جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معضل جهنم می­گوید دیدگاه سنتی در باب جهنم –یعنی جهنم به مثابه جایی برای مجازات ابدی گناهکاران- با برخی از مهم­ترین صفات الهی همچون عشق و عدالت سازوار نیست. طرفداران گریزگرایی –نسخه­ای از برآیندگرایی- معتقدند با بازنگری در آموزه سنتی جهنم قادرند به نحوی در خور به معضل جهنم پاسخ دهند. به نظر آنها، سکونت در جهنم اولا کیفر گناهکاران نیست و ثانیا سکونت در جهنم برای ساکنین آن لزوما ابدی نیست. البته جهنم می­تواند تا ابد وجود داشته باشد و کسانی در آن ساکن باشند ولی همۀ ساکنان آن همواره از این امکان برخوردارند که از جهنم خارج شده و سکونت در جوار الهی را انتخاب کنند. اما گریزگرایی با مشکلاتی مواجه است؛ از جمله خلط میان آموزه برزخ و آموزه جهنم در ادیان ابراهیمی، منجر شدن به عام­گرایی در نجات که جریان غالب در الهیات مسیحی آن را مردود می­شمارد و عدم تقارن رفتار الهی در قبال بهشتیان و جهنمیان. به نظر می­رسد با توجه به اشکال­های مذکور، گریزگرایان )بوکارف و پلاگ( اولا قادر نیستند به برخی از مهم­ترین اشکالات وارد بر گریزگرایی پاسخ دهند و ثانیا نمی­توانند مرز روشنی میان این دیدگاه و دیدگاه­های مشابه در سنت الهیات مسیحی ترسیم کنند.

جستجوی جاودانگی، یکی از ویژگی­های ذاتی و اصیل انسان است. طلب کمالات مادی و معنوی دیگر نیز در راستای محقق ساختن میل نامیرایی انسان است. اما پدیده مرگ مهم­ترین مانع تحقق میل جاودانگی انسان در این جهان است؛ زیرا با مرگ، امید انسان به نامیرایی در این جهان مادی برباد می­‌رود. بنابراین اگر انسان تنها متعلق جاودانگی خود را این جهان مادی بداند، با پدیده مرگ، دچار یاس و ناامیدی شده و معنای زندگی خود را از دست می­‌دهد. چنین انسانی تنها ممکن است احساس معنا داشته باشد، اما در حقیقت زندگی او معنایی ندارد. درپاسخ به این مشکل، مهم­ترین راه­کار، آموزه آخرت­باوری است، یعنی باور به اینکه مرگ، پایان زندگی انسان نیست، بلکه متعلقِ حقیقی جاودانگی آدمی در جهان دیگری محقق شدنی است، که عالَم آخرت نامیده می‌­شود. به کمک این آموزه، نه تنها حس جاودانگی انسان معنای اصیل خود را می‌­یابد، بلکه او به مرگ، بعنوان مقدمه ضروری ورود به عالَم جاویدانِ آخرت خوش­‌آمد گفته و خود را برای زندگی سعادتمندانه در آن مهیا می‌­سازد. پس، آموزه آخرت­باوری، ضمن تضمین متعلق واقعی حس جاودانگی طلبی آدمی در جهان دیگر، زندگی دنیوی او را معنادار و هرگونه یاس و ناامیدی را از او دور ساخته است و به رنج­‌ها، سختی­‌ها و خوشی­‌های او معنا داده و شوق پرواز به سوی عالم جاویدان را در او شعله‌­ور می­سازد. بنابراین، آخرت باوری شرط لازمِ حس جاودانگی و معناداری زندگی انسان است. در این مقاله، ضمن تحلیل خصوصیات جاودانگی طلبی انسان، ارتباط آن با آخرت‌­باوری و نقش آن دو در معنادار ساختن زندگی انسان تبیین و تحلیل خواهد شد.

موضوع این مقاله رابطه بین شریعت، حکمت و عرفان است. توجه به تاریخ و عناصر زمان و مکانِ مباحث و موضوعات علمی، نقش بنیادی در توضیح آن‌ها و تبیین پیامدهای مترتب بر آن‌ها دارد. پژوهش حاضر به‌ دنبال رصد تاریخی این مسئله و تبیین اوج آن در قرن ششم تا نیمه اول قرن هشتم قمری در فضای فکری عالم اسلام به‌ویژه در حوزه عقلی و جغرافیایی آذربایجان است و همین‌طور در صدد ارائه مدللِ نظریۀ مختار (جمع و تلفیق) از بین انواع رویکردهاست که با روش کتابخانه‌ای سامان یافته است. یافته‌های تحقیق حاضر بدین قرار است: ۱. این موضوع از مباحث کهن در بیشتر نحله‌های فلسفه اسلامی است؛ ۲. در مورد نسبت و رابطه این مقولاتِ سه‌گانه با همدیگر، نظرات مختلفی ارائه شده که مقبول‌ترین آن‌ها نظریه جمع و تلفیق است؛ ۳. اولین قلۀ طرح این جریان مربوط به حوزه عقلی آذربایجان به‌وسیلۀ شیخ شهاب‌الدین سهروردی و خواجه‌نصیرالدین طوسی و پیروان آن‌ها در قرون ششم تا هشتم قمری است.؛ 4. این زمینه‌سازی متفکران در قرون ششم تا هشتم، طرح کامل ایده جمع و تلفیق را در فلسفه صدرایی مهیا ساخت.

درآثار ژان پل سارتر انسان‌شناسی بر هر موضوع دیگری اولویت دارد. رویکرد سارتر به بعضی از عناصر اگزیستانسیالیسم مانند آزادی و از خود بیگانگی در کتاب «هستی و نیستی» با آنچه درکتاب «نقد خرد دیالکتیکی» وجود دارد، متفاوت است. روش کار در این مقاله توصیفی_تحلیلی بوده و مهم‌ترین یافته­ها، در ارتباط با تغییر نگرش سارتر در آثار فلسفی خود از آزادی فردی و انتزاعی به آزادی محصور و محدود در ساختارهای‌اجتماعی است. کتاب «نقد خرد دیالکتیکی »سارتر، تلفیقی از اگزیستانسیالیسم با مارکسیسم است. سارتر در این کتاب با این واقعیت که انسان­ها‌درچنبره ساختارها ‌و ضرورت‌ها، قدرت آزادیشان سلب شده و از خود بیگانه شده اند، سعی دارد راهی برای استعلای افراد از این وضعیت بیابد. او این مهم را با دیالکتیک انسان و ساختارهای‌اجتماعی و تاریخی نشان می‌دهد. سارتر در پژوهش‌های‌ قبلی خود با تاکید برنقش فاعل آگاه و آزاد در تغییر ساختارهای اجتماعی و تاریخی، پلی میان اگزیستانسیالیسم و مارکسیسم ایجاد می‌کند که در درک کتاب «نقد خرد دیالکتیکی» کمک زیادی می‌کند. از نکات مهم کتاب «نقد خرد دیالکتیکی»، توجه سارتر به مفهوم از خود بیگانگی است، همچنین سارتر با توجه به نقش استعلایی که برای انسان در ساختن دنیای خویش قائل است، معنای جدیدی به تاریخ می‌دهد که مورد انتقاد ساختارگرایان معاصر او قرار می‌گیرد .

غالب فلاسفه و الهیدانان در باب ماهیت ایمان وارد گفت و گویی پرمناقشه گردیده­اند، بالاخص قدمای اهل کلام اسلامی که اتفاقاً ماهیت ایمان برای آنها گاه به عنوان معیار مرزبندی فرقه­های مطرح بوده است. در این پژوهش که به شکل میان رشته­ای در علوم شناختی و برمبنای رویکرد استعاره محور صورت می­گیرد، از قراینی که در باب معرفت­شناسی صحبت شده است می­توان دریافت که در علوم شناختی در مجموع و در رویکرد استعاره­های مفهومی به طور خاص ایمان پدیده­ای حصولی و حسی است. قدما ایمان را تصدیق قلبی و بنابراین حضوری می­دانستند و لذا دربند تعریف معرفتی آن نبودند. اما با مراجعه به استدلالهای این رویکرد، ایمان به عنوان یک مستعارهٌ­منه، وام­واژه­ای برای اموری مانند اعتماد، وثاقت و اطمینان است که توسط نورون­های مغز انسان فرافکنی و تعمیم داده شده است و لذا در این گرایشِ علوم شناختی، تعریف ایمان و صحبت از ایمان به عنوان معرفت حصولی است و به عنوان امری حضوری نمی­آید. در این پژوهش سعی بر این است که به کاوش در مرزهای استعاره بپردازیم تا بتوانیم ماهیت مبهم ایمان را تعریف کنیم.

در این مقاله با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی به واکاوی و تبیین و نقد دیدگاه مارکسیسم دربارۀ تقدّم پیشه‌ها بر اندیشه‌ها که محصول و نتیجۀ تقّدم نهاد و منافع مادی و اقتصادی جامعه بر سایر نهادهای اجتماعی است، مبادرت شده است. پرسش اصلی این است که آیا براساس ادعای مارکسیسم که مدعیِ علمی بودنِ فلسفه خویش‌اند، پایگاه و طبقۀ اجتماعی عموما و اقتصاد و وضعیت معیشت به‌طور خاص تنها یا حداقل مهّم‌ترین عامل محوری و بنیادین در تغییر و تحولات فردی و اجتماعی است؟ یا این‌که براساس دیدگاه ماکس وبر، فکر و ایمان و عقیده اصالت دارند و اندیشه‌های آرمانی و روحانی به منافع واقعی و عملی معنا داده و آن‌ها را توجیه می‌نمایند. هرچند پیروزی اندیشه‌ها درصورتی میسر است که با منافع واقعی و عملی پیوند داشته باشند. به بیان دیگر، منافع و پیشه‌ها با اندیشه‌ها رابطه متقابل دارند و هیچ‌یک بدون دیگری نمی‌توانند دوام بیاورند. استاد مطهری نیز نظریۀ تلفیقی اسلام را مطرح می‌کند که براساس آن درخصوص انسان‌های ابتدایی و غیربالغ‌الفکر، نظر آقای کارل مارکس درست است ، اما دربارۀ انسان‌های منطقی و بالغ‌الفکر نظر ماکس وبر درست است.

به نظر می‌رسد نظریه‌‌‌های عرفانی مانند وحدت وجود و فنا در تعارض با مسأله اختیار قرار دارند. وجه عمده تعارض این است‌که تصور می‌شود در مراحل و مقامات عرفانی، ردپایی از انسان باقی نمی‌ماند تا بتوان اختیار را برایش‌ اثبات‌کرد. وقتی خود انسان به­عنوان فاعل فعل اختیاری در مراحل عرفانی حضور نداشته باشد، طبیعی ‌است‌که سخن گفتن از انتخاب و برگزینی او در این جایگاه‌ها معنی نخواهد داشت. این پژوهش نشان می‌دهد در این نظریه‌ها تعارض و تقابلی با گزینش انسانی وجود ندارد. برای اثبات این ادعا ابتدا اصل‌ نظریه‌های متعارض به­همراه جهت تعارض هریک، ذکر و سپس بازتعریف جامع فلسفی از اختیار با بهره‌گیری از دو مقوم تشخص و نفس‌الامر انسانی ارائه‌ می‌گردد تا تحت یک‌ نظام منسجم و یکپارچه درآید و قدرت پشتیبانی از این ویژگی برتر انسانی را در همه ابعاد و سطوح داشته باشد. معناشناسی فلسفی اختیار، با برخی قواعد مورد تهدید واقع می‌شودکه جهت حمایت کامل از بازتعریف، پاسخ‌های درخوری به آنها داده می‌شود و برای رفع برخی ابهام‌های عرفانی در همین مسیر، دو اصل و قاعده کلیدی «تبعیت علم از معلوم» و «سرّ القدر» مورد بهره­برداری قرار می‌گیرد. بر طبق این دو اصلْ هیچ اراده‌ای، مانعی برای‌آزادی عمل انسانی ایجاد نمی‌کند و انسان در هر مرحله‌ای، وام­دارگزینش‌های آزادانه خویش است.

گیلبرت رایل در کتاب مفهوم ذهن (1949) با رویکرد فیزیکالیستی و تحویل‌گرایی اش به انکار جوهریت نفس و این‌همانی نفس و حالات نفسانی پرداخت. او با مبنا قرار دادن دوگانه‌انگاری دکارتی، اعتقاد به وجود نفس در کنار حالات نفسانی را خطایی مقوله‌ای خواند که فیلسوفان گرفتار آن شده‌اند. به عقیده‌ی او نباید آنگونه که حالات فیزیکی را به بدن نسبت می‌دهیم حالات نفسانی را نیز به جوهری به نام نفس نسبت دهیم. نفس تنها نامی است که برای مجموعه حالات نفسانی وضع شده است و واقعیتی ورای زبان ندارد. در این نوشتار با استفاده از روش تحلیلی – انتقادی دیدگاه او نقد و بررسی می‌شود. مشکل اصلی رایل تصور او از چگونگی پیدایش نفس و نحوه‌ی ارتباط آن با بدن است. به نظر می‌رسد با استناد به دیدگاه صدرا درباره نحوه‌ی پیدایش نفس و رابطه‌ی آن با بدن می‌توان تبیین متفاوتی ازجوهریت نفس وتمایز آن باحالات نفسانی ارائه داد که اشکالات رایل متوجه آن نباشد. بر این اساس جوهری به نام نفس وجود دارد که حالات نفسانی قائم به آن است.

رابطه‌ی عقل و وحی ازجمله مسائلی است که ذهن اندیشمندان را در طول تاریخ به خود مشغول کرده است علامه طباطبایی و شهید مطهری از جمله متفکرانی هستند که در این حوزه به اظهار نظر پرداختند. علامه به این نکته اذعان دارد که عقل و وحی، دو ابزار برای درک و شناخت حقیقت هستند؛ هیچ دین و مذهبی و هیچ روش نظری دیگری از هیچ طریقی نمی‌تواند حجیت قطعی و صحت بحث فلسفی را نفی کرده و ملغی نماید؛ زیرا در این صورت حقانیّت خود را، که از راه عقل اثبات شده است ابطال می‌کند. اما بر اساس دیدگاه علامه، عقل و خردورزی انسان را از وحی بی نیاز نکرده است؛ چرا که انسان علاوه بر قوه‌ی تفکر عقلانی، غریزه‌های سرکش در نهادش دارد که او را به سوی مسیر نادرست هدایت می‌کند؛ مسیری که بی‌درنگ به تضیع حقوق دیگران و بروز فضای متشنج در جامعه منتهی می‌شود؛ لذا آدمی احساس می‌کند باید قانونی وجود داشته باشد که حقوق افراد را تأمین کند و این قانون، از طرف کسی باشد که از هرگونه نقص مبرا باشد؛ قرآن، اراده‌ی تشریعی پرودگار است که به بشر عرضه داشته و این عمل در پرتو وحی حاصل می‌شود.شهید مطهری هم، به مانند علامه، عقل را به عنوان یک «منبع مستقلِ شناخت و معرفت»، در کنار وحی، معرفی می‌کند و استفاده‌ی قرآن از استدلال و برهان عقلی در طرح بسیاری از مسائل، از قبیل توحید، معاد، نبوت و اصول دین را شاهدی بر این مطلب می‌آورد؛ در منظومه‌ی فکری وی هم، عقل و وحی دو اصل بنیادین در فهم حقایق و واقعیات جهان به شمار می‌روند،که مکمل یکدیگر هستند و نظام معرفت دینی بدون هر یک از آن دو، ناقص و ناتمام خواهد بود؛ عقل و برآیند‌های عقلی تا جای معیّنی نیاز‌های انسان را پاسخ می‌دهد و وحی، پاسخگوی نیاز‌های فرا‌عقلی بشر است؛ عقل و علوم، زندگی طبیعی را سامان می‌دهند و جهان را با انسان سازگار می‌کنند.؛ اما وحی، در جهت‌دهی و معنابخشی و هدفمندی تلاش‌های عقلی و عملی کارایی دارد.

یکی از مباحث مهم در تاریخ کلام و فلسفه اسلامی نقش عقل در هدایت انسان است. نقش عقل در هدایت انسان از مسائل پیچیده ای است که تا به امروز ذهن بشر را به خود مشغول ساخته است. این جستار کنکاشی است تطبیقی پیرامون رویکرد ملاصدرا به نقش عقل در هدایت و میزان تاثیرپذیری وی از آموزه های قرآنی. در این تحقیق پس از معرفی «عقل» و «هدایت» و بررسی انواع آن، به واکاوی این دو، از منظر قرآن و ملاصدرا پرداخته شده است. سپس با بررسی آثار ملاصدرا، نظر این فیلسوف در مورد مفاهیم مذکور مورد مداقّه قرار گرفته است. علاوه بر این برای تکمیل و تعمیق بحث، از طرفی دو عامل اصلی موثر در «هدایت»، یعنی «ایمان» و «عمل صالح» و از سوی دیگر مفهوم «سعادت» که جزو مفاهیم اصلی و نزدیک به هدایت است در این تحقیق مطمع نظر قرار گرفته و نسبت آن‌ها با عقل در قرآن و آثار ملاصدرا مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به بررسی آیات قرآن این یافته حاصل شد که عقل صرف نمی تواند هدایت حقیقی بشر را به عهده بگیرد و بعثت انبیا و وجود وحی امری ضروری است. با بررسی آثار ملاصدرا نیز مشخص شد که وی منظری مشابه آیات قرآن به نقش عقل در هدایت انسان دارد. در موضوع سعادت رویکرد قرآن کریم، توجه فراوان به همراهی ایمان و عمل صالح در نیل به سعادت است. اما از دیدگاه صدرالدین شیرازی بزرگ ترین وسیله دستیابی به فوز و سعادت اخروی علم و معرفت است، او محصول عقل نظری را کمال به حساب می آورد. در واقع می توان بیان کرد که ملاصدرا از آموزه های قرآنی در زمینه نقش عقل عملی در سعادت و رستگاری انسان تاثیر کمی پذیرفته است.