جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابوعبدالله محمدبن علی بن حسن معروف به حکیم ترمذی از عارفان و محدثان بزرگ سده سوم است که از وی نوشته های فراوانی در عرفان و حدیث به جای مانده و مهمترین دستاورد عرفانی او نظریه ولایت است. این مسأله بیش از ترمذی کم و بیش در میان عارفان از جمله سهل تستر و ابوسعید خراز و جنید بغدادی و نیز در منابع روایی شیعه به ویژه در اصول کافی مطرح شده، اما سخنان ترمذی به ویژه در کتاب سیرة الاولیاء نقطه عطفی در این باب است تا آنجا که برخی او را مبدع نظریه ولایت در عرفان اسلامی به شمار آورده اند. اساس نظریه ترمذی در مسأله ولایت بر مفهوم (حق الله) استوار است. این حق نتیجه چیرگی و سلطنت مطلق خداوند بر همه کائنات است. کسانی که این حق را رعایت می کنند، دو گروه اند: اولیاء حق الله و اولیاء الله. ریشه تفاوت به این جا باز می گردد که حیات معنوی شخص در دو مرتبه است. مرتبه نخست (عبادت) خداوند است و مرتبه دوم (عبودیت) او. عبادت با کارهای ارادی و رفتارهای اختیاری انسان سروکار دارد و احساس آزادی اراده انسان را در انجام عبادت نفی نمی کند، اما معنای عبودیت از نظر ترمذی احساس نیازمندی مطلق همه کائنات به خداوند است و در صورت تحقق آن، احساس آزادی اراده به کلی زائل می شود و وجود خاتم اولیا در آخر الزمان خبر داده و او را در میان اولیا مانند خاتم انبیا صلی الله علی و آله در میان انبیا دانسته است. عارفانی که پس از ترمذی به ولایت دلبستگی داشته اند در دو سنت قرار می گیرند: سنتی که ادامه دهنده اندیشه های ترمذی است و سنتی که در کنار آن، از روایات شیعه نیز استفاده کرده است. ابن عربی و سعدالدین حمویه که هم زمان می زیسته اند نماد کمال این دو سنت هستند و پشینیان جملگی از دستاوردهای این دو بهره مند بوده اند. از این رو بحث را به این دو شخصیت ختم کردیم.

اگر دین را نه در وجه اجتماعی و سیاسی بلکه در وجه فردی و قلبی آن در نظر بگیریم در آن صورت با سخن خانم آرمسترانگ موافقم. این وجه فردی و قلبی همان جنبۀ عرفانی دین است. در گذشته هم عرفای ما با شجاعت اعتراف می کردند که مطلوب ایشان ورای کفر و دین است، یعنی ورای عقیده است، خواه عقیدۀ باطل که کفر است و خواه عقیدۀ صحیح و ارتدکس که متکلمان و عامۀ مردم به عنوان دین می شناسند.

حافظ در بیت «دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما / چیست یاران طریقت بعد از این تدبیر ما» از پیری یاد می کند که در ابتدا خراباتی نبوده، بلکه اهل طریقت و مسجد بوده و حال، ناگهان خراباتی شده است. منظور حافظ از این شخصیت که «پیر ما» خوانده شده چه کسی بوده است؟ آیا این پیر، شخصیتی تاریخی و واقعی بوده یا صرفا شاعر، در عالم خیال خود، او را خلق کرده است؟ برخی از مفسران قدیم و جدید حافظ، مقصود از این پیر را «شیخ صنعان» (در داستان منطق الطیرِ عطار) می دانند، ولی به دلایل مختلف این تفسیر نمی تواند درست باشد. در این مقاله، با توجه به آنچه شاعران عارف پیش از حافظ، و به ویژه عطار، گفته اند و نیز با توجه به دیگر ابیات حافظ، اثبات شده است که مقصود حافظ از «پیر ما» حسین بن منصور حلاج است.

در اوایل انقلاب،توجه خاصی به فلسفه اسلامی شد و این توجه از یکی دو دهه قبل از آن به وجود آمده بود. در این دهه‌ کربن در تهران بود ولی آن جلسات خاصی که با علامه برگزار می‌کرد مربوط به دهه 40 است که افرادی مانند دکتر شایگان و دکتر نصر در آنها حضور داشتند. فردید درعین‌حال که برای فلسفه‌ اسلامی ارزش قائل بود و خود را در داخل این فلسفه و بهره‌مند از آن می‌دانست ولی در عین‌ حال می‌دانست که باید چیزهای دیگری بیاید و اضافه شود.

اوحد الدین رازی فیلسوف،شاعر و طبیب قرن هفتم هجری است که تاکنون اطلاعات اندکی درباره او بدست آمده است. گفتگوی نفس و عقل در اجتماع علامه حکیم نامه یا اجتماع علامه کتابی است فلسفی با مایه‌های عرفانی و اوحد الدین در آن سعی کرده است مراتب موجودات را از مبدأ تکوین تا عالم جسمانی و مادی شرح دهد و به این ترتیب مسیر حرکت و بازگشت نفس ناطقه را به مبدأ نشان دهد.

مولانا جلال الدین در مثنوی خود از شیخی به نام [ابو] عبداله مغربی یاد کرده و گفته است که وی صاحب بصیرت بود، و شب در بیابان احتیاج به چراغ نداشت و در تاریکی راه را می دید. این شیخ که یکی از اولیای خدا و درویشان قرن سوم بود، صفات غریب دیگری نیز داشت، از جمله اینکه گیاه خوار بود و حدود هفتاد بار به حج رفت و سخنانی می گفت که مریدانش از شنیدن آن ها سخت به هیجان می آمدند و گاه بیهوش به زمین می افتادند. یکی از مریدان وی، ابراهیم شیبان کرمانشاهی بود که بسیاری از اقوال استاد خود را جمع و نقل کرد. یکی از این اقوال، سخنی است شبیه به قول معروف فیلسوف نوافلاطونی پلوتینوس یا افلوطین.

نصرالله پورجوادی پیش از آنکه در مراسم بزرگداشت هانری کربن شرکت کند در صفحه فیسبوک خود نوشت: «روز دوشنبه ۲۴ آبان از ۶ تا ۸ بعدازظهر در انجمن آثار و مفاخر واقع در پل امیر بهادر، مراسمی در بزرگداشت هانری کربن برگزار خواهد شد و من هم قصد دارم راجع به تشیع و تسنن ازنظر کربن سخن بگویم و امام‌شناسی کربن را با امام‌نشناسی آقای مدرسی در کتاب مکتب در فرایند تکامل مقایسه کنم. شرکت در این مجلس برای عموم آزاد است سخنرانان دیگر آقایان کریم مجتهدی و رحمتی خواهند بود.»