SearchIn5Lib | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب گزیده ای است از مقاله هایی که مترجم از سی و چند سال پیش تاکنون در مطبوعات ترجمه و منتشر کرده است. این مقاله ها عمدتا ترجمه اند اما چند مقاله را نیز خود مترجم نوشته است. حجم مقاله ها زیاد بود اما آنچه از صافی گزینش عبور کرده مقاله هایی بوده که «فایده» یا «موضوعیت» داشته و در حوزه های گوناگونی بوده اند. البته تقسیم بندی این مقاله ها نیز کار ساده ای نبود، زیرا در بسیاری از آن ها همپوشانی های موضوعی به چشم می خورد و تصمیم گیری درباره ی تقسیم بندی مقاله ها مشکل می شد. از همین رو، کل مقاله ها در چهار دسته ی کلی تقسیم بندی شد. افزودن واژه ی «اندیشه» به تقسیم بندی ها نشان دهنده ی بار «نظری» یا «تئوریک» بخشی از مقاله هاست. گرچه همواره باب مناقشه بر سر معنای مشخص و ملموس این واژه ها مفتوح است. خیلی وقت ها، در کتاب هایی که مجموعه مقاله به حساب می آیند، نام یکی از مقاله ها را روی کتاب می گذارند. مترجم نیز به این سنت عمل کرده و نام کتاب حاضر را از نام یکی از مقاله ها (آن سوی بهشت) گرفته که تعریضی به کتاب این سوی بهشت اثر اسکات فیتزجرالد است. همه ی مقاله ها برگرفته از مآخذی اند که در پانوشت اولین صفحه ی آن ها آورده شده اند. همان طور که اشاره شد مقالات در 4 دسته ی کلی به صورت چهار بخش مجزا تقسیم بندی شده اند:

بخش نخست: سیاست و تاریخ (16 مقاله)

بخش دوم: ادبیات و اندیشه (22مقاله)

بخش سوم: هنر و اندیشه (7 مقاله)

بخش چهارم: تاریخ معاصر ایران (5مقاله)

بررسی تاریخی مختصری که در پی می آید و حکمت پولونیوس را سرمشق قرار می دهد، تلاشی برای تعریف «دیوانگی حقیقی» یا فهم ماهیت بیماری روانی نیست؛ بلکه فقط گزارش مختصر، صریح و بی طرفانه ای از تاریخچه ی آن فراهم می کند. با این حال، تاریخچه ی روان پزشکی را نیز چونان شأن علمی اش شدیدا به چالش می کشد. ظرف سی سال اخیر تب تند دانش و تخصیص اولیه - اغلب به شکل پر شور، متعصبانه و جدلی - تمامی این حوزه ها و حوزه های دیگر را در بر گرفته، تبی که هیچ نشانی از فروکش کردن آن نمی بینیم. این کتاب بر پایه ی چنین مطالعاتی اعتبار فعلی دیدگاه ها و جریان های غالبی را که لوئیس خلاصه کرده سبک سنگین می کند. فصل دوم کتاب، نگاهی دارد به برداشتی خاص از دیوانگی و آن را تسخیر شیطانی یا الهی دانستن. تا پیش از ابداع خط، این عقاید در میان مردم سراسر جهان شایع بود و در پزشکی بین النهرین و مصر و اسطوره و هنر یونانی تجلی یافته بود. از آن جایی که آموزه های مسیحی به این باورها صورت بندی جدیدی داد و مهر تأییدی بر آن ها زد تا قرن هجدهم همچنان در غرب متداول ماند، البته پزشکی و علم تا حدی زیادی از اعتبار این باورها کاست.

فصل سوم به تولد علم پزشکی می پردازد و تفکر منطقی و طبیعت گرایانه ای را مورد بررسی قرار می دهد که فیلسوفان و پزشکان یونانی - رومی آن را بسط و در سنت پزشکی متعاقب غرب جای دادند. جنون و حماقت به شکلی نمادین به هنر و ادبیات راه یافت: این درون مایه ها و معانی فرهنگی دیوانگی در فصل چهارم بررسی می شود. فصل پنجم به دیوانگی در متن جامعه نگاهی می اندازد و بر موج تیمارستانی کردن مجانین، که درنیمه های قرن بیستم شدت گرفت، تمرکز می کند: زمانی که نیم میلیون نفر در آمریکا و حدود 150 هزار نفر در بریتانیا در آسایشگاه های روانی بستری بودند.

«علم نوین» قرن هفدهم، با مدل های جدیدی که از بدن، مغز و بیماری ارائه داد، جایگزین تفکر یونانی شد؛ این علم مشتمل بر نظریه ها و آموزه های متقدم روان پزشکی بود که هدف اصلی فصل ششم بررسی آن هاست. فصلی که در پی آن می آید نیز درباره ی سوژه های روان پزشکی است.

قرن بیستم را عموما «قرن روان پزشکی» نامیده اند، به همین دلیل یک فصل کامل (فصل هشتم) از کتاب را به پیشرفت های این قرن اختصاص داده ام. توجه خاصی معطوف یکی از بزرگ ترین ابداعات این قرن، ظهور (و سقوط) و روانکاوی و همچنین ابداعات مهم دیگری در درمان با جراحی یا دارو شده است. در نتیجه گیری کتاب، نقش روان پزشکی هم به عنوان علم و هم درمان، مختصرا ارزیابی می شود.

در این کتاب سعی شده مطالب بسیار جرح و تعدیل شود. لذا جای برخی موضوعات خالی است. نویسنده در این کتاب بیشتر بر چند پرسش بنیادین متمرکز شده است: چه کسانی را دیوانه می خوانند؟ و برای درمان یا تأمین امنیت آن ها و دیگران چه کرده اند؟

عناوین اصلی کتاب در یک نگاه:

خدایان و شیاطین

تعریف منطقی جنون

احمق ها و حماقت

دربند کردن دیوانگان

پیدایش روان پزشکی

دیوانگان

قرن روانکاری؟

نتیجه گیری: عصر مدرن، مشکلات باستانی؟

ملاصدرا، فیلسوف کلاسیک ایرانی، اعتقاد دارد سیاست و مذهب از دو جنس متفاوت اند. او شریعت و سیاست را یکی نمی داند؛ همان گونه که روح و بدن نیز یکی نیستند. ملاصدرا اعتقاد دارد شریعت و سیاست دو موجود متغایرند که امکان وحدت با یکدیگر را دارند. با این تلقی از رابطه ی مذهب و سیاست، کتاب پیش رو در پی اثبات این گزاره است: رابطه ی مذهب و سیاست در ایران نامتوازن شده است و احتیاج به بازنگری دارد. طبیعی است که این بازنگری نمی تواند و نباید به حذف روابط قدرت و مذهب منجر شود؛ بلکه راه حل در ایجاد توازن بین این دو است. البته ایجاد این توازن ممکن نیست، اگر آن دو از یک جنس تلقی شوند؛ چرا که اساسا ایجاد توازن تنها بین دو امر متضاد و متکامل معنی دار است. تجربه معاصر رابطه ی سیاست و مذهب در ایران، وضعیتی را رقم زده است که در آن نه سیاست مداران از دستاورد خود راضی اند و نه شریعت مداران. آیا می توان با ایجاد توازن بین شریعت و سیاست، روحی الهام بخش بر بدن سالم سیاست دمید؟ این پرسش اصلی جهان معرفتی  پسااسلامیسم است. آنچه در این کتاب آمده است گزارشی است از تقلایی ماهیت شناسانه برای فهم دولت مدرن و نوع رابطه ای که این دولت با مذهب اتخاذ می کند. رویکرد اصی این کتاب در زمره ی نظریه ی سیاسی قرار می گیرد و لذا مباحث طرح شده سبقه ی نظری و گاهی انتزاعی دارند؛ بنابراین، دنبال کردن مطالب این کتاب، تمرکز و نوعی آمادگی ذهنی و نظری را طلب می کند. اساسا پرسش های ماهیت شناسانه قبل از ورود به مصداق، به نظریه گرایش دارند؛ چرا که در این رویکرد، الگوی ساختار قبل از پیامد آن بررسی می شود. در این کتاب، در عین پرداخت به ماهیت شناسی  دولت مدرن و نسبت آن با مذهب، نگارنده درباره ی ریشه ی ترجیح هستی شناسی بر معرفت شناسی و روش شناسی در نگرش عام ایرانیان مسلمان نیز فرضیاتی ارائه کرده است. با این فرض که نگاه های مسلط معرفتی در جوامع، از فیلسوفان آن جامعه تأثیر پذیرفته است، این نوشتار در جست و جوی سرمنشأ ترجیح هستی ها بر چیستی ها،  توجه را به سمت مهم ترین و تأثیرگذارترین فیلسوف ایرانی یعنی ملاصدرا معطوف کرده است که پیش تر به آن اشاره شد. تمرکز ملاصدرا بر هستی شناسی و تأثیر انکارناپذیر او بر فلسفه ی اسلامی معاصر، به  خصوص آن گونه که در جریان نئوصدرایی معاصر ظاهر شده، این کتاب را به ارائه ی فرضیاتی درباره ی تأثیرپذیری جهان معاصر ایرانی از ملاصدرا در بعد هستی شناسی ترغیب کرده است. البته باید پافشاری کرد که نقد فلسفه ی صدرایی نه مسئله ی این نوشتار است نه بضاعت آن؛ اما باید اذهان کرد که توصیف او از رابطه ی وجود و ماهیت در سرتاسر این نوشته، پس ذهن نویسنده بوده است. مطالب کتاب در پنج فصل تهیه و تنظیم شده است:

فصل اول: متافیزیک تکنیک/ تبیین دو امر متضاد و مکمل

فصل دوم: ما و استیت قدیم/ تضاد سیاست و مذهب

فصل سوم: ما و استیت جدید/ اتحاد سیاست و مذهب

فصل چهارم: ما و استیت کنونی/ آمیختگی سیاست و مذهب

فصل پنجم: استیت پیش رو/ سیاست و مذهب: تضاد و تکامل

ناصرالدین شاه قاجار که چهارمین پادشاه سلسله ی قاجاریه بود، علاقه ی زیادی به ثبت و تحریر خاطرات روزانه ی خود داشت و به شرح وقایع روزانه که شامل عکاسی، نقاشی و شکار به همراه سفرهای گوناگون داخلی و رفتن به ییلاقات بود، پرداخته است اما آن چه حائز اهمیت است در این روزنامه خاطرات، بسیار کم به وقایع سیاسی مملکت پرداخته است. بلکه آن ها را در دفترچه های مجزائی به صورت رمز و تلگرافی نگاشته است. یادداشت های روزانه ی ناصرالدین شاه نوشتاری ساده و بی تکلف به دور از هرگونه الفاظ پرطمطراق است که درباریان و زنان حرم خانه در نامه نگاری با شاه بدان استناد می  کردند. در بسیاری از خطوط، ناصرالدین شه خود را با لفظ «ما» جمع بسته است. در این روزنامه ها شاه اطرافیانش را با همان لفظی که خود به کار می برده یاد کرده است. کتاب فوق حاصل استنساخ بخشی از روزنامه ی خاطرات ناصرالدین شاه است که اصل آن در بخش اسناد خطی سازمان اسناد ملی ایران در بخش آلبوم های بیوتات بایگانی شده است. روزنامه ی مبارکه، روزنامه ی هوا و اثرهای آسمانی و زمینی است که در طول یک سال از هجدهم شهر جمادی  الاول سنه 1299 ه . ق الی هجدهم شهر جمادی الاول سنه 1300 ه. ق توسط ناصرالدین شاه قاجار تحریر شده است. بخش هایی از این روزنامه  خاطرات به خط کاتب تحریر شده است. ناصرالدین شاه در این روزنامه به ذکر وقایع آب و هوا و انقلابات آسمانی پرداخته است و در خلال نگارش آب و هوا به شرح وقایع آن روز که بعضی در دارالخلافه الباهره ی طهران در عمارت ارگ سلطنتی گلستان، یا به دید و بازدید خانه رجال و مهمانی های اعیانی و بعضی از آن در ییلاقات اطراف طهران به شکار گذشته پرداخته است. در طول این یک سال شاه سفری به نمارستان مازندران نیز داشته است که به شرح وقایع سفر و آب و هوای نمارستان پرداخته است. از جمله مطالب دیگری که شاه به آن ها پرداخته است ستاره ی دنباله دار و پدیده ی خورشید گرفتگی است و در انتهای پایانی کتاب به شرح عروسی تومان آغا فخرالدوله دختر ادیب ناصرالدین شاه با مهدیقلی خان مجدالدوله پسردایی ناصرالدین شاه پرداخته است. کتاب حاضر تنها کتابچه ی آب و هوای ناصرالدین شاه قاجار است که تحریر و مرقوم شده است. در سایر مجلدات تنها به ذکر وقایع روزانه، وقایع جاری کشور و شرح سفرهای داخلی و خارجی پرداخته است، از این جهت مطالعه ی این  کتاب در شناخت ذوق و توجه ناصرالدین شاه قاجار در باب آب و هوا حائز اهمیت است و تنها همین یک سال، کتابچه اش مرقوم شده است.

در اواسط سلسله ی اشکانی (ح 92 پ. م )و در زمان مهرداد دوم (123- 87 پ. م )، قدرت جدیدی به نام روم با ایران هم مرز شد که ردپای این دولت را در مناسبات حکومت ایران تا اواخر دوره ی ساسانی می توان مشاهده کرد. از زمانی که این دو قدرت دوره ی باستان با یکدیگر ارتباط برقرار کردند، رقابت و  درگیری های مداوم آن ها نیز بر سر دست یابی به متصرفات یکدیگر آغاز شد. با بررسی و تجزیه و تحلیل منابع یونانی - رومی و منابع شرقی که اطلاعاتی از این درگیری ها به دست می دهند؛ می توان به اهداف، انگیزه ها و منافع ایران و روم پی برد. در ابتدا، حاصل این درگیری ها در زمان اشکانیان، قرار گرفتن رودخانه ی فرات، اما نه به طور ثابت، به عنوان مرز میان این دو دولت بود؛ اما امپراتوری روم به خاطر دست یابی به منافع ژئوپلیتیک، اقتصادی، تجاری و سیاسی بیشتر و رسیدن به متصرفات اسکندر، در صدد تصرف مناطق ارشمند میان دجله و فرات، بین النهرین، قفقاز و آسیای صغیر بودند که در زمان تراژان (98-117م ) تا حدودی محقق شد. تراژان پس از فتح بین النهرین، مرز شرقی امپراتوری روم را از فرات به دجله تغییر داد. جانشینان وی به خاطر حفاظت از مناطق متصرفی در برابر حملات اشکانیان، به سیستم دفاعی روی آوردند و شروع به ایجاد استحکامات و قلاعی در مرزهای خود در شرق نمودند. با روی کار آمدن سلسله ی ساسانی در سال 224 میلادی، رومی ها و درادامه بیزانسی ها (اوایل قرن چهارم به بعد) هم چنان به سیاست دفاعی خود در این دوره ادامه دادند. گرچه امپراتوران بیزانس در مواقعی که اوضاع را مساعد می یافتند، به تأسی از اقدامات و افتخارات اسکندر در گذشته، سرزمین های غربی ایران را مورد تعرض قرار می دادند؛ اما آن ها جدا از تقویت چند باره ی استحکامات شهرهای مرزی، با انتقال پایتخت امپراتوری از غرب به شرق، مرکز ثقل سیاست خارجی خود را به مرزهای ایران نزدیک کردند. ساسانیان نیز از همان ابتدا، پس از سر و سامان دادن امور داخلی، در قبال مرزهای غربی امپراتوری سیاست تهاجمی در پیش گرفتند. در این رابطه منابع کلاسیک یونانی - رومی  و منابع شرقی از باز پس گیری متصرفات پیشین هخامنشی توسط ساسانیان سخن به میان آورده اند؛ به هر حال، پذیرفتن این سخن محتاج اثبات این فرضیه است که ساسانیان از سلسله ی هخامنشیان آگاهی داشته اند. جدا از پذیرش یا رد این نظر که در میان مورخان و محققان، موافقین و مخالفین خاص خود را دارد، بایستی گفت که ساسانیان نمی خواستند بیزانسی ها پایگاهی در سرزمین های شرق فرات و آسیای صغیر داشته باشند. بنابراین از اهداف اصلی سیاست خارجی ایران و بیزانس در دوره ی ساسانی، دست یابی و تصرف سرزمین های مورد نظر بود؛ تا آن جا که در روابط دو قدرت بزرگ دوره ی باستان، روابط خصمانه بیشتر از روابط مسالمت آمیز برجسته می نماید. بنابراین برای ایران و بیزانس در دوره ی ساسانی، شهرهای مرزی به عنوان یک ضرورت از اهمیت ویژه ای برخوردار بود؛ نتیجه ی این وضعیت را می توان در تقویت و ایجاد استحکامات شهرهای مرزی و نیز استقرار و حضور دائم نیروهای نظامی در مناطق مذکور مشاهده کرد. شهرهای مرزی و کشمکش های ایران و بیزانس بر سر تسلط آن ها، در برگیرنده ی بخش عمده ای از مناسبات این دو قدرت در دوره ی ساسانی است، چنان که هر گونه مطالعات درباره ی مناسبات ایران و بیزانس، بدون پرداختن به شهرهای مرزی غیر ممکن می نماید؛ چرا  که از دست رفتن چنین شهرهایی در دوره ی ساسانی به تغییر عمده در توازن قدرت منطقه منتهی می شد. در این کتاب آن هشت شهر مرزی که در ارمنستان، آسیای صغیر، بین النهرین و سوریه واقع شده اند، مورد بررسی قرار گرفته است. انتخاب این شهرها از سوی دیگر به خاطر اهمیت ژئوپلیتیکی این شهرها بوده که کانون اصلی درگیری های ایران و روم را شکل داده بودند. بنابراین بررسی وضعیت شهرهای مرزی ایران و بیزانس در دوره ی ساسانی که مورد نزاع دو دولت در مناطق غربی، شمال غربی و جنوب غربی بوده و تحلیل و ارزیابی کارکرد آن ها ضرورت پیدا می کند. مطالب در چهار فصل تنظیم شده است:

فصل اول: ارمنستان

فصل دوم: آسیای ضغیر

فصل سوم: بین النهرین

فصل چهارم: سوریه

تحلیل فرایند دموکراتیک شدن چین باید از تأکید صرف بر فضای سیاسی که بر وجود دولتی قوی و جامعه ای ضعیف مبتنی است فراتر رود؛ بهتر است عوامل خاصی که این وضعیت را ایجاد کرده اند نیز مطالعه شوند. تنها در صورتی می توانیم بگوییم که آیا این گذار به رهبری و هدایت حزب از بالا صورت خواهد گرفت یا توسط نیروهای اجتماعی از پایین، که علل و عواملی که تسط دولت بر جامعه را در چین ایجاد و تسهیل کرده اند بشناسیم. همچنین لازم است از دیدگاه های چینی در زمینه ی گذار چین به دموکراسی هم اطلاع پیدا کنیم، زیرا این دیدگاه ها به روشن شدن موضوع مورد نظر ما کمک می کنند. از این رو ضروری است عوامل تعیین کننده ی تسلط دولت بر جامعه در چین و تأثیر این عوامل بر گذار چین به دموکراسی توضیح داده شوند. همچنین توضیح آن دسته از دیدگاه های چینی که به درک و فهم ما از تحول چین به دموکراسی یاری می رسانند ضرورت دارد. بدون این بررسی های ضروری، توضیح ما از حرکت چین به سوی دموکراسی کامل نخواهد بود. به منظور درک بهتر اساس گذار به دموکراسی، سه علت موجبه ی دولت نیرومند و جامعه ی ضعیف در چین به تفصیل در این کتاب بررسی می شود. این سه عامل عبارتند از: سنت کنفوسیوسی، میراث نهاد سازی لنینی، و الزام توسعه ی اقتصادی. از این سه برای توضیح علل قدرتمندی دولت و ضعف سه گروه نقش آفرین در جامعه ی چین استفاده خواهد شد؛ این سه گروه عبارتند از: اپوزیسیون سیاسی، مردم (به اضافه ی روشنفکران)، طبقات سرمایه گذار (کارآفرین). مطالب کتاب در هفت فصل با عناوین زیر آمده است:

فصل اول: پیکربندی دولت - جامعه : دولت نیرومند در برابر جامعه ی ضعیف

فصل دوم: حزب کمونیست چین و نخبگان دیوان سالار در اصلاحات پس از مائو

فصل سوم: مشکلات اپوزیسیون چین در ایجاد دموکراسی

فصل چهارم: مردم و روشنفکران در چین پس از 1989

فصل پنجم: طبقات سرمایه گذار خصوصی که به تازگی در چین پدید آمده اند

فصل ششم: گذار به دموکراسی از بالا به پایین

فصل هفتم: توسعه ی دموکراتیک چین در سده ی بیست و یکم

فاطمیان از جهان پویای قرن چهارم هجری برآمدند و به عنوان یک خاندان شیعی اسماعیلی، مدت دو و نیم سده (297ق/909م تا 567ق/1171م ) بر جمعیتی کثیر و متنوع به لحاظ دینی و قومی فرمان راندند. قلمرو امپراتوری فاطمیان در دوره ی اوج گسترش خود از شمال آفریقا تا کرانه های اقیانوس اطلس در غرب، و تا شرق مدیترانه و کرانه های دریای سرخ در شرق گسترده بود و حتی دو شهر مقدس مکه و مدینه را نیز در بر می گرفت. مرجعیت امام - خلفای فاطمی تا نواحی دور دستی چون ایران، آسیای میانه، یمن، و هند امروزی پیش رفت. حکومت فاطمیان نمایانگر نخستین نظام خلافت شیعی در جهان اسلام قرون وسطا بود و مقطعی بسیار شکوفا را در بر می گرفت. چالش ها و دست آوردهای فاطمیان تا به امروز علایق زیادی را جذب خود کرده است. فاطمیان، با تأسیس حکومت خود در کرانه های جنوبی دریای مدیترانه، در منطقه ای با سابقه ی استقرار هزار ساله گام نهادند. آنان به وارثان تمدن هایی که قبلا در شمال آفریقا بدل شدند و نخستین پایتخت خود را نیز در نزدیکی آن پی افکندند. حوزه ی مدیترانه در قرن چهارم هجری وارد مقطعی از شکوفایی همزمان با افول عباسیان می شد. بنی عباس از سال 145ق/762م از مرکز فرهنگی خود، بغداد، به موفقیت های بزرگی نایل شدند و گرچه حکومت آنان با تصرف و غارت بغداد از سوی مغولان در سال 656ق/1258م فروپاشید، از مدت ها پیش و پس از محاصره ی بغداد در سال 251ق/865م دوره ی افول خود را آغاز کرده بودند. با انتقال وزنه ی تجارت بین الملل از عراق و سوریه به مصر و افریقیه (تونس امروزی)، مسیره های باستانی تجارت احیا شد و مهاجرت جمعیت های بزرگی از مردم شامل بازرگانان، صنعت گران، و محققان را در پی داشت. این نیز به نوبه ی خود به رنسانسی در طول مسیرهای تجارت در یک سده ی پیامد انجامید.

دوره ی فاطمی شاهد استحکام و یک پارجگی تفکر اسماعیلی و شکوفایی فرهنگ مکتوب آنان بود و میراث آنان در بین جوامع اسماعیلی در ایران، سوریه، یمن و هند تدوام پیدا کرد. امروزه این جوامع، که نسب امامان خود را به فاطمیان می رسانند، در سرتاسر جهان اسلام و نیز جهان غرب مستقرند. سرگذشت فاطمیان، میراث این جوامع معاصر اسماعیلی نیز قلمداد می شود. مطالعه ی دوره ی فاطمی در دهه های اخیر دستخوش پیشرفت های چشم گیری شده است. استقرار حاکمیت دو سده ای فاطمیان به عنوان نخستین دودمان شیعی بر سرزمین های اسلامی بازتابی منفی در تاریخ نگاری عباسیان سنی مذهب داشته است، که خود بخش عمده ی نوشته های تاریخی مسلمانان را در بر می گیرد. اما طی قرن بیستم میلاد، به مرور تصویری دنیا دیده تر از تاریخ فاطمیان آغاز به شکل گیری کرد. غربال این روایات، جدا کردن افسانه از تاریخ و تحلیل منابع غنی بسیار متنوع، به حرفه ی اصلی شماری از محققان در شرق و غرب بدل شده است. این کتاب نیز بر مبنای همین پژوهش ها و در صورت امکان، با اتکاء به منابع دست اول تاریخ عصر فاطمیان نگارش یافته است. جلد اول، مجموعه شرحی است از دوره ی چهار امام - خلیفه ی اول، از آغاز کار آنان در سال 297ق/909م در شمال آفریقا تا تثبیت حاکمیت آنان در مصر در سال 358ق/ 969 م. جلد دوم، با عنوان فرمان روایی فاطمیان در مصر، به بررسی دوره ی ده امام - خلیفه ی بعدی فاطمی می پردازد که دو سده ی حاکمیت آنان از اوج تا افول آن را در بر می گیرد (358ق/969م تا 567ق/1171م ).

عناوین فصل های جلد اول:

فصل اول: سرآغاز

فصل دوم: استقرار امپراتوری در حوزه ی مدیترانه

فصل سوم: ادامه ی حکومت فاطمیان

فصل چهارم: شکل گیری امپراتوری

فصل پنجم: تسلط فاطمیان بر مصر

زمانه ی ویلیام شکسپیر (1616-1564) زمانه ای خاص در تاریخ انگلستان است. فاصله گرفتن از کلیسا در دوران هنری هشتم،  نفوذ یافتن انسان باوری رنسانسی و پا گرفتن گفتمان خردباور، همگی سبب ایجاد فضای روشنفکری شد که راه و روش های جدید و جسورانه را در خلق و تفسیر آثار علمی می پسندید. اوضاع سیاسی و اجتماعی نیز نقش پررنگی ایفا می کرد. علاوه بر جو سیاسی - اجتماعی آن دوران، نباید از تئاتر غفلت کرد که خود رسانه ای بی همتا بود. تئاتر عمومی آن دوران به منزله ی نهادی اجتماعی بود. شکسپیر کار خود را با نگارش نمایشنامه های تاریخی آغاز کرد. در دورانی که از آن با عنوان عصر طلایی تئاتر در انگلستان یاد می شود، او توانست به همراه نمایشنامه نویسان نامدار و بسیاری دیگر به تماشاخانه های لندن رونقی دوباره ببخشد. یکی از ویژگی های نمایش های آن دوران بازتاب دادن اوضاع اجتماعی و سیاسی زمانه است. شکسپیر، با استعداد و توان فوق العاده ی خویش، عینا و در منتهای وفاداری، جهان بینی زمانه اش را انعکاس داده، ولیکن با تمرکز بر خصلت های ذاتی انسان توانسته است برداشت خود را برای زمانه ی ما نیز مناسب سازد. نویسنده ی کتاب حاضر سعی کرده است تا بخشی از جهان بینی زمانه ی شکسپیر را با بررسی ارجاعات او به مشرق زمین آشکار سازد. او با بررسی دقیق بافت اجتماعی و سیاسی نمایشنامه های شکسپیر، سازمایه های گفتمان غالب زمانه را شناسایی می کند و بدین ترتیب خواننده را به درک ژرف تری از نمایشنامه های شکسپیر می رساند. کتاب حاضر به بررسی دانش و علاقه ی شکسپیر به ایران و دیگر مناطق مشرق زمین می پردازد. تعلیمات تاریخی شکسپیر، او را با ایران باستان آشنا ساخته بود و این دانش تاریخی بخشی از تعلیمات رایج در دوران رنسانس بود. در ضمن کتاب ها و رساله هایی هم درباره ی ایران زمین به قلم جهانگردان موجود بود که به احتمال فراوان شکسپیر با آن ها آشنا بود.

شکسپیر فرزند زمانه اش بود. او نسبت به سیاست و اعمال دربار نیز بی اعتنا نبود، و از تمام این ها در غنی تر ساختن نمایشنامه هایش استفاده می کرد. رنسان دوران سفرهای اکتشافی و تجاری به دیگر نقاط جهان بود و شکسپیر اهمیت آشنایی با دیگر مناطق و فرهنگ های جهان را به خوبی درک می کرد. در سده های شانزدهم و هفدهم میلادی، توجه انگلستان و دیگر کشورهای اروپایی به ایران معطوف شد زیرا که امپراتوری عثمانی به منزله ی دشمن مشترک اروپاییان به نواحی شرق اروپا حمله شده و فتوحاتی به دست آورده بود و قدرت های بزرگ اروپا تلاش می کردند تا ایران را به جنگ با عثمانی ترغیب کنند و بدین ترتیب مانع پیشروی ترکان عثمانی در اروپا شوند. قدرت های اروپایی نیز متعهد شدند که هم زمان با حمله ی ایران، آن ها نیز وارد جنگ با عثمانی شوند. اما برخلاف وعده های ترغیب کننده و اطمینان بخش هیچ کمکی به ایران برای مقابله با عثمانی نکردند. چون هدف آنان صرفا این بود که ایران را وارد جنگ کنند تا خود در امان بمانند. اما موضوع اصلی کتاب حاضر این است که شکسپیر چگونه با ایران آن روزگار آشنا شد. نویسنده در این کتاب کوشیده تا آشنایی شکسپیر با ایران را در بافت تاریخی آن دوران مطالعه کند.

عناوین اصلی:

خلاصه ای از زندگی شکسپیر

دوران «تودور»ها در انگلستان و عصر صفوی در ایران

سیاحان و تاجران در ایران و روابط اقتصادی

شکسپیر و ارل ساوت همپتون: ارل اسکس و عزیمت برادران شرلی به ایران

ارجاعات به ایران و شرق در نمایشنامه های شکسپیر

ناسیونالیسم به عنوان پدیده ای اجتماعی کم تر در ایران مورد توجه پژوهشگران علوم اجتماعی قرار گرفته است. به ویژه پس از انقلاب 1357 این پنداشت قوت گرفت که گرایش های ناسیونالیستی با حاکمیت اسلام گرایان امکان بروز و ظهور نخواهد یافت. بخشی از این برداشت مربوط به ماهیت مذهبی (اسلامی) حکومت پس از انقلاب و بخشی به دلیل ناشناخته بودن و دشواری فهم ناسیونالیسم یا برداشت های تقلیل گرایانه از این پدیده در ایران بود. با این رویکرد ایدئولوژیک و جانب دارانه نه فقط ناسیونالیسم انکار می شد، بلکه برخی حتی آن را در ردیف سایر ایدئولوژی های سیاسی دیگر همچون لیبرالیسم و سوسیالیسم قرار می دادند و به عنوان فراورده ای غربی نفی می کردند. پس از انقلاب 1357 دو برداشت مشخص و نافی ناسیونالیسم در ایران استمرار یافت. یکم، برداشت انترناسیونالیستی مربوط به گروه های چپ بود که با غلظت و قوت کم تر به دلیل ماهیت تغییرات داخلی ایران و نیز تحولات منطقه ای و جهانی تا حدودی استمرار یافت، هرچند اکنون از قوت آن به شدت کاسته شده است. دوم، مواضع نوظهور اسلام گرایان به ویژه امت گرایان بود که پایگاه قدرتمندی در ایران یافته بودند و میل به صدور ارمان های انقلابی خود و تشکیل امت اسلامی داشتند.  این دو گروه، به رغم ائتلاف های مصلحتی در فرایند انقلاب 1357، تفاوت اساسی با یکدیگر داشتند که بررسی مواضع و اختلافات آن ها در این نوشتار نمی گنجد و مجال دیگری می طلبد. اما اشاره به آن ها در این جا کمک می کند تا نمیرخی از فضای اطراف پدیده ی ناسیونالیسم در ایران به دست آید. در این کتاب، تلاش خواهد شد تا با رویکردی انتقادی از «ناسیونالیسم ایرانی» کلیشه زدایی شود و با بازسازی مفهومی، به گونه هایش تفکیک و به عنوان یک پدیده ی اجتماعی مورد بررسی و پژوهش جامعه شناختی قرار گیرد. مطالعه ی جامعه شناختی ناسیونالیسم این امکان را فراهم می کند تا روش مندانه و نظام یافته، درک عالمانه ای از این پدیده یا نیروی اجتماعی قدرتمند، در ایران به دست آوریم. در واقع، فهم ناسیونالیسم به معنای دقیق کلمه فهم پدیده ی «ملت» در ایران معاصر است. به همین روی بر این باورم که بنیادی ترین مسئله تاریخ معاصر ایران «مسئله ی ملت» بوده است و هم چنان هست و از پس دو انقلاب 1285 و 1357 تحقیق «حق حاکمیت ملت» هم چنان معلق و معوق مانده است و ایرانیان در مطالبه ی آن هم چنان استوار و جویای «ملت» هستند. از این رو، ناسیونالیسم در ایران به عنوان یک نیروی پیش برنده و جست و جوگر «ملت»، به خلاف ادعاهای مطرح شده، نه تنها تحلیل نرفته است بله نیرومند تر از پیش هم چنان به عنوان یک نیروی اجتماعی قدرتمند و مؤثر پابرجاست. در واقع، ناسیونالیسم را باید روح سرگردان «ملت» خواند که تا حل شدن مسئله ی ملت، به عنوان مهم ترین مطالبه ی سیاسی ایرانیان معاصر، و بر کرسی نشاندن اراده ی ملت همواره با قدرت و قوت حضور و استمرار خواهد داشت. معنای این عبارت این نیست که ایرانیان ملت نبوده یا نیستند، بلکه مقصود این است که ایرانی ها به لحاظ تاریخی یک ملت فرهنگی بوده اند. اما تلاش های ایرانیان برای تطابق جامعه و دولت شان با تحولات جهانی و گذر از ملت تاریخی - فرهنگی به یک باهمستان سیاسی یا ملت به عنوان یک واحد سیاسی، به رغم دو انقلاب رخ داده در کم تر از یک سده در ایران، هنوز میسر نشده است. این بدان معناست که ایرانیان هم چنان حق حاکمیت شان را به عنوان یک ملت مدرن به طور کامل در دست نگرفته اند و شهد ملت بودن را چنان که شایسته ی یک ملت مدرن با آن پیشینه ی تاریخی است نچشیده اند. از رویکرد جامعه شناختی تاریخی، موانع اصلی تحقق ملت و اراده ی سیاسی ملت در ایران را بخشی باید در سیطره ی تاریخی استعمار و نفوذ بیگانگان بر ایران معاصر دانست ولی مهم تر از آن باید نوری بر تاریکی استبداد داخلی تاباند که در همدستی با آن نیروی بیرونی همواره اراده ی ملت را انکار و حق حاکمیت ملت را به طور مطلق پایمال کرده است. به باور نویسنده، تا زمانی که این مسئله از پس دو قرن کشاکش به سرانجام نرسد امکان دستیابی به یک دولت ملی و قرار گرفتن در مدار توسعه برای ایرانیان ممکن نخواهد شد. مسئله ی شکاف میان دولت و ملت در ایران معاصر، به ویژه با برآمدن دولت مدرن، همواره مطرح بوده است. از سازه ی ناسیونالیسم هم چنین برای سنجش تجربی شکاف میان دولت و ملت در این کتاب استفاده شده است. چنانکه روشن است تعارضات میان دولت و جامعه در ایران معاصر پیش تر از رویکرد غالب مارکسیستی مورد مطالعه و پژوهش قرار گرفته است. در این اثر پس از آزمون رابطه ی هر سه گرایش ناسیونالیستی با قوم گرایی نشان داده شده است که منبع  تعارض نه در قومیت بلکه در گونه های خاصی از ناسیونالیسم در ایران نهفته است که به طرد اقوام ایرانی، یعنی بخش هایی از جامعه ایران می پردازد و منجر به تقویت واگرایی قومی می شود و چالشی برای ملت در ایران است. این پژوهش گامی در مسیر فهم ناسیونالیسم و مسئله ی ملت و مسائل مرتبط دیگری در ایران است.

عناوین فصل های کتاب:

فصل یکم: مسئله ی ناسیونالیسم در ایران

فصل دوم: مبانی نظری ناسیونالیسم

فصل سوم: روش پژوهش ناسیونالیسم

فصل چهارم: گونه های ناسیونالیسم در ایران

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

یکی از ابعاد مهم وجودی انسان اخلاق است که تأثیر مهمی در باورها و رفتارهای وی دارد و اسلام عزیز به عنوان یک دین جامع بر بعد اخلاقی و تربیتی انسان تأکید فراوانی دارد و بخش عمده ای از آموزه های اسلام در باب اخلاق است، که خداوند متعال در قرآن کریم یکی از اهداف بعثت را تزکیه دانسته و پیامبر اعظم (ص) هدف بعثت خود را به کمال رساندن مکارم اخلاق می داند و می فرماید «انما بعثت لأتمم مکارم الاخلاق» و تربیت انسان به منزله ی یک انسان و تربیت انسان به منزله ی انسان مسلمان بدون رشد و پرورش اخلاق وی، تربیتی ناقص و چه بسا زیانبار خواهد بود و تربیت زیربنای حیات، اساس فضیلت، ریشه ی حقیقت، نور راه، فروغ جان و راهنمای انسان به سوی سعادت در همه ی شئون زندگی است. تربیت و قواعد محکم آن، نور دل، صفای روان، منبع برکت، ظرف حقیقت و ریشه ی شرافت و اصالت، موجب وقار انسان، سرمایه ی بشر، مایه ی حیات، آسایش زندگی، علت پایندگی، راه بندگی، خیر دنیا و سعادت آخرت است. جایگاه رفیع تربیت در اعتلای انسان ها و نجات آن ها از گمراهی و ضلالت و خروج از نار و سیر به سوی نور در فرهنگ غنی اسلام از منزلت ویژه ای برخوردار است و اگر این تقدم رتبی بر امور دیگر اصالت نمی داشت، برتری و فضیلت آدمی در عالم کائنات مورد سئوال و تردید واقع می شد. اسلام به عنوان یک دین همه جانبه و چند بعدی اساس و مبانی تربیت اخلاق خود را بر پایه اعتقاد و ایمان به ذات اقدس خداوندی قرار داده و اصلاح اخلاقی انسان ها و مبارزه با مفاسد اخلاقی را از مهم ترین اهداف پیامبران برشمرده است. تأثیر اخلاق در زندگی انسان ها در بعد فردی و اجتماعی امری قابل توجه و تأمل است و سلامت و آرامش روانی هر انسانی تا حد زیادی مربوط به خلق و خوی او می باشد. چون انسانی که خلق و خوی پسندیده دارد هم خود در آرامش به سر می برد و هم اطرافیان او از این آرامش بهره مند خواهند شد و سرانجام سلامت و امنیت محیط و نظم و آرامش اجتمع انسانی که ناشی از کیفیت معاشرت مطلوب و حسن سلوک و اخلاق اجتماعی افراد جامعه است، حاصل می گردد. از همین رو تربیت اخلاقی باید سرلوحه ی برنامه های تربیتی قرار گیرد،

مسئله ی اخلاق و تربیت و مؤدب بودن به آداب انسانی اسلامی، از دیرباز مورد توجه بیداردلان بوده و روزگار و عصری را از توجه به این واقعیت مهم خالی نمی توان دید. آنچه پیش رو دارید مجموعه ای است مشتمل بر مباحث اخلاقی و تربیتی که غالب مضامین آن برگرفته از منبع وحی و کلام و سیره ی معصومین (علیهم افضل الصلوات المصلین)، می باشد که با بیان شیوا و روان حضرت حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید محمدعلی آل هاشم دامت برکاته در خطبه های نماز جمعه ی تبریز ایراد شده است. معظم له با تأسی به اجداد طاهرینش، با عمل، کردار و رفتار و صفای نفس در میان تمام قشرهای مختلف جامعه جا باز کرده و مورد قبول و به عبارتی «محبوب القلوب» مردم شده است. مطالب این خطابه در مجموعه ای دو جلدی در دسترس علاقمندان قرار گرفته است. دومین مجلد این مجموعه کتاب دیگری است با عنوان «جنگ روانی» که در همین سایت معرفی گردیده است.

عناوین اصلی این جلد:

اهمیت خانواده در اسلام

ازدواج در اسلام

حقوق زن و شوهر در اسلام

بهداشت در نظام خانواده

ارزش و اهمیت فرزند

نقش مادر در رشد و تربیت فرزند

نقش پدر در رشد و تربیت فرزند

فضیلت های اخلاقی ایمانی

فضیلت های اخلاقی اجتماعی

آشنایی با برخی رذایل اجتماعی

گاهی دشمن با اسلحه و ابزار آلات مادی بر علیه مسلمانان، جنگ به راه می اندازد و گاهی با جنگ روانی، وارد کارزار می گردد و در مواقع و مواردی اثر جنگ روانی در تضعیف معنویات، و اراده ی رزمندگان مسلمانان و تضییع اهداف شان، مؤثرتر است. بنابراین، اطلاع و آگاهی به این نوع از جنگ ها ،مستلزم شناخت شیوه هایی است که دشمن در انتشار و تبلیغ سموم و ادعاهای غیرواقعی خود، در صفوف رزمندگان و جنگجویان مسلمانان دنبال می کند و همچنین چاره اندیشی و شناخت راه ها و اسلوب دفع شر آن هاست. کتاب حاضر به صورت عالمانه به بررسی فقهی مستحدثه ی روز و یکی از موضوعات جدید یعنی جنگ روانی می پردازد که همواره مورد توجه و تأکید مقام معظم رهبری در مقابله ی با استکبار جهانی علیه انقلاب اسلامی و ملت عزیز ایران اسلامی بوده است. جنگ روانی گرچه پیشینه ای به قدمت تاریخ جنگ های بشر دارد، امروزه از جهت ابعاد و ماهیت با گذشته تفاوت های بسیاری پیدا کرده است. چرا  که دستاوردهای نظری و عملی بشر در حوزه های گوناگون، در خدمت این پدیده ی موثر و کارساز قرار گرفته و آن را بسیار پیچیده، متمایز از گذشته و از جهاتی جدید و نو نموده است. ویژگی های یاد شده، باعث شده هیچ نظامی، حتی نظام های اسلامی، نتوانند نسبت به آن بی توجهی و از به کارگیری آن غفلت ورزند. در عین حال لازم است این نظام ها در این خصوص، ملاحظات دینی و خطوط مذهبی را چون هر مسأله و مقوله ی دیگری، رعایت نمایند. نوشتار حاضر، پیرو این دغدغه در پی آن است تا با روش نقلی، بررسی نماید که ماهیت، مصادیق و احکام جنگ روانی کدام است؟ یافته های این بررسی نشان می دهد، جنگ روانی نیز در اسلام همچون بحث جهاد، با مقوله ای به نام اخلاق کاملا آمیخته و در هم تنیده است و نمی تواند به آن بی اعتناء بماند و این مهم ترین وجه تمایز جنگ روانی در اسلام و غیراسلام است. به همین جهت عبور از مرزهای اخلاق و اصل دعوت و دست یازی به جنبه هایی از جنگ روانی که در متن شریعت، مجوز و تاییدی ندارد، تنها محدود به موارد خاص و در صورت وجود دلیل های دیگری چون استفاده از اصول ثانوی، مقدور است. بنابراین روشن شد که یکی از موضوعاتی که در شرایط فعلی، کار عملی و نظری گسترده ای در حوزه ی علوم مختلف به ویژه حوزه فقه می طلبد، جنگ روانی یا به تعبیر مقام معظم رهبری جنگ نرم است که نسبت به جنگ سخت از جهت کاربرد، گسترده تر از جهت شیوه ها و ابزار ها پیچیده تر، از جهت مصادیق، متنوع تر و از جهت مبانی نظری دینی و فقهی، دارای غنای کمتری است. مطالب کتاب در سه بخش تهیه و تنظیم شده است:

بخش اول: مفاهیم و کلیات

بخش دوم: ماهیت جنگ روانی و مصادیق آن

بخش سوم: احکام مصادیق جنگ روانی

خلیل ملکی از کسانی است که نام او با مفهوم استقلال ایران گره خورده است. کوشش های سترگ او در یک نیم قرن فراگیری و آموزاندن دانش سیاسی و رفتار سیاسی، که همانا حرکت در دایره ی ممکن ها بود، از او در تاریخ ایران چهره ای منحصر به فرد ساخته است. او از کسانی است که در دوران آموزش در غرب از جایگاه میهن خود، آگاهی ای راستین به دست آورد، و برای برآوردن نیازهای آن، دانش آموخت و دانش آموزاند. نقش کم مانند او در راهنمای نسل جوان که در معرض خطرهای برآمده از ماجراجویی و هیجان  زدگی های معمول بود، او را درخور دریافت فرنام «آموزگار بزرگ» می کند؛ آموزگاری که به شاگردان خود در کنار آموزش دیدگاه های اجتماعی ،درس استقلال و آزادفکری داد. موضوع کتاب پیش رو شناساندن خلیل ملکی به عنوان یکی از چهره های مهم تاریخ معاص ایران در سده ی بیستم میلادی است. پژوهشگر مؤلف این کتاب، با بررسی سنده های سیاسی و امنیتی و قانونی منتشر شده در کتاب ها و مطبوعات، و باخوانی متن های تاریخی معاصر، کوشیده تا خواننده را از دوره های گوناگون زندگی پرفراز و نشیب خلیل ملکی آگاه سازد. او در صفحات مختلف این کتاب، از کوشش های خلیل ملکی در دوران پیش و پس از شهریور 1320، در راه سازماندهی مبارزات ضداستعماری با انگلستان و روسیه ی شوروی، همراهی او و حزبش با جنبش ملی کردن صنعت نفت و پس از آن، کوشش برای بالندگی نهضت ملی ایران و تشکیل «جبهه ی ملی سوم» سخن گفته است. گزارش از کوشش های اندیشگی خلیل ملکی برای برپایی سوسیالیسم ایرانی، و مبارزه با چیرگی فکری اتحاد جماهیر شوروی  بر جنبش جهانی چپ، از دیگر کارهایی است که پژوهشگر مؤلف این کتاب انجام داده است. مطالب این کتاب در دو قسمت تنظیم شده است. یکی به صورت ارائه ی گزارشی از وضعیت ایران در سال های پس از شهریور 1320 و طرح و بحث موضوع نفت که به آغاز دوره ی تازه ای از فعالیت های سیاسی خلیل ملکی پس از انشعاب او و دوستانش از حزب توده انجامید و توضیح گوشه هایی از رویکرد او به این مقوله، و دیگری نیز دوره ی بعدی فعالیت های سیاسی خلیل ملکی پس از شکست جنبش ملی شدن صنعت نفت در سال های بعد از 28 مرداد 1332 که به دستگیری دوباره ی او انجامید، متن مدافعات خلیل ملکی در دادگاه نظامی که انگیزه ی اصلی و نخستین در شکل گیری این کتاب که در دفاع از وی نام گرفته، بخش سوم این کتاب را تشکیل داده است. مطالعه این بخش از کتاب، خواننده را با جنبه های گوناگون زندگی سیاسی خلیل ملکی و دیدگاه های مستقل او که در متن های سیاسی ایران به «راه سوم» مشهور شده، آشنا می کند. آگاهی از آنچه خلیل ملکی در سال های جنبش ملی شدن صنعت نفت در سنگر استقلال خواهان ایرانی انجام داد، روشن کننده ی بسیاری از ابهامات تاریخ معاصر ایران است.

عناوین بخش های این کتاب:

بخش نخست: به پیشواز توفان

بخش دوم: خلیل ملکی پس از کودتای 28 مرداد

بخش سوم: محاکمه و دفاعیات خلیل ملکی

بخش چهارم: سه گفتار در باب ابعاد نظری انشعاب های سیاسی

بخش پنجم: پیوست ها

شناسایی منابع و مصادر و نیز رده بندی آن ها امری بایسته و لازم در هر پژوهش است؛ زیرا شناخت منابع و به کارگیری منابع دست اول، موجب تقویت تحقیق و دستیابی به نتایج صحیح می شود و اگر پایه های تحقیق و مطالعه بر منابع معتبر و صحیح استوار نشود، نمی توان به نتایج به دست آمده از آن پژوهش اتکا و اعتماد کرد. با توجه به رشد و رونق پژوهش های مربوط به تاریخ تشیع در عصر حاضر که متأثر از انقلاب اسلامی ایران است و پای گیری مراکز و مؤسساتی که همت و وظیفه ی خویش را پژوهش در عرصه ی تاریخ تشیع تعریف کرده اند و نیز راه اندازی دوره های آموزشی تاریخ تشیع در مقاطع مختلف و اختصاص عنوانی برای معرفی منابع، پرداختن به منابع، پرداختن به منابع تاریخ تشیع را ضروری می سازد. نوشته ی پیش رو، به معرفی منابعی می پردازد که برای مطالعه و بررسی تاریخ تشیع دارای اهمیت اند. این منابع از سوی نویسندگان با گرایش های مختلف مذهبی تدوین شده است و تاریخ تشیع را می توان به پشتوانه ی منابع نگارش یافته ی غیر شیعیان نیز پیگیری کرد. چنان که برخی از این منابع در بردارنده ی آگاهی هایی در باب تاریخ تشیع و شرح حال دانشمندان شیعی و اشاره به گرایش ایشان است. بنابراین، قلمرو پژوهش حاضر وسیع تر از نگارش هایی است که از سوی شیعیان تدوین شده اند و نوشته های دانشمندان شیعی، بخشی از منابعی هستند که برای آگاهی از تاریخ تشیع سودمندند؛ چنان که همه ی نوشته های شیعیان، مربوط به تاریخ تشیع نیستند. صرف نظر از گرایش های مذهبی نویسندگان، به لحاظ محتوا، منابعی بررسی می شوند که اطلاعات درخور توجهی درباره ی تاریخ تشیع و گروه های مختلف شیعه داشته باشد و برای دریافت و ترسیم تاریخ سیاسی، اجتماعی، مذهبی و فرهنگی ایشان را یاری کند. روشن است که منابع گوناگون حدیثی، فقهی و کلامی می توانند به گونه ای برای آگاهی از وضعیت علمی و فکری شیعیان یاری رسان باشند، اما این گونه منابع که مباحث موضوع آن علم را پیگیری می کنند، در این نوشته پیگیری نخواهند شد، البته منابع ناظر بر این علوم که می توانند تاریخ آن علوم را روشن سازند در قلمرو تحقیق قرار خواهند گرفت. 

در معرفی منابع، هرچند تأکید بر شیعه ی دوازده امامی خواهد بود، اما در مواردی همچون بررسی منابع دولت های شیعی، به منابع مربوط به اسماعیلیان و زیدیه نیز پرداخته خواهد شد. افزون بر معرفی منابع تاریخ تشیع که وظیفه ی اصلی پژوهش حاضر است، برخی مطالعات معاصر که با اتکا به منابع کهن به انجام رسیده و در حوزه ی فارسی زبان به ویژه در ایران رواج و بازتاب داشته اند، در متن یا پی نوشت معرفی خواهند شد. پژوهش های به زبان غربی، نیازمند طرح مجزائی بوده و از دامنه ی پژوهش خارج اند. از این کتاب ها، تنها مواردی که به زبان فارسی ترجمه شده اند، استفاده و معرفی خواهند شد. نوشته ی حاضر، منابع و مآخذ گوناگون مربوط به تاریخ سیاسی، اجتماعی، مذهبی و فرهنگی تشیع را در پانزده محور ذیل، که درباره ی هر یک آثار درخوری نگارش یافته اند، شناسایی و بررسی خواهد کرد:

1- کلیات، ابزار پژوهش

2- تاریخ عمومی

3- تاریخ محلی

4- جغرافیا

5- سرگذشت نامه

6- تبارشناسی

7- تاریخ دودمانی (خاندان هی علمی تشیع)

8- تاریخ اهل بیت علیهم السلام

9- فرقه های اسلامی

10- قیام های شیعی

11- دولت های شیعه

12- تاریخ اجتماعی

13- منابع ادبی

14- علوم دینی

15- پژوهش های معاصر تاریخ تشیع/ تاریخ فکر

یکی از بایسته ترین خویشکاری های پژوهش متن شاهنامه، تعیین خوانش واژه های آن است، بدان گونه که خود سراینده می خواند. رسیدن بدین هدف، به علت نداشتن متون مشکول از زمان و زیستگاه سراینده، دقیقا انجام پذیر نیست، ولی باید کوشید تا با بهره گیری از همه ی منابع موجود، خوانش احتمالی سراینده را که در مواردی خوانش حتمی او و در مواردی خوانش نزدیگ به زمان او خواهد بود، تعیین نمود. منابع موجود را می توان به دو بخش تقسیم کرد: 1- متون کهن؛ 2- بررسی های کنونی. از متون کهن نخست باید از متون پارسی میانه و پهلوی اشکانی و پارتی مانوی نام برد. دیگر از چند متن فارسی از سده ی پنجم هجری که در آن ها برخی واژه ها حرکت گذاری شده اند. آنچه از این متون تاکنون به دست آمده که کتابت آن ها از سده ی پنجم هجری است، پنج اثر زیر است:

1- کتاب الأبنیة عن الحقایق الأدویة؛ در این دستنویس حروف در بسیاری از جاها حرکت گذاری شده اند، حرف های پ، ژ، ف (فاء اعجمی) بیشتر با سه نقطه، چ با یک نقطه، گ با سه یا یک نقطه در زیر ک نمایانده شده اند و قاعده ی ذ معجم نیز رعایت شده است. درباره ی نشانه گذاری واو و یای روشن و تاریک (معروف و مجهول ) نیز توضیحاتی آمده است.

2- بخشی از شرح التعرف لمذهب التصوف؛حرف های چ، ژ را گاه با سه نقطه، ولی پ را با یک نقطه و گ را گاه با یک نقطه در زیر ک نویسانده و قاعده ی ذ معجم را گاه نگه داشته است.

3- کتاب هدایة المتعلمین فی الطب؛ در این دستنویس حرکت گذاری حروف کمابیش انجام گرفته است. حرف های پ، چ، ژ، ف، گ را گاهی با سه نقطه نمایانده و قاده ی ذ را نگه داشته است.

4- کتاب معانی کتاب الله تعالی و تفسیره المنیر؛ در این کتاب حرکت گذاری حروف بیش از چهار اثر دیگر رعایت گشته، ولی حرف های پ، چ را همه جا با یک نقطه، ژ را گاه با سه نقطه و گ را گاه به سه نقطه در بالای ک نمایانده است.

5- کتاب تفسیر قرآن پاک؛ این دستنویس از نگاه حرکت گذاری حروف به پای معانی کتاب الله نمی رسد، ولی در رعایت حروف پ، چ، ژ، گ از چهار اثر دیگر دقیق تر است .

گذشته از پنج کتاب نامبرده، در این پژوهش از برخی متون دیگر نظم و نثر سده های چهارم و پنجم هجری بهره برده شده است، ولی چون تاریخ کتابت آن ها متأخرتر و یا نامعلوم است، در درجه ی دوم اهمیت اند. در کنار آثار نامبرده، برخی از فرهنگ های کهن فارسی نیز که گاه حرکت حروف و ماهیت دو حرف واو و یا را تعیین کرده اند، همچون لغت فرس از اسدی طوسی یا فرهنگ هایی چون فرهنگ جهانگیری و برهان قاطع راهکشا هستند.

از میان بررسی های زمان های پسین تر و امروزین باید نخست از کتاب براهین المعجم نام برد که درباره ی قافیه و عیوب آن و بویژه تغیین واو و یای روشن و تاریخ تألیف کرده و در آن بیت هایی از آثار سرایندگان کهن، از جمله از شاهنامه گواه آورده است. دیگری فرهنگ شاهنامه انتشار برلین، که همه ی واژه های شاهنامه را که در چاپ های مکن، مول و فولرس آمده، به خط فارسی و آوانوشت آن ها به خط لاتین و برگردان آن ها به زبان آلمانی در بر دارد و واژه های شاهنامه در لغت فرس و لغت شهنامه از عبدالقادر بغدادی و فرهنگ فولرس را نیز بر آن افزوده است. با آنکه خوانش واژه ها در این فرهنگ از برخی نادرستی ها و نارسایی ها و کمبود ها برکنار نیست، با این حال این فرهنگ مهم ترین مأخذ در پژوهش خوانش واژگان شاهنامه است. دیگر، فرهنگ کوچک پهلوی است که مؤلف آن در جلوی واژگان پارسی میانه، خوانش آن ها را در فارسی نیز به خط لاتین ذکر کرده است. در سال های اخیر چند تن از پژوهندگان نیز در این زمینه ی خوانش برخی از واژگان شاهنامه پژوهش هایی کرده اند که بیشتر بررسی هایی کوتاه و تک نگاری (منوگرافی) اند. آنچه نگارنده می شناسد، در پایان در بخش آبشخور (کتابنامه) یاد شده است. این کتاب کوشیده تا با بهره گیری از همه ی منابع موجود، از متون کهن گرفته تا بررسی های کنونی، خوانش احتمالی فردوسی را تعیین کند. برای تعیین خوانش واژه های شاهنامه، نخست وضعیت هر واژه در دو دوره که با فاصله ی زمانی نسبتا کوتاهی پیش و پس از شاهنامه قرار گرفته اند، بررسی شده است: دوره نخست، زبان پارسی میانه است که گهگاه گونه ی پارتی و مانوی آن هم افزوده شده است و در مورد نام کسان گه ریخت اوستایی و اینجا و آنجا ریخت پارسی باستان نیز آورده شده است. البته مواردی هم هست که گونه ی پارسی میانه و پارتی یک واژه در دست نیست. دوره ی دوم، متن پنج دستنوشته از سده ی پنجم هجری است که قبلا معرفی شدند. در اینجا نیز مواردی هست که واژه ی این کتاب در هیچ یک از این پنج اثر نیامده است. خوانش واژگان در این دو دوره، در کنار توانش قافیه در خود شاهنامه، مهم ترین ملاک دستمایه ی نویسنده در تعیین خوانش احتمالی یا حتمی واژگاه شاهنامه است.

با توجه به این که در طول تاریخ ایران و حتی از دوره ی باستان خوراک اصلی ساکنان ایران و بسیاری از مناطق دنیا نان بوده است، تنوع و گوناگونی فراوانی در روش های پخت و مواد اولیه ی آن وجود دارد. نان به شکل های متفاوت و از انواع مختلف گندم و دیگر محصولات کشاورزی تهیه می شد. با توجه به اهمیت نان در رژیم غذایی مردم ونقش آن در افول و ظهور دولت ها و یا دولت مردان، نادیده انگاشتن آن به عنوان یک موضوع مطالعه، عجیب است و متاسفانه در بررسی های اقتصادی، اجتماعی و یا مطالعاتی که در خصوص رژیم غذایی ایرانیان صورت گرفته، بر اهمیت و جایگاه نان تأکید نشده و در گروه های غذایی نیز بررسی نشده است یا به طور مثال گونه های فراوانی از نان های محلی در سراسر تاریخ ایران از گذشته تا به حال وجود دارد که تاکنون توجهی به آن ها نشده است. در این کتاب نویسنده تاریخچه و جنبه های گوناگون پخت نان در ایران را مورد کنکاش قرار داده است. او ابتدا به شروع کشاورزی و پخت نان در ایران و نخستین کلمات ایرانی که معادل نان بوده، اشاره کرده و سپس انواع غلات و دیگر محصولات کشاورزی را که در گذشته و حال، برای پخت نان استفاده می شدند ،با یکدیگر مقایسه کرده است. ساخت خمیر در مناطق روستایی و به دنبال آن یک مرور کلی در خصوص تکنیک های پخت نان، چگونگی  پخت نان در شهرها، انواع مختلف نان و برخی از روش های پخت نان از گذشته تا به حال در ایران، از دیگر موضوعاتی است که این کتاب آن ها را بررسی کرده است. همچنین تصویری کلی از جنبه های اجتماعی و معنوی نان در جامعه ی ایرانی و اهمیت نان برای مردم ایران و چگونگی ارتباط مسئله ی نان با سرزمین نیز از موضوعاتی است که این کتاب به آن ها پرداخته است. مطالب در 9 فصل تهیه و تنظیم شده است:

فصل اول: منشاء نان

فصل دوم: پخت نان

فصل سوم: آماده سازی خمیر در نواحی روستایی

فصل چهارم: روش های پخت نان

فصل پنجم:  پخت نان های شهری

فصل ششم: انواع نان

فصل هفتم: ابعاد معنوی و غیر مادی نان

فصل هشتم: نان روزانه یا رزق

فصل نهم: نان، تحلیل رزق

محمد علی فروغی ملقب به ذکاء الملک؛ ادیب، فیلسوف، سیاستمدار، فعال دوره ی مشروطه و نخست وزیر دوران پهلوی بود. این سیاست مرد از چهره های ادبی و آگاه جامعه نیز بود و همچنین دخالت مستقیم در تغییر سلطنت قاجار داشت. او از از مؤسسین دانشگاه تهران و جزء فرهیختگان معاصر ماست که آثار بسیاری از خود به جای گذاشته است. در تألیفات و ترجمه های فروغی تأثیرپذیری از ادبیات کلاسیک خاصه سعدی انکارناپذیر است، هرچند که تأثر وی از فردوسی و حافظ و نظامی و خیام را هم نمی توان نادیده انگاشت، و همین امر و سلامت و روشنی و استحکام در کارهای فروغی باعث می شود که خواننده جذب آثار او شود. فروغی در نوشته های خود نه اهل سجع بود و سجع بندی، نه عبارت و عبارت پردازی. او شبیه مکالمه و محاوره ی مرد تربیت شده ی فارس زبان می نوشت و هرگز دنبال به کاربردن الفاظ قلنبه و اصطلاحات غلیظ نمی رفت. انشای  او به قدری ساده و لطیف است که برای کسی که با اصطلاح آشنا باشد، فورا مفهوم و مثل شکرپنیر در ذهن آب می شود.

در موضوع ترجمه، محمدعلی فروغی به فن ترجمه ارج می نهاد، و بی سبب نبود که خود با فراگرفتن زبان انگلیسی و فرانسه به نحو مطلوب در این راه گام نهاد و آثاری در زمینه ی ادبی و فلسفی و علمی به فارسی ترجمه و تدوین کرد. در نظرگاه فروغی، نباید افق نظر خودمان را به آنچه نیاکان می گفتند و می نوشتند محدود کنیم، بلکه باید همواره به فکر ابداع و تجدد باشیم.

کتاب پیش رو به عنوان یکی از اثار گرانقدر فروغی، در دوره‌ای نوشته شد که ایران به مناسبات بین‌المللی از چشم انداز مدرن نگاه می‌کرد لذا این نوشتار، کتاب مهمی بود چرا که پیش از آن، کتب مدون درباره ی دیگر کشورها و تاریخ شان محدود به متون مورخان کلی نویس بوده است. مطالب این کتاب در سی فصل آمده است. اصل ماجرای نوشتن این کتاب از آنجا شروع می‌ شود که موتمن‌الملک وزیر معارف و اوقاف برای مدارس «مواد تدریسیه» تهیه می‌ کند و تدریس تاریخ روم هم در فهرست قید می‌ شود و از آنجایی که در این رشته از تاریخ در زبان فارسی کتابی نوشته نشده بود که برای تعلم و تعلیم مدارس مناسب باشد، تالیف و طبع چنین کتابی را به ایشان معطوف می‌ کنند و فروغی در نگارش این تاریخ، کتاب «مسیو سینوس» را اساس قرار می‌ دهد که در این موضوع تالیف کرده بود، اما در مقدمه کتاب هم قید می‌ کند که به اقتضای حوائج مملکتی در بعضی موارد از آن کاسته و برخی مطالب لازمه بر آن افزوده است. البته در مقدمه ی کتاب آن‌ طوری که رسم آن روزگار بوده است، وی فقط به نام مسیوسینوس اشاره می‌ کند و مشخصات دقیق و سال نشر و نام ناشر را نمی‌ آورد.

عناوین فصل های این کتاب:

فصل اول: کیفیت جغرافیایی ایطالیا و طوایف قدیمه ی آن

فصل دوم: سلاطین قدیم روم

فصل سوم: ترتیبات دولتی و دینی رومی ها بعد از نسخ سلطنت

فصل چهارم: حصول مساوات بین طبقات مختلفه روم

فصل پنجم: تسخیر ایطالیا

فصل ششم: ترتیبات لشکر روم

فصل هفتم: جنگ اول کارتاژ

فصل هشتم: جنگ دویم کارتاز

فصل نهم: تسخیر حوزه ی مدیترانه

فصل دهم: نتایج فتوحات رومیان و تغییر احوال ایشان

... (برای در دست داشتن عناوین یازده الی 29می توانید به نسخه ی پی دی اف ضمیمه مراجعه نمایید)

فصل سی ام: حملات قبایل ژرمن و انقراض دولت غربی

بررسی صحیح و دقیق گذشته، از طریق پژوهش و نگارش، به بهترین وجه صورت می گیرد. در این روش، مورخان مهارت تفکر انتقادی و تخیل را به کار می گیرند تا از طریق ترکیب پرسش های خود درباره ی موضوع مورد پژوهش با تحقیقات موجود تفسیر خاص ارائه دهند. این کتاب مقدمه ای ضروری برای پژوهشگران تازه کار است و برای انتخاب موضوع، شناسایی همه ی شواهد و مدارک موجود، تحلیل و تفسیر این شواهد و ارائه ی یافته ها به شکلی واضح و سازماندهی شده به آن ها کمک می کند. در این روش، مسئولیت یادگیری به عهده ی خود پژوهشگران تازه کار است. اگر دانشجویان دوره ی کارشناسی فرایندهای مشخص شده در فصل های این کتاب را دنبال کنند، می توانند تحقیقات جدی و مؤثری انجام دهند. از آنجا که تحقیق و پژوهش دانشجویان دوره ی کارشناسی نشان دهنده ی کیفیت بالای آموزش دانشکده ی آنان است، این کتاب مهارت های لازم برای کاربست تاریخ را در اختیار مورخان تازه کار قرار می دهد. همچنین پژوهش، تفکر انتقادی، نگارش و مهارت در سخن وری آنان را برای تبدیل شدن به شهروند و مخاطبی آگاه آماده می سازد. به علاوه، از آنجا که در عصر دیجیتال زندگی می کنند، این کتاب نمونه های متعددی از چگونگی به کارگیری اینترنت و دیگر اشکال فناوری مدرن دیجیتال را دربر می گیرد. کتاب حاضر با در نظرداشتن هر یک از این اهداف نوشته شده است. متن پیش رو با هدف ارائه ی مقدمه ای بر نگارش تاریخ و مشخصا چگونگی نگارش یک مقاله [ی تاریخی] طبق الگوی مقالات مجلات علمی فراهم شده است. به منظور تقویت عناصر و مهارت های بنیادی، در برخی صفحات مطالب تکرار شده است. فصل آغازین به پرسش «تاریخ چیست؟» پاسخ می دهد. این فصل با بررسی کلی انواع رویکردهای مهمی، که مورخان در مطالعه ی تاریخ به کار می گیرند، از توصیف ساده ی رشته ی تاریخ و ابزارهای لازم برای کاربست آن فراتر می رود. شناخت ارزش این رویکرد ها محققان تازه کار را قادر می سازد تا فهم بهتری از تحلیل و زمینه ی تاریخی لازم برای نگارش تاریخ داشته باشند. این موضوع همچنین به خوانندگان کمک می کند تا از رویکرد خود درباره ی درک و فهم گذشته شناخت بهتری داشته باشند. فصل دوم پژوهشگران را با مراحل انجام دادن پژوهش تاریخی آشنا می کند. آن ها با استفاده از «خط سیر پژوهش» رویکردی جامع درباره ی گردآوری نظام مند داده ها را فرا می گیرند که شامل بررسی آثار اصلی و مرجع در یک رشته است. پژوهشگران تازه کار، با بررسی هر یک از این جزئیات، از نقش مهمی که منابع مرجع موجود در تکمیل موفقیت آمیز یک پروژه ی تحقیقاتی ایفا می کند درک بهتری  خواند داشت. فصل سوم و چهارم به ترتیب منابع دست دوم و اول ار بحث می کند. منابع دست دوم، پژوهشگران تازه کار را با زمینه ی تاریخی ،تفسیر تاریخ نگارانه و رویکردهای روش شناختی آشنا می کند. پژوهشگران تازه کار با شناخت این آثار اهمیت زمینه ی تاریخی و نیز این را که همه ی منابع از اعتبار یکسانی برخوردار نیستند متوجه می شوند. شناخت منابع دست دوم آن ها را قادر می سازد به نحو بهتری منابع دست اول را به کار گیرند. در بخش منابع دست اول، انواع متفاوت شواهد و مدارک دست اول و ابزارهای مورخان برای ارزیابی و سنجش آن ها بررسی می شوند. در فصل پنجم فرایند نگارش بررسی و انواع متفاوت نگارش و تألیفاتی را که مورخان به کار می گیرند توضیح داده می شود و به ویژه بر اهمیت پیش نویسی، بازخوانی، نقد و بررسی، ویرایش، بازنگری، ارائه ی شفاهی و تولید نهایی یک مقاله ی مکتوب تأکید می شود. سرانجام در فصل ششم به این موضوع پرداخته می شود که چرا و چگونه مورخان به شواهد و مدارک استناد می کنند؛ با ارائه ی نمونه های متعدد این موضوع بررسی می شود که چگونه در یک قالب استاندارد باید منابع را برای ارجاع و کتاب شناسی بشناسیم.

عناوین فصل های کتاب در یک نگاه:

فصل اول: تاریخ چیست؟

فصل دوم: جستجوی منابع

فصل سوم: ابزارهایی برای تحلیل؛ منابع دست دوم

فصل چهارم: شواهد و مدارک دست اول

فصل پنجم: نگارش

فصل ششم: تکمیل مقاله

جدوران حکومت پادشاهان صفوی در ایران به دلیل ویژگی ها و امتیازاتی که دارد، همواره از جهات متعدد و گوناگونی مورد توجه مورخان و محققان ایرانی و غیرایرانی گردیده است. مهم ترین این موضوعات می تواند تعلیم و تربیت عصر صفوی باشد. اهمیت این موضوع به دلیل تأمین استقلال سیاسی ایران بعد از اسلام، به یک حکومت مقتدر در محدوده ی جغرافیایی و فرهنگی مشخص است که تعلیم و تربیت امروهز نشأت گرفته و گویایی اقتدار آن روزگار است؛ فلذا، مطالعه و بررسی تاریخچه ی نظام آموزشی آن دوران موضوع اصلی کتاب حاضر است. این کتاب متشکل از مجموعه ای جامع است که در آن تلاش شده بر پایه ی منابع دست اول، نحوه شکل گیری سلسله ی صفویان، عالمان آن عصر، عقاید تربیتی حاکم، علوم رایج، اماکن آموزشی، تعلیم و تربیت، کیفیت تحصیل و شیوه های یاددهی و یادگیری و در نهایت آداب و مقررات آموزشی را که یکی از مهم ترین دلایل استمرار حکومت دویست ساله ی صفویان در ایران زمین بود، به تصویر کشیده شود. همچنین اهتمام شده روشنگر بخشی از سؤالات جامعه ی علمی کشور در زمینه ی تاریخچه ی تعلیم و تربیت کشور عزیزمان نیز باشد. مطالب در ده فصل گنجانده شده است:

فصل اول: بررسی منابع - در این فصل بررسی منابع بر اساس فهرست مؤلفین اثر صورت می گیرد.

فصل دوم: نگاهی اجمالی بر شکل گیری و انحلال صفویان

فصل سوم: زبان و ادبیات ترکی در دوره ی صفویان

فصل چهارم: عالمان در عصر صفوی

فصل پنجم: عقاید تربیتی حاکم در عصر صفوی

فصل ششم: علوم رایج در عصر صفوی

فصل هفتم: شیوه های یاددهی و یادگیری عصر صفوی

فصل هشتم: ساختار و شیوهای آموزشی دانشگاه های عصر صفوی

فصل نهم: اماکن آموزشی عصر صفوی

فصل دهم: وقف در عصر صفوی

تاریخ اسلام و بررسی و مطالعه ی آن در شرایط کنونی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. به نحوی که نه تنها پژوهشگران و دانشجویان زیادی را به خود مشغول ساخته است، بلکه بسیاری از مردم عادی نیز همواره با مفاهیم آن سروکار دارند. از طرفی برای فهم درست از شرایط هر دوره ی تاریخی، آشنایی با لغت ها و اصطلاح های آن دوره ضروریست. این آشنایی چنان تصویر روشنی از فرهنگ، آداب فردی و اجتماعی ،شرایط اقتصادی و سیاسی، اندیشه ها و باورها و رسوم و حتی شرایط اقلیمی یک برهه ی تاریخی به دست می دهد، که رسیدن به آن برای هر پژوهشگری نیازمند سال ها مطالعه است. بدیهی است که هر رخداد تاریخی بر بستری از شرایط اجتماعی سیاسی فرهنگی و اقتصادی شکل می گیرد و پژوهشگر بدون شناخت این شرایط هرگز به تحلیل درستی از چگونگی آن رخداد نخواهند رسید. از این رو می توان گفت این گونه پژوهش ها درباره ی لغت ها و اصطلاح های دوره های مختلف تاریخی و گردآوری نتایج آن در یک جا از نیازهای پایه ای در تحقیق های تاریخی است. در مطالعه ی منابع مختلف تاریخ اسلام، ما با لغت ها و اصطلاح های خاصی رو به رو می شویم که دریافت مضمون و مفهوم آن برای دانشجویان و حتی متخصصان این حوزه مشکل است و چه بسا آشنا نبودن با آن ها برداشت های متفاوت و متناقضی از یک متن تاریخی را به همراه داشته باشد. نوشتار پیش رو سعی دارد در قدم اول، لغت ها و اصطلاح های دوره ای مشخص از تاریخ اسلام، یعنی از عصر جاهلیت (200-150 سال قبل از اسلام) تا سال 334 ق (آغاز دوره ی سوم خلافت عباسی) را معرفی کند. بنابراین یکی از ویژگی های این اثر اختصاص آن به دوره ی تاریخی خاص است. زیرا چنان که گفته شد، بی توجهی به زمان استفاده از لغت ها برای پژوهشگر تاریخ اسلام، باعث دست نیافتن به مفهوم درست و لذا سردرگمی است. در این اثر در پایان توضیح های هر لغت و اصطلاحی، منبع مورد استفاده نیز ذکر شده است. ویژگی مهم دیگر آن، پرداختن به همه ی موضوع های دوره ی زمانی مورد بحث است. این ویژگی در هیچ یک از فرهنگ نامه های قبلی دیده نمی شود. در فرهنگ حاضر به نام اشخاص، مکان های جغرافیایی، اوزان و مقادیر، دواین، اصطلاح های رایج در میان عرب جاهلی، لقب ها و کنیه ها، ایام و قیام های مهم، جنگ ها و غزوه ها، پیمان ها، فرقه ها و مذهب ها پرداخته شده است.

روش گردآوری مطالب در این اثر کتابخانه ای بوده و گردآورنده سعی نموده است با مطالعه ی منابع و کتاب های قدیم تاریخ اسلام و نیز کتاب های تحقیقی جدید مطالبی مفید را تدوین و به علاقمندان به پژوهش در تاریخ اسلام ارائه نماید. منابع این تألیف به دو دسته ی منابع دست اول و منابع تحقیقی جدید تقسیم می شوند که هر کدام در نوع خود مهم هستند.

کتاب پیش رو که نویسنده آن را در عهد سلاطین خوارزمشاهی پدید آورده، نتیجه ی بررسی هایی است که از اوایل دهه ی نود خورشیدی آغاز شد. این کتاب علاوه بر ارزش های متعدد و متنوع آن، گنجینه ای از اشعار و سروده های کهن فارسی است که دلیل اصلی توجه نگارنده به آن، در واقع همین وجه بوده است. امید است در آینده بتوان در مطالعات شعرشناسی به این مأخذ کهن و کم نظیر - که آینه ای از وضعیت شعر فارسی در خراسان بزرگ پیش از هجمه ی مغولان به این خطه است - توجه بیشتری نشان داد و آن را از منظرهای گوناگون، از جمله مطالعه در وضعیت ادب منظوم در ادواری چون سامانی، غزنوی اول، سلجوقی، غزنوی دوم و خورزمشاهی، و همچنین مطالعات رباعی شناسی و جز آن، به دقت بررسی نمود. این اثر به عنوان کهن ترین اثر بر جای مانده در موضوع نامه نگاری عاشقانه به زبان فارسی؛ حاوی یکصد نامه در بیان احوال عاشق و معشوق و وقایع میان ایشان است که در قالب یک آئین نامه یا «ترسل نامه» در کنار هم عرضه شده است. بهره گیری نویسنده از سروده های بسیار، به منظور تأثیرگذاری بیشتر و عمق بخشی بر نوشته ی خویش است.