جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محور بنیادین این پژوهش بر یافته‌ هایی استوار است که از پاسخ به پرسش ‌های به‌ دست آمده ‌اند: 1. قیام شریک بن شیخ ‌المهری در اثر چه عواملی پدید آمد و در پی چه اهدافی بود؟ 2. ماهیت فکری، مذهبی و اجتماعی این قیام چگونه بود؟ 3. سرنوشت این قیام چگونه رقم خورد و چرا؟این قیام، که در ماه‌ های آغازین خلافت عباسی در سال 1323 ﻫ.ق در ماوراالنهر اتفاق افتاد، نخستین قیامی بود که با صبغه شیعی خلافت نوپای عباسی را به چالش کشاند. رهبر این قیام با بهره‌ گیری از زمینه مذهبی ماوراالنهر توانست توده وسیعی از اعراب و ایرانیان آن سامان را گرد خویش فراهم آورد؛ کسانی که از نیرنگ عباسیان در انتخاب شعار الرضا من آل محمد، خونریزی فراوان و عدم تحویل خلافت به فرزندان علی (ع) به خشم آمده بودند. این قیام به سرعت در میان اهالی ماوراالنهر گسترش یافت و با پیوستن افراد یا گروه‌ هایی با انگیزه‌ های اقتصادی و اجتماعی خاص خود، سراسر ماورا‌النهر را از فرغانه تا سغد و خوارزم در‌بر گرفت. اندک زمانی بعد، با مساعی ابومسلم و فرمانده ‌اش، زیاد بن صالح خزاعی، این قیام از رسیدن به هدف ناکام ماند و سرکوب شد. در این مقاله، علل بروز قیام شریک در ماورا‌النهر و عوامل موقعیت ‌ساز آن، ماهیت فکری، مذهبی و اجتماعی قیام و فرآیند تحولات آن، دلایل گسترش اولیه این قیام و پیوستن مردم به آن و سرانجام عوامل ناکامی و پیامدهای قیام بررسی و تحلیل شده است.

توسعه ساختار نظامی از نمادهای مشخص حاکمیت پهلوی در دهه 50 ﻫ.ش / 70 م بود. دولت پهلوی با پذیرش نقش جدید سیاسی و امنیتی، تحت تاثیر مجموعه عوامل به هم پیوسته بین ‌المللی و داخلی به سرعت به کانون توجه غرب تبدیل گشت و به صورت کاملا شتاب ‌آلود به قدرت نظامی عمده ‌ای دست یافت. نتیجه این دگردیسی، افزایش تحرکات و مداخلات نظامی و سیاسی منطقه‌ ای و فرامرزی ایران در دهه واپسین حکومت پهلوی بود. هدف از این نوشتار بررسی نظامی ‌گری و تاثیرات آن بر سیاست خارجی دولت پهلوی دوم است. بر این اساس، بالا رفتن جایگاه نظامی گری در سیاست داخلی و روابط خارجی، با تحمیل هزینه‌ های سنگین مالی و تبعات سوء منطقه‌ ای، روند تضعیف و فروپاشی درونی سیاست خارجی رژیم پهلوی را شتاب بخشید.

با ورود اسلام به ایران و به موازات گسترش آن، زرتشتیان با محرومیت ‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مواجه گردیدند. در نتیجه، تعدادی از آنان به دین اسلام گرویدند و تنها گروه اندکی به آیین خویش باقی ماندند و در سرزمین آبا و اجدادی خود اقامت گزیدند. با وجود کاهش تعداد زرتشتیان در ایران تا دوران قاجاریه، در اواخر این دوره آنان نقشی مهم را در امور اقتصادی کشور بر عهده داشتند. بنیان تجارتخانه ‌های مهمی چون جمشیدیان، جهانیان و یگانگی در این دوره بیانگر قدرت اقتصادی زرتشتیان است. این تجارتخانه‌ ها به امور مختلفی از جمله صرافی، بانکداری و زمینداری می ‌پرداختند و با توجه به اشتهار به درستکاری و نیک‌ کرداری، که زرتشتیان بدان معروف بودند، مورد اعتماد مردم و حکومت وقت واقع شدند. با به ثمر رسیدن نهضت مشروطیت، زرتشتیان به عنوان یکی از اقلیت ‌های دینی، ارباب جمشید را، که نفوذ اقتصادی بیشتری داشت، به نمایندگی خود راهی مجلس شورای ملی نمودند. بدین ترتیب، پس از گذشت چندین قرن جامعه زرتشتی ایران از انزوا بیرون آمد. اما رونق تجارتخانه‌ ها چندان دوام نیاورد و مداخلات خارجیان از جمله روس ‌ها باعث رکود و ورشکستگی آنان گردید.

تاکنون در مورد جاینام ‌های کتیبه بیستون به عنوان مهم‌ ترین سند هخامنشیان و تطبیق آنها با جاینام‌ های امروزی کار اندکی صورت گرفته است. در این مقاله، برخی از مکان ‌های نبرد بین داریوش و وه‌ یزدات را از روی کتیبه بیستون بررسی نموده و آنها را از نظر زبان ‌شناسی با مکان ‌های کنونی سنجیده ‌ایم. طبق نقشه در مسیری مشخص حرکت می ‌کنیم که با سرزمین یئوتیا آغاز می‌ شود و سپس به شهر رخا می ‌رسیم و جنگ در مرحله اول بنا به نوشته کتیبه بیستون به‌ طور موقت ناتمام باقی بماند. وه‌ یزدات پس از فرار به گردآوری نیرو می ‌پردازد و این بار جنگ در پیشی اووادا از سر گرفته می ‌شود. سپس وه ‌یزدات به کوه برگه فرار می ‌کند؛ ولی در آنجا دستگیر می ‌شود. بنابراین رویداد تاریخی، این مقاله در مورد برخی از جاینام ‌ها بر اساس کتیبه بیستون، نظریه‌ های صاحب ‌نظران، تحولات آوایی و آگاهی از جغرافیای استان نتایجی ارایه می ‌دهد.

حکومت صفوی صحنه نخستین و فراگیرترین تجربه تعامل رهبری دینی با نهاد سیاسی در دوران رسمیت تشیع در ایران بود. در آن زمان، به ویژه در ایام استقرار حکومت صفوی (دوران شاه اسماعیل 907-930 ﻫ.ق)، از سویی نخستین مبانی رفتار نهاد سیاسی در عرصه‌ های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی با توضیح و تبیین رهبر دینی شکل گرفت و از سوی دیگر، موجب بروز تفاوت نگرش ‌ها در میان عالمان دینی شد که تالیف رساله ‌های جدلی را در پی داشت. در این مقاله به زندگی و نحوه رفتار عملی و نظری محقق کرکی به عنوان یکی از موثرترین فقیهان سده دهم هجری در مواجهه با حکومت صفوی در دوره شاه اسماعیل اول توجه شده است. حضور و مشارکت پر‌رنگ کرکی در مسایل اوایل حکومت شاه تهماسب (930-984 ﻫ.ق) کمتر فرصت نگاه انتقادی به جایگاه او در دوره اسماعیل اول را داده است؛ جایگاهی که به لحاظ نظری با تالیف رساله در مباحث خراج، نماز جمعه و نظریه نیابت شکل گرفت و در مواردی عالمانی دینی چون شیخ ابراهیم قطیفی و میرجمال ‌الدین استرآبادی آن را به چالش کشیدند. بررسی محتوایی این رسایل به همراه اطلاعات سایر منابع در راستای تبیین رفتارها و پیوندهای او با جامعه و حکومت صفوی و به‌ ویژه سیاست‌ های مذهبی هدف این بررسی است.

یکی از مهم‌ ترین عوامل عقب ماندگی ایران عصر قاجار از دولت ‌های اروپایی را باید کمبود جمعیت و خالی بودن بخش اعظم این کشور از جمعیت دانست که دلیل عمده آن وجود بیماری ‌های همه ‌گیر مانند طاعون و وبا بود. شیوع آنها بیشتر به واسطه عدم کنترل به موقع به وسیله تدابیری از جمله ایجاد قرنطینه بود. قرنطینه به عنوان یکی از راه‌ های جلوگیری از شیوع بیماری همواره از قدیم مورد توجه تمامی کشور‌های پیشرفته بوده است. در ایران هم از گذشته با قرنطینه آشنا بوده ‌اند؛ ولی هیچ‌ گاه اصول آن به صورت علمی، موثر و کارآمد اجرا نشده بود که دلایل مختلفی داشت. در این میان، دو کشور روسیه و انگلیس به دلایل گوناگون مایل به ایجاد قرنطینه در مرزهای ایران، به خصوص در بنادر خلیج فارس، بودند. حجم فراوان مبادلات تجاری بین ایران و انگلیس و هم ‌مرزی ایران با کشور هندوستان، که مهم ‌ترین کانون اقتصادی بریتانیا در آن زمان بود، از جمله دلایل علاقه این کشور به ایجاد قرنطینه و جلوگیری از شیوع بیماری ‌های همه‌ گیر در بنادر جنوبی ایران بود. روسیه نیز علاقه ‌مند بود که در مرزهای خراسان و هندوستان با ایجاد قرنطینه بر اوضاع کنترل داشته باشد.در این مقاله سعی بر این است که ضمن تعریف قرنطینه، به صورت گذرا به تاریخچه و لزوم ایجاد آن در ایران پرداخته شود و سپس با تکیه بر اسناد و منابع، مشکلاتی که بر سر راه اجرای آن وجود داشت بررسی گردد. در قسمت پایانی این نوشتار، اقدامات ایران و انگلیس در راستای ایجاد قرنطینه در بنادر جنوبی ایران بررسی خواهد شد.

حرکت دینی محمدبن عبداله بن تومرت ملقب به المهدی در میان قبایل بربر بلاد مغرب مهمترین جنبش مهدوی ‌گری مبتنی بر الگوی سنی نیمه اول قرن ششم هجری به شمار می ‌آید؛ جنبشی که به تکوین دومین نظام سیاسی مقتدر بربر با عنوان موحدین انجامید. نقطه آغازین حرکت دینی ابن تومرت بر پایه امر به معروف و نهی از منکر استوار بود تا بدین ترتیب از دولت مرابطان جامعه‌ ای منحط و غوطه‌ ور در فساد اجتماعی و سیاسی به تصویر کشاند و با این پیش زمینه بتواند رابطه معنادار وضع نابهنجار سیاسی، اجتماعی و فکری و ظهور مهدی موعود را بر آن دوره تاریخی و بر خود تطبیق کرده، پذیرش آن را برای توده مردم آسان سازد. به همین سبب، دعوی مهدویت ابن تومرت تالی امر به معروف و نهی از منکر و اصل جهاد بود. پیشتر به منظور تقویت عصبیت قبایل بربر مصموده برای تاسیس یک نظام سیاسی - دینی منطقه ‌ای در کوتاه مدت و فرامنطقه ‌ای در بلندمدت از راه وحدت اجتماعی عمومی قبایل بربر مصموده با زعامت او بود.

پس از تاسیس حکومت ایلخانی در ایران (654 ﻫ ق)، مساله مناسبات با سایر اولوس ‌های مغولی به یکی از مسائل مهم این حکومت تبدیل شد. از جمله مهمترین این اولوس ‌ها، اولوس جغتای در شمال ‌شرقی ایران بود که حدود سه دهه پیش از تاسیس حکومت ایلخانی در ماوراءالنهر شکل گرفته بود. به همین دلیل جغتاییان نوعی حق تقدم در حاکمیت بر نواحی شرقی ایران، که در آن زمان فتح شده بود، برای خود قائل بودند. در نتیجه، این دو حکومت با وجود ریشه خاندانی مشترک، در مجموع مناسباتی پرفراز و نشیب با یکدیگر داشتند. ایلخانان بیشتر به دنبال حفظ مرزها و حق حاکمیت خود در شرق ایران بودند و به همین دلیل اولویت آنها حفظ آرامش و صلح میان دو طرف بود؛ حال آنکه تمایل جغتاییان به تسلط بر شرق ایران، که از نظر آنان منبع ثروت مادی و انسانی بود، موجب بروز یک رشته درگیری ‌ها میان دو طرف گردید که تقریبا در سرتاسر عصر ایلخانان ادامه داشت. با این حال، گاه ضرورت ‌های پیش ‌آمده برای هر یک، آنها را به سازش هایی هر چند کوتاه مدت و شکننده وادار می ‌کرد. مجموعه ای از تحولات داخلی در قلمرو هر یک از این دو حکومت و نوع مناسبات آنها با قدرت ‌های دیگر زمانه بر مناسبات این دو قلمرو مغولی تاثیرگذار بود. دوره حکومت سلطان محمد الجایتو، هشتمین ایلخان مغول، در ایران از نظر دربر داشتن اشکال مختلف مناسبات این دو حکومت اعم از برخورد نظامی، دخالت سیاسی و صلح، دوره ای با اهمیت به‌ شمار می آید؛ به گونه ای که آن را به مثابه نمادی از مجموع تاریخ روابط این دو قلمرو مغولی نیز می ‌توان در نظر گرفت. در عین ‌حال، این دوره را یکی از حساس‌ ترین مقاطع در روابط آنها و آخرین دوره مهم آن می ‌توان به ‌شمار آورد؛ چرا که مناسبات دو طرف در سال های پس از آن؛ یعنی، دوره فرمانروایی ابوسعید، فرزند و جانشین اولجایتو و آخرین ایلخان ایران، در واقع نتیجه و ادامه تحولات این عصر بود. مقاله حاضر می کوشد تا بر اساس چنین دیدگاهی، ابعاد مختلف مناسبات این دو حکومت و عوامل تعیین کننده در آن را در عهد فرمانروایی این ایلخان بررسی کند.

بنیانگذاران تاریخ ‌نگاری اسلامی همان راویان و اخباریان سده های دوم و سوم بودند که فهرست مفصلی از آنان را ابن ندیم به دست داده است. در میان راویان و اخباریان، ابوالحسن مدائنی جایگاه و منزلت خاصی دارد. روایات او طیف وسیعی از وقایع و حوادث مختلف عصر اسلامی را دربر دارد که بررسی همه آنها فرصت و مجال خاصی را می ‌طلبد. مقاله حاضر در صدد است تا با تکیه بر روایات او در تاریخ طبری به اهمیت و رویکرد این روایات بپردازد؛ از جمله اینکه طبری در چه مواردی به روایات مدائنی اعتماد کرده است و این اعتماد به چه عواملی باز می‌ گردد؟ با توجه به تاریخ طبری، روایات مدائنی در میان روایات همطراز او در موارد مشابه چه جایگاه و منزلتی دارد و بینش و نگاه مدائنی در این روایات دارای چه سمت و سویی است. روایات مدائنی و به تعبیری تاریخ ‌نگاری او چه خصوصیاتی دارد که طبری به آن اقبال خاصی نشان داده است.

اندلس یکی از مراکز مهم علوم اسلامی به شمار می ‌رود که طی چندین قرن شاهد رشد فزاینده برخی علوم و ظهور دانشمندان و تالیفات فراوان بود. زمینه اصلی این شکوفایی علمی را انتقال مبانی این علوم از بلاد شرقی اسلامی به این سرزمین فراهم ساخت. دانشمندانی که تحت تاثیر عوامل مختلف به اندلس می ‌رفتند یا اندلسیانی که برای تحصیل به شرق سفر می ‌کردند عامل این انتقال و برقرار کننده روابط علمی اندلس با سرزمین های شرقی بودند. این رابطه در قرن ‌های سوم و چهارم هجری به اوج خود ‌رسید. این امر خود از شرایط سیاسی مساعدی متاثر بود که در آن دوران بر اندلس حکمفرما بود. این روابط علمی را باید معلول و مرهون تسامح و همفکری علمی دانست که در سراسر جهان اسلام وجود داشت.