جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سيري در نظريات پيرامون آيات حجاب، به ما نشان مي‌‌دهد که در عصر جديد، نظري کاملاً متفاوت درباره اين آيات مطرح شده است. گروهي از نوگرايان، روش پوشش رايج بين زنان مسلمان را زير سؤال برده و برداشتِ مشهور مفسرين از آيات حجاب را متأثر از فرهنگ و تفکر زمانه دانسته‌اند. پژوهش پيش رو، به روش کيفي به توصيف و تحليل و تبيين آيه 31 سوره نور (اخفاي زينت) و شبهات وارد بر آن مي‌پردازد و صحت و سقم آنها را بررسي مي‌كند تا روشن شود که چه عاملي سبب زير سؤال بردن حجاب متداول شده است. اين تحقيق بعد از تقسيم شبهات به دو قسم محتوايي و متني، و بررسي و نقد شبهات، به اين نتيجه رسيده که زير سؤال بردن حجاب متداول، ناشي از دو عامل است: اول کنار گذاشتن روايات محکم و نيز استفاده از روايات ضعيف در بيان مصاديق و برداشت‌هاي تفسيري و تاريخي؛ و دوم تأثير فرهنگ غربي بر نگاه روشنفکران غرب‌گراي معاصر.

قرآن در يک دورۀ تاريخي و طي 23 سال، در پي مقتضيات مربوط به عصر رسالت پيامبر صلي الله عليها و آله نازل شده است. ازاين‌رو، يکي از شيوه‌هاي کارآمد در تفسير قرآن، مطالعۀ آن با رويکرد تاريخي است. در اين نوشتار که از شيوۀ تفسير موضوعي و رويکرد تاريخي بهره برده، موضوع انفاق بررسي گرديده است. ابتدا با بررسي کتب تاريخي و اشعار جاهلي، وضعيت معيشتي و اقتصادي مردم عصر نزول و فرهنگ حاکم بر آن جامعه در زمينۀ انفاق شناسايي شده؛ سپس با دقت در آيات مربوط به انفاق، بر اساس ترتيب نزول و زمان نزول، و سير تدريجي و گام‌به‌گام قرآن براي فرهنگ‌سازي و قانون‌‌‌گذاري در اين زمينه بررسي گرديده است. قرآن در طي23 سال نزول تدريجي، توانست ضمن بهره‌گيري از خصلت سخاوت و کرم اعراب، به‌تدريج رذايلي همچون فخرفروشي، تعصب، اسراف و... را از آن جامعه بزدايد و به آن رنگ توحيدي و دگردوستي ببخشد.

مقاله حاضر با روش توصيفي‌ـ تحليلي بر آن است در يک فرايند منظم و منطبق بر نظريه حوزه معنايي (وايسگربرـ ترير)، رابطه حوزه معنايي «نکاح» با مقوله «ايمان» را در آيات مربوط به نکاح بررسي نمايد. واژه نکاح در قرآن از نظر معناي اساسي در همان معناي عصر پيش از نزول به کار رفته است. واژگان حوزه معنايي «نکاح» در قرآن شامل «أيامي، ازواج، ذريه، طلاق، زنا و...» با مقوله ايمان و حوزه معنايي آن نظير «تقوا، عفاف، سکينه، خبيث، شرک و...»، گاهي به شيوه همنشيني و گاهي به شيوه متداعي و گاهي نيز بر اساس تقابل معنايي با يکديگر پيوند خورده و از بار عاطفي‌ـ اخلاقي و حقوقي ويژه‌اي برخوردار گرديده و دستخوش توسعه معنايي شده است و بدين ترتيب بافت درون‌متني آيات، چگونگي گسترش لايه‌هاي معنايي امر نکاح و معيار حقيقي تشکيل خانواده قرآني را نشان مي‌دهد.

عدادي از مستشرقان، چندي است با پيش‌فرض وقوع خطا در مصحف عثماني، به دنبال اصلاحات و تغييراتي در متن قرآن کريم برآمده‌اند. از جمله اين افراد، جيمز بلمي است که با همين پيش‌فرض سعي در بازخواني فقراتي از قرآن داشته است. تعدد تحقيقات جيمز بلمي در مورد اصلاح واژگان قرآن، وي را به عنوان يکي از مستشرقان صاحب‌نظر در اين حوزه مطرح کرده است. واژۀ «أبّا» در آيۀ «وَفَاکهَةً و أبّاً» (عبس:31)، از جمله واژگاني است که جيمز بلمي آن ‌را نامفهوم و تصحيفي از واژۀ «لبّا» دانسته که خطاي دست کاتب آن ‌را اشتباه ثبت کرده است. دلايل مورد استناد وي در اثبات اين مدّعا، تکامد بودن «أبّا»، اختلاف نظر مفسران در مورد معناي آن، عدم تناسب «أبّا» با سياق آيات و تناسب بيشتر واژۀ «لبّا» با سبک و سياق آيۀ مورد نظر است که در مقالۀ پيش رو اين دلايل نقد و بررسي شده‌اند.

گفتاري بودن زبان قرآن، از جمله مباحث روزآمد در حوزه‌ زبان‌شناسي قرآن است که مجادلات و بحث‌هاي بسياري را در ميان صاحب‌نظران پديد آورده است. پژوهشگر غير مسلمان آمريکايي، دکتر ويليام آلبرت گراهام، در بخشي از کتاب خود با عنوان «فراسوي واژه‌ مکتوب، جنبه‌هاي شفاهي متن مقدس در تاريخ مذهب»، گفتاري بودن قرآن را بررسي كرده است. پژوهش حاضر که به شيوة توصيفي‌ـ تحليلي صورت پذيرفته و داده‌هاي آن نيز به روش کتابخانه‌اي گردآمده، به تبيين و تحليل برداشت گراهام از گفتاري بودن قرآن پرداخته است. نتيجة به دست آمده نشان مي‌دهد که محقق در چارچوب يک «طيف بيان»، قرآن را هم‌زمان، هم يک مجموعه‌ گفتاري و هم يک متن نوشتاري مي‌شناسد؛ اما با توجه به قرائني و به‌ويژه با در نظر گرفتن نحوة عملکرد شفاهي آن در جامعه‌ اسلامي، وجه اصلي و غالب آن را «گفتاري» مي‌داند.

يکي از واژه‌هاي نسبتاً پرکاربرد در قرآن مجيد، واژه «كلّا» است که 33 بار و در 15 سوره آمده است. ديدگاه رايج و مشهور، اين واژه را به معناي ردع دانسته و در همه جاي قرآن آن را «نه چنين است»، «هرگز» و نظير اينها معنا مي‌کند؛ در حالي که نحويان و مفسران درباره معناي اين واژه اختلاف زيادي دارند. اين پژوهش با روش تحليلي‌ـ توصيفي و با استفاده از منابع کتابخانه‌‌‌اي، نُه ديدگاه در معناي «كلّا» شناسايي و آنها را بررسي کرده است. معاني شناسايي شده براي «كلّا» عبارت‌اند از: «ردع و زجر»، «حقاً»، «ألا»، «لا»ي نافيه، «ردّ»، «إي»، «نعم»، «قسم» و «سوف». نتيجه به دست آمده در مقاله اين است که اولاً اصلي‌ترين معناي كلّا که در بيشتر 33 آيه قابل تطبيق است، معناي هشدار به مخاطب درباره جمله بعد از كلّاست؛ ثانياً با تأييد معناي ردع، اين واژه در قرآن ساختاري چندمعنايي دارد و در 11 آيه قابل حمل بر دو معناي ردع و زجر نسبت به جمله قبل و هشدار درباره جمله بعد است

بسياري از مفسران و برخي نويسندگان در آثار مرتبط با انسا‌ن‌شناسي، آيه 30 سوره روم را دليل بر تغييرناپذيري فطرت انگاشته‌اند؛ اما مشاهده انکارناپذير تغيير در فطرت از جهت «شدت و ضعف» و «فعليت و قوه» و نيز دلالت آياتي متعدد بر تغيير و حتي زوال فطرت، تفسير يادشده را به چالش مي‌کشد. پژوهش حاضر درصدد است به روش تفسير موضوعي، ديدگاه يادشده در دلالت آيه بر تغييرناپذيري فطرت را نقد کند و تفسير صحيح آيه را ارائه دهد. حاصل پژوهش اين است که آيه يادشده، اساساً ناظر به مسئله «ثبات يا تغييرپذيري فطرت» نيست؛ بلکه مراد آيه، نفي هرگونه «تبديل» در «آفرينشگري» خداست؛ بدين معنا که آفرينش خداوند، قانون‌هايي دارد که هيچ‌گاه دستخوش تبديل نمي‌شود؛ معنايي که در آيات ديگر، با عنوان «تبديل‌ناپذيري و تحول‌ناپذيري سنت خداوند» بيان شده است.

با ارتحال پيامبر صلّي الله عليه و آله و سلّم و صدور بخشنامة «منع نقل و نگارش و تدوين حديث» تا زماني که اين بخشنامه رسماً در عصر امام باقر عليه السلام لغو گرديد، دستگاه حکومت به سياست ممانعت از نقل احاديث نبوي مي‌پرداخت. جريان تفسيري عامّه در واکنش به اين سياست، ضمن پرهيز از تدوين و يا نقل احاديث نبوي صلّي الله عليه و آله و سلّم، به توقّف در تفسير، تفسير برأي و گرايش به روايات اسرائيلي روي آورد. اين در حالي بود که اهل بيت عليهم السلام به فراخور اقتضاي زمان، به مبارزه با سنّت‌ستيزي‌ها و بدعت‌گذاري‌ها پرداختند. رويارويي سنّت جهادگونة ائمه اطهار عليهم السلام با بدعت‌هاي زمان، به شکل‌گيري سلسله‌اي از ادوار تفسيري در تاريخ تفسير انجاميد که از نهضت تفسيري در عصر علوي گرفته تا خفقان تفسيري در عصر حسنين عليها السلام و احياگري تفسيري در عصر امام سجاد عليه السلام و تعميق و ترويج تفسير در عصر امام باقر عليه السلام را شامل مي‌شوند.

از پرسش هاي مهم معاصر دربارة زبان قرآن، معناداري و معرفت بخشي آن است. اين مسائل در عصر علامه طباطبايي به طور جدي در محافل علمي به ويژه حوزه هاي علميه مطرح نبوده اند، اما مفسر الميزان اشاراتي راهگشا در پاسخ به آنها داشته است. معناداري به باور علامه، ويژگيِ قابليت انتقال مقصود مشخص گوينده به ذهن مخاطب هم زبان است. بر پاية اين معيار، تمام گزاره هاي قرآني اعم از اخباري و انشايي، معنادارند. به باور علامه اتکاي صرف بر معيارهاي تجربي در معناداري يک گزاره خواه در شكل «تحقيق‎پذيري تجربي» و خواه «ابطال‏پذيري» صحيح نيست. معيار معناداري گزاره هاي متافيزيکي متون ديني، قابليت اثبات با معيارهاي عقلي است. با اين معيار، گزاره هاي قرآني و ديگر متون ديني معنادارند. شناختاري بودن زبان قرآن ادله درون متني و برون متني فراواني دارد؛ دوري قرآن از اختلاف، هماوردخواني قرآن در ابعاد گوناگون، انعکاس علم و حکمت الهي در آن، توصيف قرآن به حق و حکيم و برهان پذير بودن گزاره هاي قرآن از جمله اين ادله و شواهد است.

از مهم‌ترين اصول تفسيري مشترک ميان مکتب معتزله و جريان مشهور به «نومعتزله»، مسئلة «تأويل» است که قرابت آن ‌دو جريان به يکديگر را به ذهن متبادر مي‌کند، اما توجه به کارکرد آن نزد هريک از دو گروه، اين قرابت را منتفي مي‌سازد. نويسندگان اين مقاله با روش «توصيف و تحليل»، به بررسي تطبيقي ديدگاه تأويلي معتزله و نيز شخصيت مشهور نومعتزله، يعني نصرحامد ابوزيد پرداخته و به اين نتيجه رسيده‌اند که معتزله با مبنايي کاملاً کلامي و اعتقادي، هرجا ظاهر آيات را با مباني عقلي و اصول خمسة خويش، به‌ويژه در مسئلة تنزيه ذات الهي، ناسازگار مي‌يافتند، دست به تأويل ظواهر آيات مي‌زدند. اما نصرحامد ابوزيد با تکيه بر مباني‌‌ متفاوت با معتزله و به دور از دغدغه‌هاي معتزله در تنزيه ذات الهي، از تأويل صرفاً براي اثبات تاريخ‌مندي قرآن و زمينه‌سازي براي تطبيق مفاهيم آن با مدرنيته بهره مي‌برد.