌ روی پژوهشگران حوزه‌های تاریخ اسلام، مطالعات قرآنی و سایر علوم انسانی مرتبط با حوزه صدر اسلام خواهد گشود. 
 
فهرست مطالب:
 
بخش اول: جغرافیای یثرب/مدینه در آستانه ظهور اسلام 
فصل اول: بازسازی جغرافیای تاریخی یثرب مدینه (گزارش منابع کهن، پیشینه جغرافیای تاریخی، پیشینه بازسازی نقشه یثرب/مدینه، پیشینه مطالعات شهرسازی اسلامی، حصار مدینه، تغییر بافت جمعیتی یثرب/مدینه، کیفیت خاک و تاثیر آن بر مهاجرت ساکنان، الگوی تاریخی استقرار در یثرب، معنای واژه مدینه در دوره پیامبر) 
فصل دوم: جغرافیای طبیعی یثرب/مدینه (زمین شناسی تاریخی یثرب مدینه، دشت گدازه های حوزه یثرب مدینه، کوه های حوزه یثرب مدینه، بارندگی و رودخانه های حوزه یثرب مدینه) 
فصل سوم: عالیه و سافله (یثرب علیا و سفلی) در ساختار جغرافیای زیستی یثرب مدینه 
فصل چهارم: زیستگاه روستایی یثرب مدینه در صدر اسلام 
فصل پنجم: جغرافیای سیاسی اجتماعی یثرب مدینه شامل قلمرو طوایف اوسی در عالیه (طوایف شاخه عَوف، طوایف شاخه مُرَّة الجعدر، طوایف شاخه امرؤ القیس، طوایف شاخه جُشَم) و طوایف اوس در سافله (طوایف شاخه عمرو النبیت) و قلمرو طوایف خزرجی در سافله (طوایف شاخه های عمرو النجار، جُشَم، حارث، کعب و عَوف) 
بخش دوم: رویکرد سیاسی اجتماعی به گسترش اسلام در یثرب مدینه 
فصل اول: مناسبات قبیله ای در عالیه و سافله 
فصل دوم: وضعیت دینی یثرب مدینه در آستانه هجرت نبوی (نخستین تلقی اهل یثرب از پیامبر) 
فصل سوم: تلقی اهل یثرب از وحی مکی 
فصل چهارم: عوامل افزایش نفوذ پیامبر در یثرب 
فصل پنجم: خاستگاه قبیله ای مومنان تا آغاز بیعت عقبه دوم 
فصل ششم: گسترش اسلام پس از بیعت عقبه دوم در سافله 
فصل هفتم: گسترش اسلام پس از بیعت عقبه دوم در عالیه 
فصل هشتم: گاه شناسی نام گذاری انصار و تطبیق آن بر طوایف یثرب مدینه 
بخش سوم: خاستگاه قبیله ای منافقان 
فصل اول: سرآغاز قدرت پیامبر در یثرب مدینه 
فصل دوم: رهبری پیامبر 
فصل سوم: ابهام معنایی نفاق 
فصل چهارم: جریان نفاق و نوسان های آن با تاکید بر قرآن کریم (بررسی آیات بنابر ترتیب نزول) 
فصل پنجم: جریان نفاق و نوسان های آن با تاکید بر منابع تاریخی (منافقان خزرجی طوایف بنی الحبلی، بنی النجار و بنی سلمه، منافقان اوسی گروه النبیت، گروه عمرو بن عوف و گروه اوس منات) 
تقشه های ضمیمه شده و بازرسم شده: نقشه یوهان لودویگ بورکهات (1814)، نقشه برنهارت موریتز (1916)، نقشه الدن راتر (1928)، نقشه عبدالقدوس انصاری (1935)، نقشه خیاری (1971)، نقشه فارسی (1973)، نقشه های اطلس تاریخ اسلام لایدن (1981 و 2001)، نقشه شوقی ابوخلیل (1982)، نقشه حسین مؤنس (1987)، نقشه صالح احمد العلی (1990)، نقشه گونتا کترمان (2001)، نقشه دشت گدازه های شبه جزیره، نقشه بازسازی شده نویسنده (2010) 
تصاویر و نمودارها.

یکی از مباحثی که تقریبا از اوایل قرن یازدهم در مجامع فقهی شیعه و سنی رایج شد، به پیدا شدن گیاهی به نام تنباکو برمی‌گشت که قبل از آن نبود. استفاده از تنباکو مباحث مختلفی را ایجاد کرد که تا مدت‌ها محافل و مدارس فقهی به آن می‌پرداختند. 

پس از دوره صفویه و با روی کارآمدن قاجاریه، این بحث شدت بیشتری پیدا کرد و رساله‌های مختلفی درباره حلیت یا عدم حلیت و مفطر بودن یا نبودن آن نوشته شد. در این بین یک فتوا و گویا عمل به آن از یک فقیه برجسته در مازندران باعث حرف و حدیث‌هایی شد. میرزا محمدتقی نوری مازندرانی (والد محدث نوری) قائل به عدم مفطریت دخان بود و به گفته صاحب قصص العلما ظهر ماه رمضان علانیه بر روی منبر قلیان می‌کشید. با این که قائلین به عدم مفطریت دخان در آن زمان و پیش از آن، افراد برجسته‌ای بودند؛ ولی طبق سیره علما احتیاط می‌کردند. میرزا محمدتقی با این عمل باعث شد فقیه برجسته این عصر، یعنی حجة الاسلام سید محمدباقر شفتی، موضع سختی بگیرد و موجب دردسر برای وی شود.

پس از این ماجرا، وی در دفاع از خود و رد اشکالات وارده، رساله‌ای نوشت با نام کشف الاوهام و جواب ایرادات و اشکالات را داد و ضمناً دیدگاه خود را شرح داد. البته وی در این رساله ضمن مباحث فقهی، به آنچه بر او رفته از سختی‌ها، مشکلات و سرزنش‌ها پرداخته و بخش زیادی از رساله او به گلایه از اوضاع اجتماعی و ... گذشته است. این رساله جذاب، سرنوشت یک بحث فقهی و تأثیر آن را در جامعه بیان می‌کند.

فهرست مطالب:

مقدمه

تاریخچه تنباکو و پیدایش قلیان

آثار اجتماعی، ادبی و سیاسی

رساله‌های نگاشته شده درباره تنباکو و قلیان

شرب تتن از تحریم تا عدم مفطریت: سیری کوتاه تا ابتدای قرن 14

شرح احوال نویسنده

زنده‌ای در بین مردگان

وفات

حدیث دیگران درباره مؤلف

اوضاع اجتماعی و شکایت از روزگار

جایگاه علمی

آثار

فتاوای خاص

کتاب حاضر و ماجراهای آن

نسخه‌شناسی و روش کار

تشکر و اعتذار

تاخیر و انصراف

متن کشف الاوهام

بحث اول: در بیان پاره‌ای از قواعد و امور که مدخلیت در فهم حکم این مسئله دارد

مبحث دویم: در بیان اوهامی که در این مقام نموده‌اند و به آنها تمسک کرده‌اند

وهم اوّل

وهم دویم

وهم سیم

وهم چهارم

وهم پنجم

وهم ششم

بحث سیم: در بیان ادله اصل مطلب است

اول

دویم

سیم

چهارم

پنجم

ضمائم

1. سؤال و جواب سید شفتی
2. مقدمه ابرام النقض
3. الخمیله السادسة: في حرمة التتن
4. الخمیلة السابعة

منابع و مآخذ

تاریخ جهان همواره در فرآیندی به هم پیوسته با تاریخ مصر و شام و جزیه است. زیرا تاریخ جهان در قرون وسطی با تأسیس دولت  شهر کوفه در جزیره و دولت شهر دمشق در شامات و دولت شهر فسطاط در مصر و تأسیس چهار دولت لاتینی در شامات و بیت المقدس به وسیله قدرت‌های فرامنطقه‌ای شکل گرفت.

شرق شناسی بیش از نیم قرن است که می خواهد با تعابیر جدید جعرافیایی از مصر شام و جزیره به شمال آفریقا و خاورمیانه در نیمه قرن بیستم به جای مغرب و افریقیه و خاورمیانه بر شامات و جزیره و ایران برای استفاده از تاریخ و جغرافیا در منافع نوین خود در شرق به وسیله شرق شناسی استفاده کند. این همان مسئله پویایی تاریخ در مصر و شام و جزیره بر اساس برخورد اراده انسان غربی و شرقی است.و اظهار می دارد: پژوهش حاضر نتیجه پیشین تحقیقات خود در تاریخ مصر وشام و جزیره می باشد.

ظهور و سقوط امپراطوری عثمانی در همین فرایند بود و جنگ جهانی اول از جزیه با پیاده شدن سربازان انگلیسی و هندی در دهانه اروندرود در 7 نوامبر 1914 آغاز شد و مصر و قاهره پایگاه انگلیس شد و نتیجه آن تقسیم شامات بین انگلیس و فرانسه بود. 

تاریخ جهان در قرن بیستم با تاسیس دولت‌ةای جدید در این منطقه بوسیله قدرت‌های فرامنطقه ای شروع شد و هنوز در قرن بیست و یکم مسئله اصلی سیاست و تاریخ جهان،‌ تاریخ مصر و شام و جزیه است. پژوهش حاضر حدود هزار و پانصد سال تاریخ دولت‌ها و جوامع مسلمان و فرهنگ و تمدن آن ها در مصر و جزیره و شامات است.

در پیشگفتار کتاب درباره اهمیت موضوع این منطقه آمده است:

مصر، شام، جزیره سه واژه ای است که همچنان تاریخ با آن ها ساخته می شود و شاخص ترین نمونه مورد مطالعه آکادمیک برای کاربرد نظریه های عمده و بنیادین علوم انسانی بویژه علوم سیاسی، انسان شناسی، الهیات در جهان است. هلال خصیب و سوریه قدیم از دیر باز محل فرهنگ ها و تمدن هایی از دوره های باستانی آشوری(دروازه ایشتار، بابل) و هخامنشی و سلوکی و ساسانی و در دوره اسلامی شاهد دولت های اموی، عباسی، فاطمی، ایوبی، ممالیک و عثمانی بوده است.

جنگ جهانی اول از جزیره با پیاده شدن سربازان انگلیسی و هندی در دهانه اروند رود در هفتم نوامبر 1914 آغاز شد و جنگ جهانی دوم که به علت اشتباهات عهدنامه ورسای(7مه1919) بود و تأثیر زود و مستقیم آن در جهان اسلام در مصر و شام و جزیره آشکار شد. براساس این سیر پیوسته در مصر و شام و جزیره، تاریخ علم نیست علم آینده است.

فهرست مطالب:

بخش اول: کلیات و مقدمه تاریخ مصر و شام و جزیره

بخش دوم: تاریخ مصر در دوره اسلامی در قرون وسطی

باب اول: مقدمه ای بر مصر پیش از اسلام

باب دوم: انتقال مصر باستان از مصر به اروپا و آمریکا: تأسیس شهر ممفیس، سرنوشت نمادهای مصر باستان کاربرد معاصر نمادها

باب سوم: ایران باستان و مصر- موادریه

باب چهارم: مصر پس از اسلام

باب پنجم: وصف جغرافیایی مصر پس از ظهور اسلام

باب ششم: شهرهای اسلامی در مصر

باب هفتم : فتح مصر و فرهنگ توسعه اسلام در مصر

باب هشتم : تاریخ مصر و شام و جزیره و عراق از دیدگاه و تاریخنگاری حضرت علی(ع)

باب نهم : عصر والیان راشدین در مصر

باب دهم: توقف و خروج انسان از تاریخ، علی(ع) در میان گرگ ها و کرم های انسان نما

باب يازدهم: قدرت فتوحات در اختیار دولت اموی- استفاده از سپاه شام برای نابودی قدرت درحجاز، جزیره و مصر

باب دوازدهم: مصر در عصر والیان اموی

باب سيزدهم: معسگر مصر در عصر خلفای عباسی

باب چهاردهم : تأسیس خلافت و امپراطوری فاطمیان: تاریخ سیاسی اجتماعی مصر و شام:کارکرد ایده­ئولوژی در تاریخ

باب پانزدهم: فاطمیان در مغرب و افریقیه

باب شازدهم: فتح نهایی مصر- فاطمیان در مصر: تاریخ سیاسی اجتماعی فاطمیان مصر: دوره نخست دولت فاطمی در مصر عصر شکوه

باب هفدهم: تأسیس اصالت و پویش و تعالی و توسعه معارف و فرهنگ و تمدن اسلامی در عصر فاطمیان- 210 سال تعالی و شکوه تمدن اسلامی

باب هجدهم: حج در مصر

باب نوزدهم: دولت زنگیان و ایوبیان در مصر و شام

باب بيستم: تاریخ سیاسی دولت ممالیک(درمصر و شام)- (648-923هـ.ق- 1382-1517م)

باب بيست يكم: فرهنگ و تمدن اسلامی در عصر ممالیک

بخش سوم: تاریخ شام دوره اسلامی در قرون وسطی، تاریخنگاری محلی و جغرافیای تاریخی شام

باب اول: انعکاس شام باستان در منابع تاریخی و جغرافیای اسلامی در قرون وسطی

باب دوم: ویژگی شهرهای اسلامی شامات در قرون وسطی- جعرافیای تاریخی شام

باب سوم: شکل گیری قدرت اسلامی جدید در شام: تغییر معادلات قدرت در شام براساس موازنه قدرت در ایران

باب چهارم: تاریخ سیاسی امویان دمشق

باب پنجم: جنبش ها و نهضت های شام

باب ششم: تاریخ شامات از چشم انداز دول حاکم در حلب: جغرافیای تاریخی حلب: تاریخ محلی حلب

باب هفتم: تاریخ جنگ های صلیبی: رخدادی از شامات در یک فصل

باب هشتم: تفرقه امارات و دول اسلامی و تفوق صلیبی- دولت های کوچک محلی موازی عصر سلطه سلجوقیان و صلیبی در شامات و ثغوران با جزیره و آناطولی

باب نهم: تاریخ سیاسی فاطمیان در شامات

باب دهم: تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی در عصر ایوبی در شام

باب یازدهم: فرهنگ و تمدن اسلامی عصر ممالیک در شامات

بخش چهارم: تاریخ جزیره در دوره اسلامی در قرون وسطی

باب اول: جزیره- تبار واژه- جغرافیا- پیشینه تاریخی

بخش پنجم: تاریخ تشیع و اهل بیت در مصر و شامات و جزیره

باب اول: تاریخ تشیع و اهل بیت در مصر: اهل بیت در آثار دانشمندان مصر ودر چهار فصل

باب دوم: پراکندگی جغرافیایی و تاریخی تشیع در شامات در یک فصل

باب سوم: باب سوم مهدویت در مصر، شام و جزیره

بخش ششم: مصر و شام و جزیره در دوره عثمانی

باب اول: جزیره در دوره عثمانی: شروع جنگ جهانی اول بین عثمانی و انگلیس از جزیره

باب دوم: مصر در دوره عثمانی: قاهره پایگاه اصلی انگلیس در جنگ جهانی اول و در شش فصل

باب سوم: شامات در دوره عثمانی

بخش هفتم: مصادره و مآخذ و منابع مصر و شام و جزیره

باب اول: مصر و شام و جزیره در مراجع معاصر و منابع خاورشناسی در پنج فصل و سه قسم

باب دوم: مصادر و مآخذ و منابع نگاری مصر و شام در آثار ایرانی و عرب معاصر

برای فهم و تاریخ‌نگاری درست مصر و شام و جزیره، باید به مونوگرافی و بررسـی پانورامـا و همه‌جانبه سیاسی اجتماعی از مصر و شام و جزیره اقدام کرد. حوادث دوره اسلامی در قـرون وسطی متاخر در این سه نقطه همواره سه شکل از یک مسئله است که نیازمند تحلیل و تبیـین دقیق است.

پژوهش حاضر مسائل سه جزء جغرافیایی مـصر و شـام و جزیـره را به عنوان واحد پیوسته رویدادهای سیاسی اجتماعی بررسی کرده اسـت.

پیوسـتگی رخـدادهای این واحد برای منافع سیاسی اجتماعی جهان اسلام قابل طرح است. آثار ژئوپلیتیـک انتقـال پایتخت از حجاز به جزیره به وسیله حضرت علی (ع) نماد جاویدان این منافع است که معاویه و حزب او باغارات در جزیره درصدد خنثی کردن آن بودند. خلافت عباسـی همـین سیاسـت

تفرقه افکنی بین مصر شام جزیره را ادامه داد و تنها درعصر فاطمیان پیوسـتگی ایـن منطقـه حفظ شد و قدرت بی نظیر دریـایی مـسلمانان در مدیترانـه بـرای حفاظـت بیـت المقـدس و شهرهای ساحلی شامات شکل گرفت. این وضعیت با توطئه‌هـای دائمـی خلافـت عباسـی و نواب مزدور آن به پایان رسید و با سقوط خاکریز اندلس جنگ‌های جهانی صلیبی با تـصرف

رها ازجزیره آغاز شد. دول صلیب چند دولت پادشاهی صلیب در شـامات و جزیـره احـداث کردند و بارها برای تصرف مصر اقدام کردند. حادثه صلیبی رویـداد سیاسـی اجتمـاعی سـه جانبه مصرشام جزیره به طور مفصل بررسی شده است.

این حادثـه جهـانی درسـتی دیـدگاه هگل در مورد مدیترانه است و نشان پیوستگی حوادث مـصرشام جزیـره اسـت و جـدا کـردن و نیاوردن نام جزیره کنار مصرو شام منجر به عدم درک حوادث این منطقه وکـج فهمـی وکـورماندن در رویداد پیوسته این واحد ژئوپلیتیک است.

این واحد ژئوپلیتکی اگر شکل بگیـرد کـه درعصر فاطمیان بود باعث تأمین حداکثری منافع جهان اسلام خواهد شد. این مطلب واضح در کتاب‌های درسی و در سرفصل درس مصروشام آموزش عالی نادیـده گرفتـه مـی‌شـود و واجب است برای اصلاح فاهمه تاریخی اضافه و اصلاح شود.

پیوسـتگی وارتبـاط ریـشه دار حوادث این مکانها اجازه اقدام جامع مشترک تاکنون را نـداده اسـت و گویـا روابـط در اینجـا معادله چند مجهولی است که همواره چند پارامتر آن مجهول و ناشناخته و حل نشدنی است.

در طول دوره اسلامی بیش از بیست قـدرت کوچـک وبـزرگ محلـی منطقـه‌ای بـین المللـی و اروپایی در این سه مکان فعال بوده‌اند نیروهایی کـه برآینـد سیاسـی نظـامی اجتمـاعی آن‌ها ممکن نیست. ادیان و مذاهب بزرگ جهانی و فرق کوچک وبزرگ مجهول الهویه و ذراتی که در جنگ و مخالفت دائم بایکدیگر هستند و مواد لازم برای برخی دیدگاه‌ها ومکاتـب سیاسـی – اجتماعی است. بررسی آن‌ها بنا به مقتضیات نظریه سیاسی هابز و هگل در مورد مدیترانـه و کاربست دیدگاه‌های ملل منتظرالظهور تا حدی قابل بررسـی اسـت.

پرونـده مـصر و شـام و جزیره از خواص کارهای شرق شناسی است. آثار ژئوپلیتیک انتقال پایتخت بـه جزیـره بـرای حفظ پیوستگی مصر و شام وغارات شجره ملعونه امویان برای ممانعت از این اقدام با ایجـاد فتنه دائمی، جای بررسی تغییرات سیاسـی اجتمـاعی و ژئوپلیتیـک آن هنـوز ضـرورت دارد. تحقیقات فاطمیان و ممالیک که این سه محدوده جغرافیایی را متحد ساختند، پیش از استقرار ایالات متحده در جزیره شدت گرفته است.

فهرست مطالب

پیشگفتار: مونوگرافی حوادث سیاسی اجتماعی مصر، شام، جزیره، تاریخ محلی

مقدمه: زمینه‌های سیاسی اجتماعی مصر، شام، جزیره

بخش اول: تاریخ سیاسی اجتماعی مصر

بخش دوم: تاریخ سیاسی اجتماعی شامات

بخش سوم: تاریخ سیاسی اجتماعی امویان

بخش چهارم: تاریخ سیاسی اجتماعی جزیره

بخش پنجم: مصر و شام و جزیره در دوره عثمانی

مصادر و مآخذ و منابع 

جنگ های صلیبی از واژه‌های کلیدی تاریخ جهان و سیاست و روابط بین الملل است که هنوز در دامنه علوم انسانی کاربرد به روز دارد. جنگ های دویست ساله صلیبی که با بازپس گیری اندلس آغاز شد، عمیق‌ترین و گسترده ترین پدیده اجتماعی جهان است که به اعتقاد برخی بر تاریخ و سیاست و اجتماع بشر سایه افکنده است. 

خاورشناسان، مسأله‌ی ایمان و حج، اقتصاد، کسب قدرت سیاسی، خواسته‌های سیاسی امپراطوری بیزانس و استمرار نزاع تاریخی شرق و غرب و برخورد و جوش خوردن دو صورت بشریت را به عنوان علل جنگ‌های کلاسیک صلیبی مطرح کرده‌اند، بحث در مورد علل این جنگ‌ها همچنان از موضوعات مطرح در جوامع غربی و شرقی است.

خاورشناس آلمانی اشپولر آغاز جنگ صلیبی یعنی تهاجم غرب علیه اسلام را به 1085 م سال بازپس گیری طلیطله پایتخت سنتی اسپانیا از مسلمانان دانسته است. استفاده از روح ایمانی مسیحی در عملیات بازپس گیری در اسپانیا و آسیای صغیر دو جبهه‌ی نبرد صلیبی بود که هم زمان در شرق و در غرب جریان پیدا کرد؛ امپراطور بیزانس فوکاس، عزم ایمانی خود را برای مقابله با اسلام و بازپس گیری متصرفات سلجوقیان در آسیای صغیر و بازپس گیری دمشق وطن اجدادی خود، وصف کرده است. ابن العدیم مورخ در قصیده‌ای عزم فوکاس برای بازپس گیری انطاکیه، اورشلیم را به زبان شعر آورده است.

بسیاری از شرق شناسان علل جنگ‌های صلیبی را عکس العمل غرب به فتح اسپانیا دانسته‌اند. مسلمانان در پیشروی در اسپانیا از کوه‌های پیرنه عبور کردند. آن‌ها از انتهای شرقی کوهستان پیرنه وارد خاک فرانسه شدند و به نظر می‌رسید که اسلام فرانسه را به آسانی اسپانیا می‌گشاید؛ ولی با پادشاهی استوار فرانک برخورد کرد؛ در این پادشاهی زمینه اتحاد قدرت‌های بزرگ اروپایی از جمله آلمان و فرانسه فراهم شده بود در نبرد تورو پواتیه 732 م اسلام در پشت پیرنه متوقف شد و سلسله جنگ‌هایی آغاز شد که پانصد سال در مرزهای شرقی، شمالی و غربی از صخره‌های پلایو تا ارتفاعات بیشتر ‌اندلس جریان داشت؛ صدها نبرد سرنوشت‌ساز بین اسلام و مسیحیت در اسپانیا روی داد، تا سرانجام با آغاز عملیات بازپس گیری‌ اندلس، اروپا زیر پرچم کلیسا متحد شد. جنگ زلاّقه در 1086 عکس العمل نیروهای مسلمان برای بازپس گیری طلیطله بود که بلافاصله به وسیله‌ی نیروهای صلیبی، که سپاهیانی مانند نیروهای اسلامی که خود را مراسطین می‌نامیدند، تربیت کرده بودند. در 1087 پاسخ داده شد و این نیروهای ویژه که راهبان نظامی بودند، خود را برای شرکت در اولین نبرد کلاسیک صلیبی آماده کردند؛ پاپ نجات اسپانیا را عامل بخشش گناهان اعلام کرد مارکس نیز تصرف طلیطیله در 1085 بوسیله شاه قستاله را مقدمه صلیبی اول دانسته است.

اختلاف و عدم یکپارچگی قدرت در جهان اسلام از عللی است که مورد توجه خاورشناسان قرار گرفته است؛ ضعف خلافت فاطمی، که اماکن مقدس مسیحیان در شامات بخشی از قلمرو وسیع آن‌ها بود؛ و اختلاف بین سران قدرت در دولت سلجوقی در حوزه‌ی آسیای صغیر، مقابله خلافت بغداد با فاطمیان، از زمینه‌های سیاسی مناسب حملات صلیبی برای تصرف اماکن مقدس در اورشلیم بوده است. برخی جنگ صلیبی کلاسیک اول را حاصل شکاف بین ترک‌های سلجوقی دانسته‌اند. اما مهم‌ترین علت سیاسی جنگ‌های کلاسیک صلیبی تحریکات امپراطوری بیزانس برای برانگیختن پاپ بود تا با استفاده از کلیسا، نیروهای اروپایی را برای دخالت در آسیای صغیر و تصرف اماکن مقدس تحرکات کند.

جنگ صلیبی هشتم که آخرین جنگ صلیبی است، با شکست قاطع لوئی نهم و انعقاد پیمان صلح حفصیان با فرانسه پایان گرفت.

پژوهش حاضر برآورد کلی جنگ‌های صلیبی و استمرار آن به عنوان پارادایمی برای تعریف جنگ‌های موجود بین المللی است.

فهرست مطالب کتاب

پیشگفتار: پارادایم جنگ صلیبی

مقدمه: پرونده بازنبردهای صلیبی

فصل اول: ماهیت و تعریف هشت جنگ کلاسیک صلیبی

فصل دوم: آخرین جنگ صلیبی کلاسیک، جنگ صلیبی هشتم

فصل سوم: توسعه معاصر مجدد صلیبی در شرق دور، جنگ صلیبی جهانی

همانطور که می دانید یکی از مقاطع بسیار حساس تاریخ معاصر ایران، دوره ی اول قاجار است. این دوره که از تاج گذاری آقامحمدخان تا ابتدای حکومت ناصرالدین شاه را شامل می شود، آغاز ورود رسمی دولت های استعمارگر غربی و در راس آنها انگلیس و روس به ایران، آن هم بعد از تحولات بزرگ صنعتی، فکری و اجتماعی در مغرب زمین بود. اما در این میان مهم ترین عامل در تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران، نحوه برخورد غربیان با ایرانیان بود که باعث بوجود آمدن ناسازواری ذهنی و عملی میان بسیاری از نخبگان سیاسی و فرهنگی شد. به علاوه در همسایگی ایران آن دوره، حاکمان سنی مذهبی بودند که از ابتدای استقلال ایران در دوره ی صفوی با این کشور شیعی، مخالف و در ستیز بودند و به دلیل عدم درایت پادشاهان ایران بعد از دوره ی صفوی، گاه به اهرم فشار علیه ایران تبدیل می شدند. هم زمان در شمال ایران نیز دولت تزار روسیه قرار داشت که از زمان پتر کبیر و در پی دسترسی ایشان به آب های گرم خلیج فارس؛ به دنبال به دست آوردن فرصتی برای درنوردیدن ایران جهت رسیدن به اهداف سیاسی خود دراین منطقه بودند. همزمان دراروپا نیز با وجود تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و گسترش درگیری های نظامی به منظور تسلط هرچه بیش تر بر مناطق مختلف اروپایی و غیراروپایی، رقابتی پنهان بین دولت ها بر سر بدست آوردن منافع سیاسی و اقتصادی ایجاد کرده بود. با وجود منافع این دولت های استعمارگر در غرب آسیا و شبه قاره هند، رقابت ها به منظور تصاحب هرچه بیش تر منابع مختلف، به این مناطق نیز کشیده شد و چون ایران حلقه ی اتصال شرق و غرب بود و اهمیت و جایگاه ویژه ای در منطقه داشت، مورد توجه بیشتری قرار گرفت. از سوی دیگر در داخل کشور نیز به دنبال ضعف و خودکامگی حکومت مستبد قاجار، مردم دچار فقر مادی و مشکلات سیاسی در کشور شده بودند. در این اوضاع نابسامان داخلی، این تنها علمای شیعه بودند که ضمن دستگیری از مردم در برابر ظلم و ستم حکومت قاجار وحکام محلی، به ناچار از ساختارظاهری حکومت قاجار دربرابر تهاجمات بیگانگان، حمایت می کردند. آن ها با تدوین فقه حکومتی، ضمن مقابله با جریان های انحرافی داخل و خارج ازکشور عملا وارد فعالیت های اجتماعی و سیاسی شدند تا بتوانند ضمن ایجاد وحدت ملی از حکومت شیعی ایران درعصر غیبت محافظت کنند. در این نوشتار می خوانید: 

فصل اول: حکومت دوره ی اول قاجار و روحانیت

فصل دوم: واکنش روحانیت و قاجار در برابر دولت های استعمارگر در دوره ی اول قاجار

فصل سوم: جنگ اول ایران و روس

فصل چهارم: جنگ دوم ایران و روس

آغاز پروژه ی دولت – ملت سازی در خاورمیانه با طراحی قدرت های بین المللی و استعماری وقت صورت بندی شده است. مرزهای ترسیم شده بعد از فروپاشی امپراتوری عثمانی عمدتا به طور مصنوعی و بدون توجه به بافت دموگرافیک از مناطق تعیین شد. اکنون با دهه ها اصرار بر تکوین این سامان سیاسی به جای مانده از میراث استعمار که در کتاب با عنوان پارادایم سایکس – پیکو یاده شده است، بنیانی را بنا نهاد که باعث شد اغلب دولت های برخاسته از این نظم، خود، به گرانیگاه بحران در خاورمیانه مبدل شوند.

کتاب حاضر می کوشد با تحلیل توصیفی کنش های متقابل میان نیروهای برآمده از پارادایم سایکس – پیکو آن را به عنوان کانون توالی بحران مورد ارزیابی قرار دهد و همچنین با بهره گیری از نظریات مطرح در علم سیاست؛ فرایند  دولت – ملت سازی و همچنین سناریوهای اجتماعی پیش روی نظم سیاسی خاورمیانه درعصر جدید را کنکاش کند. از این رو این نوشتار نسبت به پژوهش های مشابه پیشین این تفاوت را دارد که بر خاورمیانه به عنوان یک منطقه ی هویتی، فرهنگی و تاریخی تمرکز دارد. دوم اینکه در ادبیات پژوهش های پیشین در پردازش عوامل شکست دولت – ملت سازی یا بر یک عامل یا بر مجموعه ای از عوامل برون زاد یا درون زاد توجه شده و از نگاه عمیق به علل شکست درونی دولت – ملت سازی در خاورمیانه غافل بوده اند. و سوم، در پردازش ابتر یا ناقص عوامل دولت – ملت سازی در پژوهش های دیگر به خوبی اساس واقعیت های خاورمیانه مورد بحث قرار نگرفته است. در نهایت نیز دیگر آثار غالبا یا بر دولت سازی، یا ملت سازی، چرایی و چگونگی و عوامل شکست یکی از این دو تاکید داشته و از درک همزمان و جامع آن غافل بوده اند. اما مجموع این کمبود ها در کتاب حاضر مورد پردازش و بحث قرار خواهد گرفت. در همین راستا، در کلیت این نوشتار، در فصل اول، نخست مبانی نظری در ارتباط با مسأله ی پژوهش ارائه شده و در فصول بعدی به بررسی تاریخ شکل گیری نظم دولت مدرن و روند دولت – ملت سازی در خاورمیانه و تأثیر آن در ظهور چالش های همواره موجود، پرداخته است و در پایان مواجه های احتمالی پیش روی خاورمیانه مورد ارزیابی قرار گرفته است. فهرست مطالب در یک نگاه کلی:

فصل اول: مفاهیم کلیدی در دولت – ملت سازی

فصل دوم: نظم سایکس پیکو در پیدایش دولت مدرن در خاورمیانه

فصل سوم: چالش های ملی نظم سایکس – پیکو

فصل چهارم: چالش های منطقه ای نظم سایکس – پیکو

فصل پنجم: جهانی شدن و چالش های بین المللی نظم سایکس – پیکو

فصل ششم: گرانیگاه بحران در خاورمیانه

فصل هفتم: مواجه های احتمالی پیش روی خاورمیانه

از نیمه ی قرن سیزده به بعد، تحولات فضایی تهران شکل دگرگونه و متمایزی به خود گرفت. زمین شهری کم کم کارکرد ویژه ای یافت و امیال و تعلقات تازه ای را بازتاب کرد. چنگ زدن به این امیال و محقق کردن شان، هم به شکل صوری و هم محتوایی، از ضابطه و قانونی پیروی می کرد که شکل های اجتماعی – حقوقی کهنه ی جامعه ی ایران، زمینه و امکانش را فراهم کرده بود. متن حاضر حاصل تلاش و پیگیری برای یافتن دلیل دگرگونی و متمایز شدن فضای شهر تهران در یک دوره ی خاص است. به طور مشخص اینجا این سوال مطرح است که بین سال های میانی سده ی سیزده تا سال های منتهی به انقلاب 1357، زمین های شهر تهران را چه کسانی، چگونه، در نسبت با چه افرادی و به نفع چه عده ای شکل داده و کنترل کرده اند؟ نقطه ی شروع و انگیزه ابتدایی و نهایی طرح این پرسش یا به عبارتی هدف از بیان آن، قرار گرفتن در معرض منطق اجتماعی عمیقا نابرابری است که در قالبی دست نخورده و بکر، پس زمینه ی کنش های جمعی ایران معاصر بوده است.

مطالب این کتاب در دو بخش ارائه شده است. بخش اول به بررسی سه سطح کلان ( نظام جهانی و اقتصاد سیاسی - ملی )، میانه (سیاست های دولتی و تحرکات جمعیتی درشهر)، و خرد (فضای شهری و کنش روزمره ی مردم عادی) می پردازد و در بخش دوم، نخست وضعیت تهران در آستانه ی سرمایه داری بین سال های 1250 تا 1320 شمسی مورد کنکاش قرار می گیرد و سپس موقعیت تثبیت شده ی مناسبات سرمایه داری شهرتهران، بین سال های 1320 تا 1357 شمسی بررسی می شود.

تاریخ سیاسی جنوب غربی آسیا از ظهور اسلام تا فرایند شکل گیری و تکوین دولت های جدید در عصر پساعثمانی در سه سطح بین المللی، منطقه ای و داخلی قابل بررسی است. در سطح بین المللی، ظهور اسلام در جزیرة العرب و گسترش اسلام به سایر مناطق در قالب خلافت اموی و عباسی و درادامه تعاملات و تقابل های امپراتوری عثمانی با سایر رقبا به ویژه قدرت های اروپایی، پویایی های سیاسی را شکل داده است. سطح بین المللی دردوره ی پساعثمانی به عنوان یک متغیر مهم، به ویژه در ایجاد دولت های جدید تأثیر گذار بوده است. در سطح منطقه ای، ظهور ناسیونالیسم عربی و اسلام گرایی در عصر جنگ سرد به عنوان دو جریان قدرتمند منطقه ای نقش ایفا نموده است. در سطح داخلی، با وجود شباهت ها، متأثر از متغیرهای مشترک بین المللی و منطقه ای، دولت های جنوب غرب آسیا، تحولات سیاسی منحصر به فرد خویش را داشته اند. در این راستا، این اثر در قالب هفت فصل، کوششی است برای فهم تاریخ سیاسی جنوب غربی آسیا با در نظر گرفتن تعاملات متغیرهای بین المللی، منطقه ای و داخلی کشورهای منطقه.

فصل اول نوشتار حاضر به ارائه ی کلیات پژوهش اختصاص یافته است. اما در فصل دوم و سوم که با عنوان درآمدی بر تحولات سیاسی جنوب غربی آسیا مطرح شده؛ حوادث مربوط به ظهور اسلام در جزیرة العرب تا طلوع امپراتوری عثمانی و سپس رویدادهای طلوع تا سقوط عثمانی بیان شده است. فصل چهارم و پنجم، به ترتیب فرایند ظهور دولت های عربستان سعودی و یمن در شبه جزیره ی عربی و نیز چگونگی شکل گیری کشورهای حوزه ی خلیج فارس را توضیح می دهند و سرانجام، فصل های ششم و هفتم؛ تحولات سیاسی کشورهای عراق، اردن و شامات (سوریه، لبنان و فلسطین) را بیان می کنند.

تاریخ در زندگی جامعه، تأثیری تربیتی دارد و چونان معلم عقل و احساس عمل می کند. آگاهی های تاریخی یکی از مهم ترین مکمل های فرهنگ اجتماعی است و با نبود این مکمل، آموزش و پرورش آدمی نمی تواند کامل شود. تاریخ آموزش و پرورش، چونان علم، تا عصر نوزایی در اروپا وجود نداشته است. از این دوره با آغاز جنبش انسان گرایی در اروپا، اندک اندک به اهمیت مطالعه ی تاریخ آموزش و پرورش پی می برند؛ طلیعه ی این آگاهی در آثار نویسندگان سده های 16 تا 18 م دیده می شود. اینان در نگاشته های خویش برای اثبات دیدگاه انسان گرایانه ی خود به گذشته ی تاریخ آموزش و پرورش اقوام و ملل باستان خاصه یونانیان و رومیان اشاره و استناد می کنند. تا این دوره هنوز آثار جداگانه ای درباره ی تاریخ آموزش و پرورش نگاشته نشده است. از نیمه  ی دوم قرن نوزدهم، رفته رفته تک نگاشته هایی مستقل درباره ی تاریخ آموزش و پرورش در غرب نوشته و منتشر شد. در ایران تنها در 90، 80 سال گذشته، به مطالعه و تدریس تاریخ  آموزش و پرورش توجه تدریجی شده است. کتاب پیش رو، جلد نخست از مجموعه ای 10 جلدی درباره ی تاریخ تعلیم و تربیت در ایران است. این کتاب پژوهشی است درباره ی تاریخ آموزش وپرورش در ایران عصر باستان. این اثر در پنج فصل به سامان شده است: فصل نخست درباره ی تاریخ آموزش و پرورش در آیین زرتشت است. در فصل دوم به تاریخ آموزش و پرورش در عصر مادها نظر شده است. فصل سوم به بازو بسط تاریخ آموزش و پرورش در عصر هخامنشیان پرداخته است. در فصل چهارم سخن بر سر تاریخ آموزش و پرورش در عصر سلوکیان و اشکانیان است. تاریخ آموزش و پرورش ایران عصر ساسانیان در فصل پنجم واکاوی شده است. از آنجا که آموزش و پرورش نمی تواند گسسته از تحولات اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی بازکاوی شود، درهر فصل اندکی به این دست تحولات اشاره شده است. نگارنده در فرایند تحقیق و تحریر این اثر، ضمن استفاده از آنچه دیگران در این حوزه نگاشته اند، کوشیده است از آثار و منابع دست اول و معتبر استفاده کند.  نیز وی پاییده است در این اثر به ایرانی گرایی تن ندهد و از گرفتار شدن در ورطه ی تعصبات ملی و تاریخی تن زند.

تدوین آثار در موضوعات مختلف سیاسی، فرهنگی و اجتماعی از روزگار رسول اکرم (ص) در میان مسلمانان آغاز شد و پس از رحلت ایشان نیز روز به روز گسترش یافت. با رشد و شکوفایی تمدن اسلامی و گسترش فتوحات مسلمین،  دانشمندان مسلمان در زمینه های مختلف تاریخ نگاری همچون: طبقات، مقاتل، فرق و مذاهب، تواریخ عمومی، نسب نگاری، کتب جغرافیایی، تواریخ محلی، کتب رجالی، تواریخ ائمه علیهم السلام، سفرنامه نویسی و ... آثاری از خود به یادگار گذاشتند. مسلمانان در تاریخ نگاری بیشتر گرایش به نگارش سیره و مغازی رسول خدا (ص) داشتند. ولی در روزگار خلفای اموی به دلیل گرایش آنان به فتوح، فتوح نگاری رشد کرد. از سوی دیگر در کنار موضوعات فوق، سبک جدیدی نیز ظهور کرد که در کنار تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی؛ تاریخ اقتصادی و مالی را هم مورد بررسی قرار می داد. تاریخ نگاری اقتصادی را می توان سنخی از تاریخ نگاری دانست که بررسی بخشی از کنش های انسانی را که در راستای تأمین معیشت او صورت گرفته بود، مورد مطالعه قرار می داد و نظر به سهم ملموس تر اقتصاد در زندگی انسان و برجستگی بیشتر کنش های اقتصادی انسان ها، این بخش از حیات جمعی انسان، برجسته تر بوده و لذا طبیعی است که مورد اهتمام بیشتر مورخین قرار گیرد.

شاید به کارگیری مفهوم تاریخ نگاری اقتصادی به عنوان یک رشته یا گرایش مستقل در مطالعات تاریخی چندان متداول نباشد و یا ماهیتا وجود چنین مفهومی تا حدودی دور از ذهن بنماید؛ اما با دقت در عملکرد اندیشمندان بزرگ که از آن ها به عنوان فیلسوف مورخان قرون جدید یاد می شود، می توان دریافت که وجه اقتصادی، بخش مهمی از ساختار زندگی اجتماعی انسان در طول تاریخ بوده است. 

گفتیم ویژگی های تاریخ نگاری در فرهنگ و تمدن اسلامی، ظهور سبک جدیدی بود که در کنار تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، جنبه ی مالی جامعه ی اسلامی را مورد توجه قرار می داد. از قرون اولیه ی اسلامی تک نگاری های بسیاری با موضوعات مالی و تحت عناوینی همچون، اسواق (بازارها)، اموال، جزیه، دینار و درهم، تجارت، مکاسب، صنایع، زکات، خمس، اوزان و مغادیر و اسعار(نرخ ها) و مانند آن، با توجه به عوامل و زمینه های دینی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، مورد توجه نویسندگان شیعه قرار گرفت. با مطالعات انجام شده می توان گونه های متنوعی در دسته بندی تک نگاری های مالی شیعیان از جمله فقهی – حدیثی، تاریخی – وقایع نگاشتی، سیاسی – اداری، کلامی و ادبی جستجو کرد؛ زیرا نویسندگان شیعه با توجه به علل و زمینه های مختلف و در جایگاه مورخ، فقیه، محدث، کاتب، وزیر، عالم و حاسب با انگیزه ها، روش نگارش و نوع نگاه متفاوت به مسائل مالی به تدوین این آثار پرداخته اند.

پژوهش حاضر تک نگاری ها را در چهار دسته بررسی و تبیین کرده است. دسته ی اول شامل منابع مالی دولت اسلامی است که تحت عنوان دو دسته از آثار یعنی تک نگاری های سیاسی – اجتماعی – فقهی و تک نگاری های عبادی – فقهی، مورد بررسی قرار گرفته است. دسته ی دوم  شامل پیشه ها و صناعات است که تحت عنوان دو دسته از آثار یعنی نک نگاره های فقهی – حدیثی و تک نگاره های فقهی – حدیثی و اقتصادی مورد توجه قرار می گیرد؛ دسته ی سوم شامل عقود، قراردادها و معاملات است که تحت عنوان دو دسته از عقود لازم و عقود جایز مورد بررسی قرار می گیرد؛ دسته ی چهارم نیز شامل مالکیت خصوصی تحت عنوان تک نگاره های فقهی – حدیثی مورد بررسی قرار می گیرد.

اثر تحقیقی پیش رو در پنج فصل نگاشته و تنظیم شده است. فصل اول به بررسی تک نگاره های نگارشی شیعیان که در باب منابع مالی دولت است می پردازد؛ در فصل دوم به توضیح تک نگاری های تألیفی شیعیان که در باب پیشه ها و صناعات است، پرداخته شده است. فصل سوم، تک نگاره های شیعیان در باب عقود و قراردادها را بررسی می کند. در فصل چهارم تک نگاره های شیعیان در باب مالکیت خصوصی بیان می شود و در نهایت در فصل پنجم تحلیل و ارزیابی متون مالی ارائه می شود.    

بررسی آیین های عاشورایی شیعیان ایران از مقطع تاریخی برآمدن آل بویه در سال 320 ق تا پایان سال 454 (دهه ی سوم قرن چهارم تا دهه ی پنجم قرن پنجم هجری) از اهمیت بسزایی برخوردار است؛ زیرا بررسی این موضوع علاوه بر نشان دادن چگونگی گسترش و نفوذ تشیع در ایران، گوشه هایی از تاریخ اجتماعی و مذهبی شیعیان ایران را روشن خواهد کرد. مهم تر اینکه آیین های مذکور هنوز در میان توده های مردم ایران نفوذ دارد. بدین روی نیازمند تحلیل و پژوهش است.

آیین عاشورایی که مد نظر این پژوهش است، مجموعه ای از اعمال، رفتارها، آداب و رسومی است که مستقیم یا غیر مستقیم با انقلاب امام حسین علیه السلام ارتباط یافته است. این اعمال در شکل گیری تاریخ اجتماعی مردم و سبک زندگی شیعیان ایران نقش و تأثیر بسزایی داشته است. همچنین اهتمام عالمان، امرا و حاکمان شیعی مذهب آل بویه به برگزاری مراسم عاشورایی و آیین های مذهبی شیعی، همچون سیاهپوشی در ایام ماه محرم، عزاداری در ایام محرم،عزاداری زنان در ایام محرم، روضه خوانی، سخنرانی های مذهبی، مرثیه سرایی، سینه زنی، زنجیر زنی، اربعین امام حسین علیه السلام، مقتل خوانی، مقتل نویسی، سجده بر مهر تربت امام، قمه زنی، تعزیه (شبیه خوانی)، شمایل گردانی، سوزاندن پیکره ی قاتلان امام، استفاده از آلات موسیقی در عزاداری، به کارگیری بیرق و علم، اطعام و اشراب عزاداران، استفاده از حیوانات، برگزاری هیأت های عزاداران محلات و ایجاد ارتباط میان حوادث روزانه ی زندگی با رویدادهای مربوط به قیام امام حسین علیه السلام و ایجاد پیوند معنوی و روحانی با آن حضرت و احیای فرهنگ ایثار و شهادت، از دیگر تأثیرات آیین های عاشورایی در تاریخ اجتماعی شیعیان ایران در ادوار مذکور است که درپژوهش حاضر بررسی شده است.

اهتمام این پژوهش بر آن است تا ضمن بررسی آیین های عاشورایی، ریشه و خاستگاه این آیین ها و سیر تطور تاریخی و بازتاب آن ها در دوره ی زمانی تعریف شده، شناسایی و تحلیل شود. بنابراین اهداف عمده ی پژوهش پیش رو  شناخت آیین های عاشورایی با انگیزه ی حفظ، استمرار و پایداری میراث شیعه و شناخت انحرافات و آسیب شناسی آن برای جلوگیری از کجروی های احتمالی در اعصار بعدی است. 

مطالب این کتاب در چهار فصل ارائه گردیده است: فصل اول تاریخچه ی آل بویه را مورد بررسی قرار می دهد. فصل دوم به آیین های عاشورایی عصر آل بویه می پردازد. در فصل سوم، به عوامل فرهنگی و سیاسی رواج و تداوم آیین های عاشورایی عصر آل بویه پرداخته می شود و در فصل چهارم و پایانی، عوامل اجتماعی و اقتصادی رواج و تداوم آیین های عاشورایی عصر آل بویه مورد بررسی قرار می گیرد. 

اسناد تاریخی یکی از مهم ترین منابع پژوهشی های تاریخی به شمار می روند. این اسناد از دوران فتحعلی شاه به صورت آرشیو در اداره ی بیوتات دربار نگهداری می شد. در زمان ناصرالدین شاه علاوه بر اسناد تاریخی، اسناد وزارت امور خارجه و مالی نیز در آرشیو دولت اضافه گردید. یکی از این منابع «کتابچه های دستورالعمل ولایات» در دوره ی قاجار هستند. بازخوانی و پژوهش در این کتابچه ها می تواند راهگشای مسیری تازه برای شناخت هرچه بهتر تحولات اقتصادی و اجتماعی در دوره ی قاجار باشد. مستوفیان، مسئول تهیه این کتابچه بودند و باید تا قبل از عید نوروز تنظیم و در اختیار صدراعظم و پادشاه قرار می دادند. اهمیت این کتابچه ها از نظر دیوانی، رجالی، نظامی، محلی و مکانی (جغرافیایی) است و کمک شایانی به تاریخ ایران می کند. کتابچه ی پیش رو «کتابچه ی دستورالعمل مازندران» است که در سربرگ کل صفحات آن، سنه تحانوی ئیل (سال 1290.ق) و حدالمرز مازندران تکرار شده و محاسب آن «میرزا محمد ولی»مستوفی مازندرانی است. این کتابچه به خط سیاق و در 49 فرد تنظیم و از سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی تهیه گردیده است که پس از بازخوانی، مطالب اولیه ی آن در ابتدای کتاب توضیح داده شده تا مطالب سیاق برای خوانندگان قابل فهم باشد . 

از هزاران هزار اثر معماری که گذشتگان ما در این سرزمین پدید آورده اند فقط اندکی به دست ما رسیده است. انسان ها این بناها را با دیدگاه ها، اندیشه ها و سلایق، با فنون و مهارت ها، و با سازو کارهای فردی و اجتماعی پدید آورده اند. اما گذشت زمان و تحولات فرهنگی موجب شد تا امروزه تصور درستی از آن اندیشه ها و سازوکارها و شیوه های زندگی و طرز نگرش و داوری مردم آن دوره ها نداشته باشیم. تصور ما از معماری در سیاق فرهنگ ایران تصوری اجمالیست. بخشی از این تصور اجمالی را مجموعه ای از تصورها درباره ی انواع آثار تشکیل می دهد. یکی از این آثار یا گونه بناها، خانقاه است. از منابع نوشتاری چنین برمی آید که تا پیش از صفویه، در بسیاری از شهرهای ایران چندین خانقاه وجود داشته و گاهی خانقاه از نظر تعداد با مسجد و گرمابه همتایی داشته است. صفویان، با آنکه خود از خانقاه برآمده بودند، اما بسیاری از خانقاه ها را ویران یا نام و کارکرد آن ها را دگرگون کردند. در نتیجه، در طی سده های پس از آن، گونه بنایی به نام خانقاه کمابیش از یاد رفت و معماری آن فراموش شد. از این روست که اگر امروزه خانقاهی برجا مانده باشد، به دشواری می توان آن را بازشناخت و خانقاه بودنش را گواهی کرد. به همین دلیل معماری خانقاه از مواضع ابهام در تاریخ معماری ایران است؛ چننان که گویی بخشی از حافظه ی معماری ما محو شده است. بازیابی این حافظه نیاز به کاری عمیق و گسترده  در دوره ها و مکان های گوناگون دارد. این کتاب متکفل یکی از پاره های آن تحقیق گسترده است. چیستی و چگونگی معماری خانقاه  در زادگاه آن، خراسان، و در نخستین پاره ی تاریخ آن، یعنی از اواخر سده ی چهارم تا نیمه ی سده ی ششم هجری.

نوشتار پیش رو حاوی چهار فصل است. فصل اول به تبار و خویشان خانقاه می پردازد. در فصل دوم نهاد خانقاه مورد بررسی قرار می گیرد. فصل سوم بنای خانقاه و فصل چهارم بقایای خانقاه را مورد کاوش قرار می دهد.