جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله با ارائه تعریفی از عقلانیت 1)نظری و عملی و 2)عقلانیت ابزاری و غیرابزاری سازوکاری برای دفاع از عقلانیت عملی التزام به آموزه های دینی یا دینداری ارائه شده است. ابتدا با تکیه بر ‌نظریه آبراهام مزلو درباره هرم نیازهای انسان و نظریه‌های تدئوس متز و سوزان ولف درباره معنای زندگی از عقلانیت "معناداری زندگی" به مثابه هدف اساسی در زندگی انسانها دفاع شده است سپس به مدد نظریه توصیفی نینیان اسمارت پدیدارشناس دین معاصر درباره ابعاد دین سازوکاری برای دفاع از عقلانیت عملی ابزاری دینداری ارائه کرده و نشان داده‌ایم که اگر ادیان بتوانند به مدد ابعاد گوناگون خویش سطح خاصی از نیازهای انسان در نظریه مزلو را تامین کرده و در نهایت، طبق نظریه متز و ولف، به زندگی مومنان معنا -بخشند، میتوان از عقلانیت ابزاری دینداری دفاع کرد. نیاز دفاع از عقلانیت ابزاری دینداری به عقلانیت نظری آموزه های دینی، فراگیری مفهوم "معناداری زندگی" به مثابه هدف دینداری در تبیین عقلانیت عملی دینداری در مقایسه با دیگر اهداف دینداری ، توان معنابخشی ادیان به زندگی انسانها یا دست کم، به زندگی مومنان به خویش به مثابه یکی از ملاکهای عقلانیت دینداری و تفکیک میان سازوکار عقلانیت دینداری و تحقق این سازوکار در مقام عمل از زمره نکاتی است که در ارزیابی بدانها اشاره شده است.

یکی از براهین ضدواقع‌گرایان علیه واقع‌گرایی علمی، برهان تعین ناقص است. بر مبنای این برهان، می‌توان تعداد نامتناهی توصیف تئوریک ناسازگار با یک‌دیگر دربارۀ عالم داشت در حالی که همگی در نتایج تجربی با یک‌دیگر هم‌ارز باشند. نتیجه این که نمی‌توان به هیچ توصیف علمیِ واحد، مرجح و صادق دربارۀ جهان باور داشت. برای نقد این دیدگاه، در این مقاله، ابتدا، واقع‌گرایی‌های معناشناسانه، معرفت‌شناسانه، و هستی‌شناسانه، تعریف، و پس از آن، پیش‌فرض‌ها و نکات کلی دربارۀ تز تعین ناقص، و صورت‌بندی‌های مختلف از براهین له و علیه آن ارائه می‌شود. آن‌گاه، با توضیح روابط محتمل بین این تز و انواع واقع‌گرایی علمی، نشان داده می‌شود که حتی در صورت درستی تز تعین ناقص، نوعی واقع‌گرایی علمی موسوم به "اصالت موجود" می‌تواند باقی بماند. بر مبنای اصالت موجود، می‌توان به وجود هویاتی تئوریک در عالَم باور داشت، بدون آن که باور کنیم توصیف نظریه‌های علمی از آن هویات، صادق‌اند. در پایان نیز به اختصار توضیح می‌دهیم هرچند اصالت موجود می‌تواند سنگری برای واقع‌گرایان در برابر حملات ضدواقع‌گرایان باشد، اما دیدگاهی سازگار نخواهد بود مگر آن که نوعی تفکیک هستی‌شناسانه و معرفت‌شناسانه بین وجود هویات و باور به اصالت آن‌ها، از یک طرف، و ویژگی‌ها یا ماهیت آن‌ها، از طرف دیگر، برقرار سازد.

مابعدالطبیعه یا فلسفه‌ی اولی، به مثابه‌ی دانش کلی و به مثابه‌ی بنیاد دانش‌ها، عهده‌دار بحث از چیستی و هستی (= ماهیت و وجود) و احکام آن‌هاست. پرسش از چیستی‌ها و هستی‌های خاص و پاسخ به آن‌ها پرسش و پاسخ اصلی همه‌ی دانش‌هاست. مسائل هر فلسفه‌ی نظام‌مند در بن و پایه به این دو می‌رسد. از این‌رو فلسفه‌ی اسلامی در دوره‌ی اخیر خود این پرسش را به میان آورد که کدام یک از این دو اصیل است و دیگری اعتباری. دو نظریه‌ی اصالت ماهیت و اصالت وجود در پاسخ به این پرسش مطرح شد. هر کدام از این دو نظریه که در فلسفه‌ای پذیرفته شود چهره‌ی آن را متفاوت از فلسفه‌ای می‌کند که نظریه‌ی رقیب را برگزیده است، به طوری که هیچ اختلافی به اندازه‌ی این اختلاف در تفاوت فلسفه‌ها موثر نبوده است. شهرت نظریه‌ی اصالت وجود در دوره‌ی اخیر و ردّ اصالت ماهیت در ضمن تثبیت آن موجب شده است که تقریر مستقلی از اصالت ماهیت در کتاب‌های مشهور یا متداول این دوره به انجام نرسد. در این نوشتار می‌کوشیم نظریه‌ی اصالت ماهیت و جمع نهایی میان این دو نظریه در عین ترجیح اصالت ماهیت را از زبان محقق لاهیجی تقریر کنیم.

آیا زن انسان برتر است یا مرد؟ این پرسش در آراء فمینیستی پاسخ‌های مختلفی دارد. برخی از فمینیست‌ها ملاک برتری زن یا مرد را در تمایزات جنسی و طبیعی آن‌ها جستجو کرده و نفس بهره‌گیری از اندام تولید مثل خاص یا قوای جسمانی و ... را دلیل برتری یک جسم بر دیگری محسوب می‌کنند و برخی دیگر این ملاک را در تمایزات جنسیتی، اجتماعی و برساختی آن‌ها کاویده و حضور در سپهر اجتماعی و به کارگیری ابزار تولید فرهنگ و ... را عامل برتری می‌شمارند. این تحقیق با روش توصیفی ـ تحلیلی، پاسخ این پرسش را از مبانی حکمت صدرایی استنباط می‌کند. بر اساس این مبانی هر دو گرایش فمینیستی غیرقابل‌قبول است. انسان برتر انسانی است که در کمالات وجودی سعه بیشتری دارد و این سعه، با فعلیت مراتب عقل عملی و نظری محقق می‌شود. تمایز جنسی میان زن و مرد، به‌خودی‌خود موجب فعلیت این مراتب یا مانع از تحقق آن‌ها نمی‌شود چنانچه تمایزات جنسیتی نیز تنها اگر مورد تائید عقل نظری و عملی باشند موجب برتری فرد انسان می‌گردد. ملاصدرا در کتب مختلف خود اظهارات فراوانی در خصوص شخصیت زن نیز دارد که به باور این تحقیق هیچ‌یک منافات با نتیجه مذکور نداشته و صراحتی در فرودست محسوب کردن زن ازآن‌جهت که زن است ندارند.

کارنپ به عنوان شاخص‌ترین نماینده پوزیتیویست‌های منطقی جمله مشهوری دارد مبنی بر اینکه مابعدالطبیعه بی‌معنا است. در نگاه اوّل به نظر می‌رسد که هرگونه باور مذهبی، به خصوص باور به خدا، با چهارچوب فلسفۀ کارنپ ناسازگار است. از آنجا که کارنپ اخلاق را نیز مانند مابعدالطبیعه بی‌معنا می‌داند ولی رفتارهای اخلاقی را با ارزش می‌شمارد، شاید به نظر برسد که در چهارچوب کارنپی حداکثر بتوان رفتارهای مذهبی را نیز، در عین بی‌معنا بودن ادّعاهای مذهبی، با ارزش تلقّی کرد. برخلاف داوری عجولانۀ بالا، گرچه باور به خدای فلاسفه در چهارچوب فلسفۀ کارنپ جایگاهی ندارد، اما باور به خدای ادیان با مبانی فلسفی کارنپ کاملاً سازگار است. در نظر کارنپ تنها تجربه است که منشأ شناخت قرار می‌گیرد و تمام احکام تجربی صرفاً احتمالی هستند. در عین حال، باور به درستی احکام تجربی کاملاً معقول است، گرچه این احکام ضرورتاً صادق نیستند. در این مقاله نشان داده می‌شود که به همان نحوی که احکام علوم تجربی در نزد کارنپ مقبول واقع شده و تثبیت می‌شوند، می‌توان گزاره‌های دینی از جمله ادّعاهای ادیان دربارۀ خدا را در چهارچوب کارنپی به طور معقول تثبیت نمود.

در آثار حکما و متکلّمان شبهه‌ای را به ابن کّمونه نسبت داده‌اند که وی در آن شبهه «دلیل ردّ دو خدایی را کافی به مقصود ندانسته است»، و در شماری از آثار حکما و متکلّمان این شبهه آمده است. شبهه این کمّونه ناظر به برهان مشهور ترکیب است. او وجود دو واجب الوجود را به گونه‌ای پنداشته و فرض کرده است که مستلزم ترکیب آنها نباشد، در این صورت برهان ترکیب بی اثر می‌شود. از این‌رو، شماری از حکما و متکلّمان با ذکر شبهه درصدد بر آمده‌اند تا پاسخ این شبهه را بدهند و این معضل را حل کنند. در پاسخ برخی از آنان این مسئله عنوان شده است که ریشۀ این شبهه در آثار شیخ اشراق است. این مقاله بر آن است با بررسی تاریخی این شبهه چگونگی انتساب آن را به سهروردی پاسخ گوید و به این نکته توجه دهد که عبارتی که در کتاب المشارع و المطارحات سهروردی آمده با عبارت ابن کمّونه تفاوت دارد و نمی‌توان گفت ریشه این شبهه در آثار سهروردی است.

خوانش حداکثری از نظریة دینی قانون طبیعی، دیدگاهی است که تبیین و کشف توصیه‌های اخلاقی دین را بدون رجوع به متون مقدس ممکن می‌داند. این خوانش بر دو اصل زیر استوار است: (1) کاربست قانون طبیعی به عنوان چارچوبی تبیینی برای توصیه‌های اخلاقی دین؛ و (2) تاکید بر توانایی خرد طبیعی در شناخت کامل قانون طبیعی. یکی از بحث‌انگیزترین ابعاد این نظریه بُعد معرفت شناختی آن و نقش خرد طبیعی در شناخت قانون طبیعی است. این مدعا که در پرتو خرد طبیعی می‌توان همة توصیه‌های اخلاقی خداوند را شناخت، با چالش‌هایی مواجه است که در این مقاله آنها را بررسی می‌کنیم. چهار مولفة بایستة این خوانش برای حل چالش‌های معرفت‌شناختی عبارتست از: (1) اعتبار الاهیاتی قانون طبیعی؛ (2) دلالت دینی مستقل از متن مقدس؛ (3) فراگیری در ساحت اخلاق هنجاری و اخلاق عملی؛ و (4) تقدم رتبی بر متن مقدس. در این نوشتار به طرح چالش‌های معرفت‌شناختیای میپردازیم که خوانش حداکثری از قانون طبیعی با آن روبروست و می‌کوشیم با تبیین چهار مولفة مذکور، چارچوبی را نشان ‌دهیم که در داخل آن خرد طبیعی می‌‌تواند به شناخت همة توصیه‌های اخلاقی خداوند دست یابد.

تئوری‌های فروکاهشی صدق مدعی‌اند تصدیق یک جمله و آوردن محمول "صادق است" موجب نمی‌گردد که چیزی به محتوای جمله اضافه شود. اما بسیاری از تئوری‌های معناداری و محتوا، مفهوم صدق را پایه تعریف مفاهیم سمانتیکی دیگر قرار می‌دهند. در این مقاله بیان کرده‌ایم چگونه ممکن است با حذف مفهوم صدق و جایگزینی شرایط تحقیق‌پذیری یک گزاره معناداری آن را تبیین کنیم. همچنین شرایط تحقیق‌پذیری را نیز به کمک جامعه زبانی و کاربران موجود در آن جامعه، وجه اجتماعی و ابژکتیو داده‌ایم و بدین ترتیب توجیه کرده‌ایم که محتوا می‌تواند بدون مفهوم صدق، عینی و حقیقی باشد. همچنین نشان داده‌ایم که چگونه می‌توان بدون حضور مفهوم صدق، محتوای منطقی جملات و نقش آنها در استدلالها را تبیین کرد. اگر تفسیر ما از اپراتورهای منطقی بر اساس نحو و کاربرد آنها در استدلالها، و نه سمانتیک جدول ارزشی باشد و سپس صورت هم‌ارزی جملات را به صورت یک جمله کلی ارائه کنیم، موفق می-شویم کارکرد اپراتورها را در تعیین محتوای جملات مرکب توجیه کنیم.

هدف این مقاله پی‌جویی چگونگی تبیین نسبت واحد و کثرات در تفکر نخستین فلاسفه پیش‌سقراطی است. بحث از واحد/کثرات به طور خاص در بحث از نسبت اصل‌منشأ واحد و چگونگی پیدایش موجودات به‌عنوان کثرات مبتنی بر آن اصل‌منشأ مطرح می‌شود. نخستین فلاسفه پیش‌سقراطی پس از پذیرش اصل‌منشأ واحد، به روش‌های مختلف برای تبیین نسبت واحد/کثرات کوشیدند. این تبیین‌ها را می‌توان در سه جریان اصلی طبقه‌بندی کرد: 1. تالس، آناکسیمینس و آناکسیماندر هم اصل‌منشأ واحد و هم کثرات یا موجودات را می‌پذیرند؛ 2. علی‌رغم پذیرش وجود واحد/کثرات، فهم کسنوفانسی و هراکلیتوسی از اصل‌منشأ واحد به‌گونه‌ای به این تشخیص می‌انجامد که وضع اصل‌منشأ واحد با پذیرش کثرات همساز نیست؛ 3. پارمنیدس اصلی‌ترین نماینده جریان سوم است که در آن وجود کثرات مطلقاً نفی می‌شود. نشان خواهیم داد که در این سه جریان، مفاهیم «واحد»، «کثرات» و «نسبت واحد و کثرات» چگونه بسط و تحول می‌یابد و زمینه را برای شکوفایی حداکثری رویکرد یگانه‌انگارانه به اصل‌منشأ تدارک می‌بیند.

هدف این پژوهش تبیین نظریه ویتگنشتاین متأخر، یعنی نظریه بازی‌های زبانی، و استنباط دلالت‌های آن در زمینه مبانی و اصول تربیتی و تحلیل و نقد آن از دیدگاه علامه طباطبایی است. در این پژوهش از روش تحلیل مفهومی، روش استنتاجی و تحلیل انتقادی استفاده شده است. برای این منظور پس از استخراج و استنباط مبانی و اصول نظریه بازی‌های زبانی ویتگنشتاین، نقد آن‌ها از دیدگاه علامه طباطبایی مطرح می‌شود. طبق یافته‌های این پژوهش، مفاهیم اصلی معرفت‌شناسی ویتگنشتاین شامل نظریه کاربردی معنا، اجتماعی بودن زبان و نفی زبان خصوصی، تأکید بر توصیف به جای تبیین، زمینه‌گرایی و نسبیت محوری است. در مقابل، علامه طباطبایی در بنیان‌های معرفت‌شناختی خود بر مبناگروی، یقینی بودن معرفت و بداهت آن و متعین بودن حقیقت اشاره می‌کند. با در نظر داشتن معرفت‌شناسی ویتگنشتاین، شاهد ضعف‌هایی هستیم که می‌توان آن‌ها را بر مبنای دیدگاه علامه طباطبایی نقد و بررسی کرد؛ از جمله تعین نداشتن معنا، ابتنای نظام معرفتی انسان بر نحوه زندگی او، نفی وجه کشفی معرفت، ماهیت اقتضایی بودن و نسبیت.