جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در دوره ­هایی از تاریخ اسلامی جدا از آیات و احادیث اصیلی که به بیان نظرگاه اسلام درباره­ فرجام جهان می ­پردازند، مجموعه­ بزرگی از ادبیات و احادیث ساختگی فرجام­ شناسانه در متون اسلامی و ادبیات عامه رواج یافته بود. این ادبیات گسترده، جدا از شناخت باورهای فرجام ­شناسانه­ مندرج در آن‌ها، از چشم­ انداز امتداد برخی انگاره­ های کهن فرجام ­شناسانه، پی ­بردن به دیدگاه کلان تاریخی­ای که در پس ­زمینه­ آن‌ها نهفته است و نیز دلالت­ های آن‌ها بر برخی رخدادها و فضای اجتماعی و فرهنگی معاصر نیز در خور توجه هستند. این مقاله به بررسی و تحلیل حدیث­ واره­­ای فرجام ­شناسانه که مقدسی، جغرافی ­نگار نامدار، در فارس بدان برخورده و آن را نقل نموده، پرداخته‌است. بنابر یافته ­های این پژوهش، این حدیث ­واره بازتابی است از برخی گرایش­های فرجام ­شناسانه و در عین حال غیرآخرالزمانی رایج در محیط ایرانی و اسلامی در سده­ چهارم هجری. این حدیث ­واره همچنین نماینده­ آمیزش نوعی آرمان جهان ­گرایانه و غیرسلطه­ جویانه و آرمان قومی به معنای ایرانی است که البته با ایدئولوژی شاهنشاهی ایرانی همسویی کامل ندارد. از این رو می­توان احتمال داد که جدا از تاریخ­نگری عام ایرانی، رگه­ هایی از نگرش­های جهان ­گرایانه­ متأثر از جهان ­بینی­ های غیرزرتشتی و ناهمسو با ایدئولوژی شاهنشاهی که رنگ و بوی ادبیات اسلامی را به خود گرفته، در این حدیث ­واره نمود یافته‌است.

این مقاله این پرسش را پی­ گرفته که مراد از بهلولِ منقوش بر سکه ضربِ محمدیه (ری) در سال 173ﻫ کیست/ چیست؟ نام یا لقب فردی مشخص است یا عبارتی در تائید عیار و کیفیت سکه؟ برای دستیابی به پاسخ سکه‌های ضرب محمدیه در سال­های 170 تا 173ﻫ با داده‌های منابع مکتوب مقایسه و بررسی گردید. بنابر یافته­های این پژوهش، بهلولِ منقوش بر سکه محمدیه ضرب 173ﻫ همان بهلول مشهور روزگار عباسیان یعنی ابووُهیب بن عمرو بن مغیره است. بهلول هم‌زمان با سلطه برمکیان بر دستگاه خلافت عباسی در دوره هارون، مدتی از سوی یحیی برمکی اداره محمدیه (ری) را در اختیار داشت. گرایش به تشیع و احتمالا نگرانی‌های خلیفه سبب شد تا بهلول مدت زیادی در منصب اداری نباشد و در ادامه برای در امان ماندن از گزندهای احتمالیِ خلیفه، خود را به جنون زد و سال‌های پایانی عمر خود را در کوفه سپری کرد.

اخبار الدولة العباسیة اثری از مؤلفی ناشناس است که سهم مهمی در تغییر نگاه­ محققان نسبت به انقلاب و بنیاد­های اصلی خلافت عباسی داشته­ است. بررسی سرشت بینامتنی این کتاب در نسبت و رابطه با قرآن، به شناخت چگونگی ساخت ­یافتن این اثر و ارزیابی اعتبار اطلاعات آن در پژوهش و نگارش تاریخ کمک می­کند. بینامتنیت را به حضور مؤثر یک متن در متنی دیگر به شکل­ های مختلف تعریف کرده ­اند. در این مقاله از منظر مطالعات بینامتنی، حضور قرآن و استناد به آن در کتاب اخبار الدولة العباسیة در حوادث دو سده نخستین اسلامی بر اساس چهار شکل بررسی می ­شود: 1. ادبی­ سازی یعنی استفاده ادبی از آیات، 2. زمینه­ مندسازی یعنی قرار دادن آیات در بافت تاریخی جدید و ارائه تفسیری متفاوت، 3. تاریخی­ سازی یعنی اشاره­ های متون تاریخی مربوط به دوره­ های بعدی تاریخ اسلام به حوادث قبل­تر و فراهم آوردن قیاس­هایی بین روی­داد­ها و شخصیت­ های مورد توصیف با روی­داد­ها و شخصیت­ های پیشین و 4. قرآنی­ سازی یعنی مشروعیت­ بخشی به­وسیله اصطلاحات قرآنی. از منظر مطالعات بینامتنی می­ توان گفت که بی­تردید، قرآن بر اخبار­الدولة تأثیرات قابل­ ملاحظه­ای داشته و استناد به آن در این کتاب به دلایل و اهداف گوناگونی صورت­ گرفته­ است، اهدافی چون بهبود سبک نگارشی متن، پدید آوردن فضایی دینی، اعتباربخشی به یک خبر یا استدلال و حتی مشروعیت­ بخشی به حکومت عباسی. هم­چنین این تأثیر قرآن بر اخبار الدولة العباسیةبیانگر استفاده ماهرانه نویسنده از قرآن و دانش جامع او نسبت به آن است که نشان می­ دهد واژه­ ها، اصطلاحات و آیات قرآنی در ذهن او درونی شده ­بوده ­است.

ترکمانان صوفی آناتولی در اوائل دوره عثمانی به­ واسطه حضور و نقش پررنگ در تأسیس و توسعه قلمروی عثمانی و برآمدن آن‌ در قامت یک دولت مقتدر، به ­رغم‌ ماهیت واگرایانۀ غالب بر شیوه زندگی آ‌ن‌ها، با آل‌عثمان همگرایی پررنگی پیدا کرده بودند. بر این اساس، ترکمانان کوچ­نشین و نیمه­کوچ­نشین آناتولی پیرو تصوّف عامیانه و در رأس آ‌ن‌ها دراویش صوفی، مناسبات حسن ه­ای با سلاطین نخستین عثمانی داشتند. به‌تدریج تحولات تاریخی این روند را دچار دگرگونی کرد. عثمانیان در نیمه­ دوم قرن نهم هجری، قسطنطنیه را فتح کردند و پایتخت خود را به این کلان­شهر جهانی انتقال دادند. به ­دنبال این فتح، دیوان­سالاری عثمانی مرحله جدیدی از تکامل و توسعه را تجربه کرد و سیاست های آل‌عثمان در قبال ترکمانان، بانیان پیشین تأسیس دولت عثمانی، به­شکل بنیادینی تغییر یافت؛ این در حالی بود که جمعیت پرشماری از ترکمانان، بر شیوه‌ها و سنت زندگی عشایری پافشاری می‌کردند. بنابر یافته‌های این مطالعه، توسعه و تکامل دیوان­سالاری عثمانی در دوره بعد از فتح استانبول و در رأس آن سه نهاد تیمار، دِوشیرمه و مدرسه، نقش‌ تعیین‌کننده‌ای در روند منزوی‌سازی ترکمانان ایفا کردند.افزون براین، سیاست­ تمرکزگرایی عثمانیان در مواجهه با ترکمانان کوچ‌نشین و نیمه کوچ­نشین و نیز تحقیر این گروه­ها از سوی نخبگان جامعه عثمانی، واگرایی ترکمانان صوفی از عثمانی‌ها و همگرایی آ‌ن‌ها به صفویان را تشدید می‌کرد.

این باور در میان مسلمانان رواج گسترده دارد که خداوند را نامی پنهان از همگان است، جز خواص کسی از آن آگاه نیست، هرکه بتواند خدا را با یادکرد آن بخواند سریع به خواسته‌اش می‌رسد، و تصرفات خارق‌العاده در عالم هستی تنها با کاربرد آن ممکن می‌شود. مسلمانان از گذشته‌های دور این نام را «اسم اعظم» خوانده، و درباره ماهیت و خواص و نحوه کشف و کاربرد آن سخنان متفاوت گفته، و حکایات بسیار نقل کرده‌اند. مطالعه پیشِ‌‌رو کوششی به منظور مرور و دسته‌بندی همین آراء و بازنمون دورنمایی از نگرش‌های رایج در فرهنگ اسلامی به اسم اعظم است؛ کوششی که می‌تواند گامی نخستین برای بازشناسی تاریخ انگاره اسم اعظم در فرهنگ اسلامی تلقی شود. در مقاله بی‌آن‌که از خاستگاه انگاره یا سیر تحول درک‌ها از آن در گذر زمان بحث شود، شواهد مختلف توجهات مسلمانان به اسم اعظم را مرور، و از خلال نقل حکایت‌ها، اقوال تفسیری، مواعظ اخلاقی و نظریه‌پردازی‌های متکلمانه و فیلسوفانه آراء درباره اسم اعظم را در آثار پراکنده بازشناسی و تبیین می­کنیم. چنان‌که خواهیم دید، انگاره اسم اعظم در تاریخ طولانی خود در فرهنگ اسلامی از جایگاه کارگزار خدا تا شیوه‌ای سحرگونه برای تصرفات عظیم و کلان در هستی، و از مصادیقی آشکار به مصادیقی پنهان و رازآلود گراییده، و موضوع بحث‌های متکلمانه و ایدئولوژی‌های مختلف مذهبی گردیده است.

هم­زمان با اوج­گیری کنش های جریان های متمهدیانه ایرانی هم­چون نوربخشیه در عصر تیموری، حرکت­هایی مشابه از اواخر سده نهم هجری در شبه قاره هند آغاز شد که هدف اصلی رهبران آن­ها مانند سیدمحمد جونپوری، مؤسس جریان مهدویه که به اهل سنت نزدیک بودند، جریان­سازی اجتماعی حول محور ادعاهای مهدویت­شان بود. سؤال پژوهش حاضر این است که تشابهات و تفاوت­­های احتمالی دو جریان مهدویه و نوربخشیه کدام­اند؟ در این مقاله مهم­ترین تشابهات و تفاوت­­های دو جریان از منظر باورها، روش­های تعامل اجتماعی و کنش­های سیاسی و نظامی مقایسه می­شوند. در این پژوهش نشان داده شده­است که رهبران مهدویه و نوربخشیه در مواردی مانند تلاش برای جلب حمایت بزرگان صوفیه، تحریف برخی اصول طریقت­­های­ صوفیانه­شان و تشکیل گروه­­های مسلح به­هم شباهت دارند. در عین­حال، تلاش رهبران مهدویه برای جلوگیری از علم­آموزی و ارتباط مریدان با غیرمهدویان و اعتقاد نوربخشیه به تقدم شریعت بر طریقت و به­نوعی تناسخ، مهم­ترین تفاوت­­های دو جریان است.

اگرچه در متون تاریخی سده چهارم هجری به بعد از زیلو و زیلوبافی یاد شده، اما زیلوهای باقی­مانده همه متعلق به پس از صفویه است. برخی محققان زیلوی معروف به «میبد» را قدیم­­ ترین زیلوی دوره اسلامی و متعلق به سال 808ﻫ دانسته‌اند، درحالی­که این زیلو از دوره صفوی است و در خوانش تاریخ آن اشتباهی رخ داده­است. تنها زیلوی شناخته از ماقبل صفوی، نمونه­ای است که در موزه ارمیتاژ نگه­داری می­شود. مورخان هنر اسلامی تاکنون بر این باور بوده­اند که زیلوی نوش‌آباد تاریخ بافت ندارد و آن را به عنوان شاهکاری از هنر ایلخانی معرفی کرده ­اند. این نوشتار با بررسی دقیق­ تر سبک هنری و کتیبه ­های زیلو پیشنهاد جدیدی درباره زمان بافت آن ارائه و این احتمال را مطرح کرده‌است که در رمضان 808ﻫ/ 1406م در نوش ­آباد کاشان بافته شده و کهن‌ترین فرش تاریخ­دار شناخته شده ایران دوره اسلامی است. یکی دیگر از سؤالات و ابهامات مطرح درخصوص این زیلو مربوط به کاربرد آن است. اگرچه محققان آن را زیلوی سجاده­ای «صف» خوانده­ اند، اما آیات قرآنی موجود در کتیبه‌ها، پذیرش این نظر را دشوار می‌کند. این مقاله با درنظر گرفتن محتوای خاص کتیبه­ ها، احتمال کاربری آن را به ­عنوان سجاده مطرح کرده و با مجامع صوفیانه مرتبط ساخته ­است.

تاریخ موصل ابوزکریای اَزدی (د 334ﻫ)؛ تاریخ رقّه قُشیری حَرّانی (د 334ﻫ)؛ تاریخ مَیّافارقین ابن­ازرق فارقی (د.ح.577ﻫ)؛ و تاریخ اِربل ابن­مُستوفی اِربلی (د 637ﻫ) چهار تاریخ محلی بازمانده از ناحیه جزیره در دوره میانه اسلامی است. در این مقاله به این پرسش­ها پرداخته می­ شود که این کتاب ­ها جدا از «محلی» ­بودن، ذیل کدام یک از گونه­ های دیگر تاریخ­نگاری اسلامی جای می­گیرند؟ و محتوا و گزارش­ های آن‌ها در چه حوزه­ هایی حائز اهمیت است­؟ از بررسی ساختاری و محتوایی این چهار کتاب روشن شد: 1. تاریخ موصل «گاه­نگاری محلی-عمومی» استکه افزون بر تاریخ موصل و جزیره، به­وفور از تاریخ دوره متأخر اموی و عصر اول عباسی نیز یاد کرده ­است؛ 2. تاریخ رَقّه «تراجم­ نگاری طبقاتی» است که به ذکر احوال«علماء» رقه و جزیره پرداخته، اما درباره جغرافیا و تاریخ این شهر روایت­های بسیار کمی دارد 3. تاریخ مَیّافارقین «گاه­نگاری محلی-عمومی-دودمانی» است که تاریخ محلی مَیّافارقین و جزیره را ذیل تاریخ خلافت و تاریخ دودمان­ های حمدانی، مروانی و اَرتُقی روایت کرده­ است؛ 4. تاریخ اِربل «تراجم­نگاری غیرالفبایی» است که در آن به احوال و آثار شماری از دانشوران و ادیبان سده ­های ششم و هفتم هجری پرداخته شده ­است.

این پژوهش در صدد است با بررسی سیر تفکر اسلامی، به تأثیرات امام محمد غزالی (د 505) بر جهان مالایی به­خصوص مجمع‌الجزایر اندونزی، به­عنوان یکی از مهم­ترین و پرجمعیت‌ترین مناطق مسلمان‌نشین جهان اسلام بپردازد. روش گردآوری داده‌ها کتابخانه‌ای و بر بنیاد منابع و گزارش­های موجود، و روش پژوهش بر اساس تبیین کارکردی است. این پژوهش که در آن، چگونگی آشنایی مالاییان با غزالی و تاریخ و ابعاد گوناگون تأثیر او بر حوزه‌های مختلف فکر دینی خاصه کلام و تصوف و بر صوفیان و عالمان در مجمع‌الجزایر اندونزی از گذشته تا امروز بررسی شده، به این نتیجه دست یافته که از آغازین سال­های اسلامی­شدن این منطقه، افکار غزالی بر تکوین فرهنگ اسلامی در مجمع‌الجزایر اندونزی مؤثر واقع شد و حیات معنوی مالاییان نیز، از نظام تعلیم و تربیت دینی گرفته تا حوزه‌های اجتماعی، از اندیشه‌های وی بسیار متأثر گردیده­است.

با توجه به تخریب‌های شهری و عدم­ شناخت کافی درباره گورستان‌ها، این پژوهش در پی شناخت دقیق­تر گورستان‌های تاریخی شهر اهواز و ارزیابی عوامل مؤثر در شکل­گیری آن­هاست. در این مقاله روش گردآوری داده­ها بر مبنای اطلاعات کتابخانه­ای و مطالعات میدانی گسترده است و اطلاعات جمع­آوری شده از نوع کیفی است که به توصیف شرایط موجود نمونه­های مطالعاتی می­پردازد. هم‌چنین در این پژوهش با انطباق مشاهدات عینی و اسناد کتابخانه­ای به تحلیل عوامل مؤثر بر شکل­گیری آرامستان‌ها پرداخته­شده­است. روش تحقیق این پژوهش از نوع پژوهش‌های توصیفی_تحلیلی است. براساس نتایج حاصل از این پژوهش، عوامل متعددی بر شکل­گیری و توسعه گورستان­ها تأثیرگذار است که می­توان آن­ها را به­طور ­کلی در دو دسته عوامل درونی و عوامل بیرونی و به­طور جزئی­تر در شش دسته کالبد، بستر، منظر، تاریخ، ساختارهای اجتماعی و اقتصادی و بافت گروه­بندی نمود.