جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در تعریفی از عرفان (‌با توجه به اینکه جامع و مانع نیست‌) می توان گفت‌، عرفان جریانی است معرفت بخش که شامل تجربه‌هایی شهودی‌، همراه با کشف و اشراق است‌. این امر ادراکات و دریافت‌هایی را برای عارف در پی دارد که می توان آن را معرفت عرفانی نامید‌. معرفتی که مسیری متفاوت از علم را -که بیشتر با برهان و استدلال سرو کار دارد - طی می کند‌. بیان اینگونه تجربیات و دریافت‌ها و معارف عرفانی نیز از طریق زبانی غیر مستقیم (‌استعاری‌، رمزی‌، تمثیلی‌)‌، اشاری و روایی که از ویژگی‌هایزبان عرفانی است‌،صورت می گیرد‌.این جریان مانند هر جریان فکری دیگری‌، طرفداران و مخالفانی پیدا می کند که هرگونه افراط و تفریط از هردو سو‌، خواسته یا ناخواسته‌، می تواند آن را به بیراهه بکشاند‌. مخالفت و ستیز با عرفان و تصوف در دوران گذشته از جانب قدما (فقها‌، متکلمین و فلاسفه) همواره وجود داشته است و هریک به سهم خود و از دیدگاه فکری خود به مخالفت یا نقد آن پرداخته‌اند. در دوران معاصر و پس از مشروطه نیز با نقد‌ها یی روبه رو می شویم که با برداشتی اجتماعیاز عرفانو مخالفت با زمینه‌ها، شرایط‌، ویژگی‌ها و کارکرد‌های آن‌، این جریان را منحصر در نحوه بودن و ماهیت آن در دورانی خاصاز لحاظ تاریخی‌، فرهنگی و... بررسی کرده‌اند، بدون اینکه اصل وجودآن را در نظر بگیرند‌. بنابر این مطابق با آن شرایط خاص تعریفی از عرفان ارائه داده‌اند که این جریان را به نوعی تقلیل گرایی می کشاند‌. علاوه بر این، عده ای بدون آگاهی از منطق و معرفت و زبان ویژه عرفانو عدم آشنایی با نقش و کارکرد آن دچار بدفهمی یا کج فهمی در بعضی از مسائل این پدیده (از جمله بخش‌هایی که با عقل‌، علم‌، تجربه و آزمایش‌، تناسب و هماهنگی ندارد) شده‌اندو عرفان و عبارات عرفانی را بی‌معنا دانسته‌اند‌.بررسی‌های این منتقدان بر پایه رویکرد‌های علمی، ماتریالیستی، اجتماعی، روان شناختی، سیاسی، فرهنگی، مذهبی و‌... می‌باشد‌. هدف از نوشتن این رساله این است تا با معرفی زبان عرفان و تصوف‌، مانند هر جریاندیگری‌، تا کنون مورد جرح و نقد‌های بسیاری قرار گرفته است‌. عده ای به ویژه طرفداران و پیروان این جریان‌، چه آنهایی که حقیقتا عارف و صوفی بوده‌اند و چه کسانی که کم و بیش با عرفان آشنایی دارند و تعالیمش رامی پسندند‌، با نوعی سرسپردگی مطلق‌، تسلیم محض آن می شوند‌. عده ای نیز به حقیقت عرفان باور دارند اما معتقدند که باید نا خالصی‌هایی را که دامن این پدیدهرا به بعضی‌اندیشه‌های نا صواب آلوده است پاک کرد‌. بسیاری دیگر با تعصب و غرض ورزی‌، تنها به این دلیل که اعتقاد شخصی به این جریانندارند آن را مشربی می دانند که با ادعای حق برای تهذیب و تزکیه انسان‌، به راه باطل رفت‌. بنابراین به یکباره‌، تمامی این جریان را آمیخته از پندار‌های نا صوابی می دانند که به مقصدی جز وادی گمراهی منتهی نمی شود‌. این رساله بر آن است تا با بررسیآثار تعدادی از نویسندگان معاصر‌، که به نقد عرفان و تصوف پرداخته‌اند‌، جنبه‌ها و دیدگاه‌های آنها را که منجر به نوعی رویکرد خاص در نقد یا رد عرفان و تصوف می شود‌، مشخص کند‌. در این رساله‌، به تفاوتی که میان نقد‌های پیشینیان با جریان‌های انتقادی معاصر وجود دارد اشاره شده است‌. همچنین با اشاره به زبان عرفان‌، منطق عرفان و سایر خصوصیاتی که ما را ملزم میکند تا به عرفان از درون سیستم فکری و ساختاری مخصوص به خودش‌، برای فهم و درک آن توجه داشته باشیم‌، به مباحثی در حین نقد آراء پرداخته شده است که از این راه معایب و کاستی‌های این نقد‌ها و بررسی‌ها آشکار می شود‌.عرفان و چارچوب فکری و فرهنگی عرفا‌، نشان دهد که بعضی از منتقدان عرفان به دلیل نا آگاهی و شناخت ناکافی از حوزه عرفان و تصوف‌، نقد‌هایی غیر روشمند داشته‌اند.

دعا سلاح مومن بوده، و به‌معنای استمداد از خداوند است. انسان از طریق دعا عبودیت خود را به معبود نشان می‌دهد. دعا در بعد جسمانی، کارکردهای پیش‌گیرانه و درمانی مثل دفع بلایا و شفای امراض دارد. در بعد روحی و عاطفی، علاوه بر حل مشکلات علمی و تقویت حافظه، همّ و غم را از انسان دور می‌کند، و در برآورده شدن حاجات و نجات از سکرات موت نیز نقش به‌سزائی دارد. امنیت از شر شیطان و حاکم جور، جلوگیری از طغیان نفس و شکیبایی در راه خدا از دیگر آثاری است که در دعا می‌توان یافت. کارکردهای معنوی دعا عبارت است از معرفت و قرب الهی، قبولی توبه، رفع فشار قبر و رحمت الهی. همچنین دعا باعث می‌شود که اخلاق خوب، امید، آرامش، نورانیت دل، یقین، تزکیه، روحانیت و توکل در انسان رشد کند. دعا تجارت سودمندی است که رضایت الهی، آزادی، ولایت‌پذیری و رهایی از فقر را برای انسان به ارمغان می‌آورد. از کارکردهای اجتماعی دعا در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی می‌توان به شکست کفار، تقویت روح حق‌طلبی و مصالح عمومی، رفع ظلم، ایجاد امنیت در جامعه، نزول برکات آسمانی، بی‌نیازی نیازمندان و تزکیه جامعه از رذایل اخلاقی اشاره کرد، که نمونه‌های فراوانی از آن در طول تاریخ محقق شده است. دعا آداب و شرایطی هم دارد. برای انجام دعا شخص باید وقت مناسبی را انتخاب نماید و با معرفت خدا، نیت خالص و حضور قلب، دعا را با نام خدا و صلوات بر پیامبر اعظم( شروع نماید. پس از آن باید با تضرع و اقرار به گناه، معصومین(ع) را واسطه قرار دهد. ایمان، عمل صالح، اجتناب از غذای حرام، ادای امانت و اصرار بر دعا نیز در استجابت دعا موثر است. اموری نیز وجود دارد که مانع از استجابت دعا است؛ ارتکاب گناه، نفاق، تأخیر نماز، فحش، عقوق والدین، خبث باطن و کتمان حق از آن جمله است. این پایان نامه مشتمل بر یک مقدمه و کلیات و بر پنج فصل است. در مقدمه تعریف دعا از نظر لغت و اصطلاح و در کلیات جایگاه دعا در معارف دینی بیان گردیده است. در فصل اول: اهداف دعا بیان شده. در فصل دوم: کارکرد و فوائد دعا بیان شده و در فصل سوم به ذکر پاره ای از دعاهای انبیاء و اولیاء در قرآن و کارکرد آن پرداخته شده است. در فصل چهارم آداب دعا و شرایط استجابت دعا و رفع موانع بیان شده و در فصل پنجم دعا از دیدگاه عرفان، عقل و تجربه بیان شده است و در پایان فهرست منابع و مآخذ آمده.

در این تحقیق روان شناسی دین از دیدگاه ویلیام جیمز، گزارش، تحلیل و نقد شده است و دارای یک مقدمه و پنج فصل و یک خاتمه است. در مقدمه علاوه بر کلیات متعارف، تعریف و تاریخچه روان شناسی دین، زندگینامه،‌مبانی فکری و روش شناسی ویلیام جمیز نیز بررسی شده است.فصل اول با عنوان :چیستی دین و دینداری» با اشاره ای به تعاریف دین به طور کلی، دیدگاه ویلیام جیمز در چیستی دین و دینداری در محورهای تعریف دین، حیات دینی ، کثرت گرایی، گوهر دین، درباره خدا، ویژگیهای رهبران دینی و نفی نگاه مادیگرایانه به دین بازکاوی شده است. در ضمن ملاحظاتی در زمینه های نادیده گرفتن جایگاه دین نهادی و اجتماعی در حیات دینی، عدم توجه به مولفه های شناختی در تعریف دین، استوار کردن حیات دینی بر تجارب استثنایی و نامتعارف، کثرت گرایی دینی، تلقی احساسات به عنوان گوهر دین، نابغه و نابهنجار بودن رهبران دینی وارد شده است. فصل دوم با عنوان «خاستگاه دین و منشا دینداری» اشاره ای به مهمترین نظریه های موجود درباره منشأ دین در سه رویکرد کلی جامعه شناسان، روان شناسان و الهیدانان دارد و سپس دیدگاه جمیز درباره منشا دینداری در محورهای روش داوری معنوی، نفی تبیین مادیرگایی و منشأ جسمانی، منشأ در عواطف انسانی و ضمیر نیمه هشیار آمده و تأکید بیش از حد جمیز بر نقش احساسات و عواطف عمدتا مورد نقد قرار گرفته است.فصل سوم با عنوان «در باب ایمان» اشاره ای به ادبیات علمی در این موضوع در اندیشه اسلامی و الهیات مسیحی شده و سپس دیدگاه ویلیام جیمز بر اساس نظریه «اراده معطوف به باور» بیان شده است. او می گوید در تصمیم گیری برای گزینه های زنده، اضطراری و فوری- فوتی که شواهد عقلی آن ناقص است و گزینش عقلی امکان پذیر نیست، اراده به معنای عام تمایل عاطفی انسان وارد عملمی شود. از آنجا که در ایمان چنین شرایطی موجود است اراده معطوف به باور ایمان را محقق می سازد. ملاحظات متعددی در نقد دیدگاه جمیز وارد شده اما به طور اجمالی با توجه به شواهد عدیده اصل دخالت عواطف در باورها و ایمان مورد تأیید قرار گرفته .فصل چهارم با عنوان «تجربه دینی» طولانی ترین فصل این پایان نامه است. در ابتدا به چیستی تجربه دینی و دیدگاه های عمده در تبیین تجزیه دینی اشاره شده و سپس آراء جیمز در سه بخش چیستی،‌انواع و تبیین تجربه دینی آمده است. ملاحظاتی نیز درباره موضوعهای وصف ناپذیری و ناپایداری تجربه دینی، داروهای روان گردان به عنوان عامل تجربه دینی، گستره محدود تجربه دینی از نگاه جیمز و تقدم احساسات در تبیین تجربه دینی با نگاهی به مباحث تجربه دینی در فلسفه و عرفان اسلامی بیان شده است.فصل پنجم با عنوان «آثار دینداری» است. جیمز ثمرات دینداری را به طور کلی تحت عنوان «قداست» جمع بندی می کند و آنها را با ویژگی های زهد، قوت، قلب، خلوص و مهرورزی توصیف می نماید. آثار دینداری از نگاه جیمز در شش بخش آثار معنوی، اخلاقی، شناختی (معرفتی) عاطفی – هیجانی، بهداشت روانی و انسجام شخصیت دسته بندی شده‌اند و ملاحظاتی در نقد مبنای پراگماتیسم، انحصار آثار دینداری در ابعاد فردی و سنخ شناسی روان شناختی جیمز وارد شده و به طور اجمالی از نگاه کارکردگرایی در غایات عملی حمایت کرده ایم. در خاتمه نیز به جمع بندی نتایج جدید و نکات نسبتا بدیع این پژوهش پرداخته ایم.

عقل و عشق همواره دو ابزار اصلی شناخت و معرفت بوده است از این رو گروهی عقل را وسیله شناخت و معرفت میدانند و گروهی عشق را، و بین این دو گروه همیشه تقابل و تعارض بوده استتحقیق این است که علیرغمِ هم‌مکتب بودنِ آن دو عارف (مراد اشراقی بودنِ آنهاست)، سنایی در دوران پختگی (که حدیقه نیز حاصل دوران پختگی اوست)، عقل را که حکمت مشّائی، به‌عنوان بهترین وسیلۀ شناختِ حقایق، مطرح کرده است، زمانی می‌پذیرد که به آن صبغۀ دینی زده باشد.بسیاری از عارفان، از جمله، «عطار» معتقدند: «عقل» حتی عقلِ انبیا و اولیا، برای رسیدن به حقایق و دقایق غیبی کافی و وافی نیست و «عشق» تنها جوهری است که شناخت خدا را برای آدمی میسّر می‌کند. «سنایی»، به‌خصوص، در «حدیقه» نسبت به «عقل»، نظری حکیمانه دارد و بر این باور است که در صورتی که «عقل» و حتی «عشق» منوّر به نور شرع باشند و هر دو از دین نشأت بگیرند، می‌توانند راهنمای آدمی برای شناخت حقایق باشند. عواملی از قبیلِ روشن كردن اين حقیقت كه عارفان، به‌ویژه، «سنایی» و «عطار» چه برداشتي از دو مقولۀ عقل و عشق دارند و به چه دلیلی آن دو را برابر هم قرار می‌دهند و همچنين روشن كردن جايگاه عقل كلّي و اهميّت آن نزد «سنايي» و «عطار»- كه جوهر انسان است و اينكه اهل تصوف خود، از مُحبّان عقل هستند و عدمِ توجه دقيق به اين مسأله باعث می‌شود كه عشق، دشمنِ عقل فرض شود و ... ، از ضرورت‌های اصلی توجه بنده به موضوع این پژوهش بوده است.1. دست‌یابی به تعاریفی مشخص از عقل و عشق.2. شناخت جایگاه عقل و عشق نزد عارفان.3. عقل و عشق و جایگاه آن دو از از دیدگاه سنایی.4. عقل و عشق و جایگاه آن دو از دیدگاه عطار.5. شناخت عقاید و افکار سنایی و عطار در خصوص عقل و عشق.6. ایجاد تحول در نگرش مردم نسبت به عقل و عشق از نظر عارفان.

کشف و شهود به عنوان ساحتی ورای طور عقل، یکی از منابع مهم معرفت است و از مسائلی است که هم در حکمت صدرایی و هم در عرفان ابن عربی، بر اساس مبانی هستی شناسی و تحلیل های علم النفسی از ابعاد مختلف، مورد توجه قرار گرفته است. به دلیل اهمیت این مسئله و خلأ محسوس پژوهشی در زمینه وجود یک تحقیق جامع و تطبیقی پیرامون این موضوع، با سبکی نوین، سعی در کشف، استخراج و ارائه منسجم آرای پراکنده این دو اندیشمند، با استفاده از شیوه کتابخانه ای و روش توصیفی، تطبیقی و تحلیلی، شده است. در این پژوهش، نخست به شناسایی حقیقت کشف و شهود و شاخصه های آن از دیدگاه این دو اندیشمند پرداخته و سپساقسام کشف و شهود، نظیر کشف صوری و معنوی و مکاشفات متناظر با مراتب نفس، بررسی گشته و آنگاه گزارشی از معیارهای صدق و سنجش کشف و شهود نظیر عقل و کشف معصوم ارائه شده است. از نتایج پژوهش، این است که می تواند با تبیین جایگاه رفیع کشف و شهود و تحلیل واقعیت معرفت زای آن، ساحت های جدیدی در معرفت شناسی گشوده و در بررسی تطبیقی بین حکمت متعالیه و عرفان، دیدگاه های قریب الافق مهمی را در این مسأله نشان داده و ابعاد آن را به صورتی روشن ارائه دهد.

رساله «گونه‌شناسی تفاسیر عرفانی از حروف مقطعه قرآنی» با هدف دسته‌بندی آرای مفسران عارف درباره حروف مقطعه قرآنی به انجام رسیده است و ده تفسیر بزرگ (قرآن‌العظیم، حقایق‌التفسیر، لطائف‌الاشارات، کشف‌الاسرار، عرائس‌البیان، تأویلات، تفسیرقرآن‌الکریم، روح‌البیان، تفسیر منظوم صفی‌ و بیان-السعاده) که متعلق به قرون مختلف (از قرن سوم تا چهاردهم قمری) می‌باشند مورد مطالعه قرار گرفته و ضمن یادآوری روش تفسیری و تعداد سوره‌های مقطعه‌دار تفسیر شده توسط هر مفسر، آرای گوناگون هر مفسر درباره حروف مقطعه و نحوه مواجهه هر یک با این حروف استخراج و تبیین شده است. سپس آراء و نظرات هر کدام دسته‌بندی و نمونه‌های هر دسته آمده است. نظرات عرفا درباره حروف مقطعه در دو سطح سامان یافته است. در سطح اول، آنان درباره ماهیّت حروف مقطعه سخن می‌گویند و هفت نظر عمده را بیان می‌کنند:1-

در عرفان والاترین صفت خدا عشق است. عشق عظیم‌ترین و ماورائی‌ترین نیرو در همه‌ی کائنات است و صفات الهی از مجرای عشق ظهور می یابند. درنظر عاشق، هر چیز نشانی از معشوق دارد که درگفتار عاشق با آن چیز، تجلّی می کند و نمودار می شود. عشق از منظر ارباب معرفت، مهم ترین رکن وپایه ی طریقت و مبنای وصول به بارگاه حقیقت باری تعالی است. برای وصول به مقام قرب و شهود جمال حضرت دوست، عقل پای بند است؛ ولی عشق؛ حلقه ی اتّصال عاشق و معشوق بوده و تنها توشه ی عاشق در سفرِ شهود و دیدار با معشوق به شمار می آید. عاشقِ حق، سنگلاخ طلب را با پای خسته می پیماید و سرانجام در بیابان حیرت، در حسرت یافتن قطره ای از چشمه ازلی حق، به تمام، محو و فنا می گردد: که وصال یار هم اینست.عین القضات همدانی، عارف قرن ششم، در میان ارباب معرفت، ویژگی های خاص دارد. از نگاه او این عشق است که انسان را به خدا می رساند و برای رسیدن به چنین مقامی، باید مجنون بود تا به جانب لیلی نظری افکند. طبق دیدگاه وی، عشق که جز به راز، نمی توان از آن سخن گفت، بر سه نوع است: عشق کبیر، صغیر ومیانه. عشق مجازی نیز در نظام فکری او –همچون بسیاری دیگر از عرفا – اهمیّت خاصّی دارد. عین القضات همدانی چون دیگر عُرفا، علاوه بر بیان عشق خدا به انسان و انسان به خدا، از عشق دیگری نیز پرده بر می دارد. امّا آن را به رمز گفته و نتیجه ی آن را به خواننده و اهل دل، واگذار کرده است. بعضی آن را «عشق حق به خود» تفسیر کرده اند. چرا که خود نیز فرموده، محبّت خدا با مصطفی از برای مصطفی نبود، بلکه این محبّت از بهرِ خود است.بدین ترتیب، نتیجه ی کلی به دست آمده، از این تحقیق نشان می دهد که عشق مورد نظر عین القضات، عشقی است که منجر به کمال اتّحاد و یگانگی می شود. روح انسان بعد از سپری شدن دوره هایی، به اصل خود برگشت می کند و به خدا وصل می شود و خودِ خدا می شود؛ زیرا روح انسان، از روح خداست.

مذهب اسماعیلیه و امامیه در شش امام نخست مشترکند اما در جانشینی امام صادق اختلاف دارند. امامیه (دوازده امامی) قائل به امامت موسی کاظم است اما اسماعیلیه (هفت امامی) با قائل بودن به امامت اسماعیل بن جعفر صادق و یا فرزند او محمد بن اسماعیل مسائل تازه ای را در باب امامت و نبوت و ادوار شریعت به میان آوردند. هر آینه، عقید? محوری در اندیش? امامیه، عقید? امامت بود که در زمان امام جعفر صادق(ع) پرورانده و پرداخته شد. این عقیده، که بعداً شیعیان اثنی عشری و اسماعیلی، در اساس، آن را در کانون اصول عقاید خود حفظ کردند، مبتنی بر اعتقاد به نیاز و احتیاج همیشگی بشر به یک رهبر یا امام متهدی باللهِ بری از گناه و خطا، یعنی معصوم، بود که بعد از حضرت محمد(ص) به عنوان معلم صادق و موید مِن عندالله هدایت مسلمانان را در هم? امور دینی و معنوی آنها بر عهده گیرد.هر دو فرقه معتقدند که جهان هیچگاه نمی تواند خالی از وجود امام و حجت خدا باشد و گرنه اهل زمین نابود می شوند. به اعتقاد امامیه، امام دوازدهم مهدی(عج) هر چند در قید حیات است ولی در پرده غیبت به سر می برد اما در مذهب اسماعیلی امام، از نسلی به نسل دیگر، به وجود خویش در روی زمین ادامه می دهد.ما در این رساله که به شیوه کتابخانه ای با مراجعه حضوری و استفاده از کتابخانه دیجیتال در اینترنت گردآوری شده، سعی کرده ایم، آموزه مهدویت را با رویکرد عرفانی در دو فرقه امامیه و اسماعیلیه مورد بحث قرار دهیم و گفته های عارفان نکته آموز را تبیین کنیم، خصوصاً آن که در هر یک از مسائل مطرح شده، در کنار داده های عرفانی به بعضی از آموزه های دینی و روایات مربوطه اشاره شده است. فصل اول را به کلیاتی از مبحث قرار دادیم و در فصل دوم به مقدماتی راجع به عرفان و ضرورت کاوش در مهدویت از بعد عرفان پرداختیم و در فصل سوم موضوع انسان کامل را که در زمان ما همان مهدی موعود می باشد را بررسی کردیم و در ادامه سیمای حضرت را از دیدگاه عرفان و همچنین سرّ عرفانی معرفت و عصمت و علم امام زمان را مطرح کردیم و در آخر هم اسرار غیبت و انتظار و دعا را بیان کردیم و در فصل چهارم دیدگاه فرقه های مختلف اسماعیلیه را راجع به امام زمان بیان کردیم و همچنین به معرفت و عصمت و علم امام پرداختیم و در ادامه نظر اسماعیلیه را در باب ظهور امام زمان و وظایف پیروان در برابر امام را مطرح کردیم.و در فصل پنجم نتیجه گیری و همچنین بیش از صد منبع را که در این پایان نامه استفاده شده بود آوردیم.

مشایخ صوفیه از عوامل مختلفی جهت تربیت سالکین الی الله و تعالی و کمال روحی و معنوی ایشان سود جسته‌اند. اگر غایت سیر و سلوک عرفانی وصول به حقیقت مطلق هستی و تخلّق به صفات و اسماء الهی باشد، از جمله مهم‌ترین ابزارهایی که می‌تواند سالک را از تخدیر طبیعت و تعلّقات مادی و نفسانی برهاند و او را در سیری صعودی به سوی عوالم ملکوتی و قدسی عروج دهد و به اوصاف ربّانی متّصف سازد، ذکر است. اشتغال زبانی و ذهنی و قلبی با نام و یاد محبوب ازلی سبب خواهد شد تا رفته رفته مظاهر هستی در نظر سالک رنگ باخته، خاطر آدمی از عالم کثرت منقطع گردد و در مراتب نهایی دیگر نشانی از ذکر و ذاکر در میان نبوده همه چیز مذکور و معشوق گردد.گرچه ذکر در تصوف از همان دوره‌های آغازین نیایشی ویژه تلقی شده که شروط و لوازم تحقّق و صحّت دیگر عبادات در آن دخیل نبوده انجام آن به زمان و مکان خاصی محدود نیست اما صوفیه به منظور دستیابی به نتایج کامل‌تر برای آن شرایط و آداب و رسومی وضع کردند و حتی تلقین ذکر را در زمره ارکان آیین تشرّف نوسالکان قلمداد نمودند.در پژوهش حاضر، تلاش شده است تا ابتدا تصویری روشن از جایگاه ذکر و مسائل مختلف وابسته به آن همچون: آداب ذکر، انواع ذکر، مراتب ذکر، نتایج و آثار ذکر و نمونه-هایی از مهم‌ترین اذکار، از دیدگاه کتاب و سنت ارائه شود، سپس همین مطالب و موضوعات در آثار صوفیه واکاوی و بررسی گردد و در نهایت میزان هم‌گرایی و واگرایی دیدگاه‌های شریعتی و طریقتی در خصوص ذکر تبیین شود.

اخلاص به معنای آزاد شدن و رهائی یافتن از عبودیت غیر خدا و پاک و خالص گردانیدن نیّت و عمل بلکه تمام وجود خود برای رسیدن به مقام قرب و فناء خداست. با در نظر گرفتن موضوع علم اخلاق که نفس و قوای آن است و هدف اخلاق که رسیدن به فضایل اخلاقی و تثبیت آن در نفس می باشد؛‌ اخلاص در اخلاق به معنای خالص کردن این فضایل برای خداست. اخلاق مجموعه ای از کیفیات نفسانی است که باعث صدور افعال به آسانی و بدون نیاز به تفکر و تأمل می‌شود و این کیفیات نفسانی، رابطه عمیقی با سه عنصر علم و معرفت، نیّت و عمل دارد. در اخلاق اسلامی؛ یک کیف نفسانی، زمانی فضیلت محسوب می‌شود که عناصر یاد شده صبغه الهی به خود گرفته و خالص برای او باشد. موضوع عرفان، شناخت خداوند سبحانه و تعالی و اسماء و صفات اوست و هدف آن رسیدن به توحید است. بنابراین، اخلاص در عرفان؛ با توجه به رابطه اخلاص با موضوع و هدف عرفان مطرح می‌شود. سالک اِلی الله مسیر خود را از تزکیه نفس و تطهیر باطن از رذایل اخلاقی و تخلّق یافتن به فضایل اخلاقی شروع می کند و با سیر در عوالم وجود خود که عالم اصغر است به شناخت عالم اَکبر و معرفت حق تعالی نائل می گردد. و با این معرفت مراتب اخلاص را تا رسیدن به بالاترین درجات آن که مقامات مخلَصین (به فتح لام) است طی می کند.