جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث جبر و اختیار و موضوع‌‌های مرتبط با آن، در تاریخ سده‌های اول هجری، بیش از هر چیز با عنوان قدریه گره خورده است. فارغ از وجه تسمیۀ آن، با توجّه به این‌‌که هم در احادیث نبوی و هم در راوایات ائمۀ شیعه بارها به قدریه، باورهای آن‌‌ها و نسبتشان با مجوس اشار شده و ارزش‌گذاری منفی برای آن‌‌ها صورت گرفته است، در تاریخ تفکّر اسلامی نیز این اصطلاح با بار معنایی منفی و ناپسند به کار رفته است. این تحقیق در تلاش بوده است تا با تکیه بر احادیث مندرج در مجموعه روایات شیعی، مضامین احادیث مربوط را با روش توصیفی-تحلیلی و برداشت روایات از باور قدریه در باب جبر و اختیار و نسبتشان با مجوس بررسی کند. به اختصار می‌توان گفت که با نظر به مضامین حدیثی، با اطمینان‌‌خاطر نمی‌توان موضع احادیث راجع به جبرباوری یا اختیارگرایی قدریه را مشخص کرد؛ همچنین به احتمال زیاد، مراد از مجوس، زرتشتیان هستند که البتّه توصیفی که از آنان در دست است، از جهاتی مغشوش به نظر می‌رسد. بنابراین در تعیین وجه‌‌تشابه هم به نتیجۀ نهایی نمی‌توان رسید؛ هر چند انتساب فاعلیّت مستقل به موجودی غیر از خدا، به دلیل روایات بیشتر می‌تواند با احتمال قوی‌تر، بهترین گزینه باشد.

در این نوشتار موضوع آخرالزمان مسیحی از منظر اریک فروم و کارل رانر بررسی می‌شود. به نظر اریک فروم از سدۀ اول تا چهارم میلادی دو باور کلی دربارۀ جایگاه مسیح وجود دارد که با رهیافت روانکاوانه دربارۀ وضعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مردمان اورشلیم می‌توان به دلایل مبنایی آن دست یافت. فروم با اتخاذ روش عینیت‌گرایانه که در ذات رویکرد فروید و مارکس دربارۀ دین است، جنبش‌های آخرالزمانی سدۀ اول مسیحی و پرهیز از این جنبش‌ها در سدۀ چهارم را به عوامل پنهان در منش جمعی مردم و انگیزه‌های اقتصادی آنها تقلیل می‌دهد. اما کارل رانر با اتخاذ خوانش تومیستی از پدیدارشناسی هایدگر، رویکرد تقلیل‌گرایانه به آخرالزمان را نقد می‌کند. به نظر رانر تفسیر مارکسیستی از آخرالزمان مبتنی بر تصویر خطی از زمان است و رازآلودگی آینده مطلق را نادیده می‌گیرد. رانر با طرح مفهوم آینده مطلق معتقد است شخص مسیحی در پرتو ایمان به آخرالزمان به خود-فهمی می‌رسد ولی نگرش مارکسیستی با اتخاذ رویکردی ایستا به انسان نمی‌تواند به کُنه باور الهیاتی در زمینه آخرالزمان دست یابد. علیرغم چالش‌هایی که دربارۀ خوانش تومیستی از هستی‌شناسی هایدگر مطرح است، به نظر می‌رسد دیدگاه رانر در کشف ظرفیت‌های الهیات مسیحی از نظر روش‌شناسی قابلیت دفاع بیشتری داشته باشد.

یکی از مسائل چالش‌برانگیز کلام اسلامی، مسئله شفاعت است. تحقیق حاضر با هدف کشف الگوی شفاعت در قرآن، با استناد به آیات قرآن‌‌کریم، با رویکرد تحقیق کیفی و با استفاده از روش داده‌بنیاد متنی انجام‌ شده‌است. نتیجه تحقیق حاضر، ارائه الگوی شفاعت در قرآن در پنج محور، شاملِ عوامل،‌ راهبردها، زمینه‌ها، موانع و نتایج است. عوامل شفاعت عبارت از عوامل فاعلی، عوامل صوری، عوامل مادی و عواملی غایی است. هر کدام نیز دارای اقسام دنیوی و اخروی است. عوامل فاعلی شفاعت عبارت از خداوند، رسول و شاهدان از جمله عوامل شفاعت است. شفاعت دارای راهبردهای مختلف است که این راهبردها، گاهی از سوی خداوند متعال و گاهی از جانب رسول‌‌خدا است. زمینه‌های شفاعت نیز در قرآن بیان و موارد آن احصا گردیده و برخی اعمال همچون شفاعت برخلاف رضایت خداوند نیز به‌‌عنوان موانع شفاعت شمرده شده است و سرانجام آثار شفاعت را می‌‌توان امیدوار شدن گناهکاران و دفع عقاب دانست.

ایجاد تغییر در اراده انسان و جهت‌دهی به آن، دغدغه اصلی هر مربی است. اما معمولاً این فرایند ناخودآگاه انجام می‌شود. تدوین و ترسیم این فرایند و در نتیجه خودآگاه کردن آن اهداف و نتایج مهمی، نظیر انضباط‌بخشی به فعالیت‌های تربیتی، تسهیل در آموزش مربیان و امکان ارزیابی فعالیت ایشان را در پی خواهد داشت. پژوهش پیش رو سعی دارد این موضوع را بررسی کند و دورنمایی از فرایند جهت‌دهی اراده ترسیم نماید. مطابق یافته‌های این پژوهش، فرایند مذکور مبتنی بر مبانی انسان‌شناختی اسلامی، نظیر وجود امور فطری مشترک در همة انسان‌ها، کمال‌طلبی بی‌نهایت و قدرت اختیار در او و توقف صدور فعل اختیاری بر سه عنصر «بینش» و «گرایش» و «توانش» در شش مرحله تنظیم می‌شود: 1. القای تردید نسبت به کمال‌آورترین بودنِ فعلِ اختیارشده و سوق دادن متربی به سمت‌یافتن ملاک تعیین فعلِ سودمندتر؛ 2. کمک به متربی برای دستیابی به ملاک تعیین فعل سودمندتر؛ 3. کمک به وی برای تطبیق ملاکِ به دست آمده در افعال هم‌عرض و تعیین فعل سودمندتر؛ 4. تسهیل صدور اراده با تقویت قدرت اراده و گرایش نسبت به آن فعل؛ 5. تسهیل تحقق خارجی فعل با تقویت قدرت مکلف بر انجام فعل و فراهم کردن شرایط بیرونی؛ 6. یادآوری ملاک تعیین فعل سودمند و تطبیق مدامِ آن بر فعل مذکور و کمک به تکرار صدور عمل تا دستیابی به ملکه.

دعا و نیایش یکی از والاترین معارفی دینی است که نقش پُراهمیتی در تربیت معنوی و شکوفایی روح آدمی دارد. انسان با دعا، نیازمندی، فقر و نهایت بندگی، خود را در مقابل خدا اظهار می‌‌کند. ادعیه پیامبران در قرآن کریم ازجمله گفتمان‌هایی است که در حوزه پراگماتیک و کاربری زبان از تأثیرگذاری، انسجام و ساختار هدفمندی برخوردار است و معانی کاربردشناختی پیچیده‌ای را محقق می‌سازد. پژوهش حاضر می‌کوشد با روش توصیفی‌تحلیلی و با تکیه بر نظریه کنش‌‌گفتار سرل، چگونگی کاربری زبان در این ادعیه و کارکرد کنش‌های موجود در آنها را بررسی کند. از دستاوردهای پژوهش این است که زبان کاربری‌شده در آیات، زبان پراگماتیکی است؛ به این معنا که کلمات و جملات صرفاً جنبه تولیدی و توصیفی ندارند؛ بلکه به دنبال اجرای کنش و تغییر جهان خارج، به سود کاربر آنهاست. ادعیه پیامبران در قرآن براساس الگوی جان سرل، بر سه کنش استوارند که بر حسب بسامد عبارت‌اند از ترغیبی که عموماً با اسلوب امری به شکل کنش غیرمستقیم، با نیروی در گفته التماس، رخصت کاربری شده است؛ در این کنش، شاخصه قدرت و سلطه نقش اساسی در اجرای کنش دارد. کنش اظهاری که کاربری آن در هر دو نوع کنش‌گفتار مستقیم و غیرمستقیم و نیروی در گفته آن اقرار و تبیین است. کنش عاطفی که غالباً به شکل کنش‌‌گفتار مستقیم کاربری شده است و نیروی در گفته ندامت و پیشمانی را شامل می‌شود. از این سه کنش پر کاربرد در ادعیه، ترغیبی و اظهاری جنبه مصلحت‌خواهی عمومی و عاطفی جنبه شخصی و تخلیه روانی دعاکننده را دارد.

وحدت، درک یگانگی و یگانه دیدن جهان هستی است که درک در سنت‌های فلسفی از طریق تأملات عقلانی و در سنت‌های عرفانی از طریق تجربۀ شهودی حاصل می‌شود. مولوی (د. 672 ق.) و ترزا (د. 1582 م.)، عارفانی از اسلام و مسیحیت در آثارشان نظراتی درباره این وحدت مطرح کرده‌اند که استخراج و مقایسۀ آنها می‌تواند برای فهم دقیق‌تر وحدت و شناخت فرایند تجربۀ آن مفید باشد. تبیین نظرات کم‌و‌بیش شبیه به هم این دو عارف درباره وحدت می‌تواند در تببین وحدت اعم از وجودی و شهودی گام مفیدی به‌شمار آید که در این مقاله با استفاده از روش‌های توصیفی، تحلیل و مقایسه مورد بررسی قرار گرفته‌اند. نگارش این مقاله نشان داد که نگرش غالب در آثار مولوی و ترزا بیشتر رنگ و بوی وحدت شهود دارد و هر دو عارف تجربۀ وحدانی را ورای تقریر می‌دانند. در عین حال مولوی تجربۀ وحدانی‌اش را از زبان دیگران و ترزا از زبان خود نقل می‌کند. برای درک و تجربۀ این وحدت خودشکنی و نیایش همراه با مراقبه نقش مهمی دارند. البته در اندیشه ترزا اهمیت این عوامل به‌مراتب بیشتر از نظر مولوی است. ترزا در بیان تجربۀ وحدانی به‌مراتب جزئی‌نگر و دقیق‌تر ار مولوی است. در‌عین‌حال در تحقق این تجربه، مولوی بر احوال آفاقی و ترزا بر احوال انفسی تأکید کرده‌اند.