جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عرفان اسلامی در سیر تطوّر و تحوّل خود به مکتب وحدت‌وجود رسید که به دست محیی‌الدین ابن‌عربی ایجاد شده است. هرچند اندیشه‌های وحدت‌انگارانه در میان عارفان پیشین سابقه داشته، ولی مدوّن‌کننده و انسجام‌دهنده‌ی آن ابن‌عربی است. از این جهت او را پایه گذار عرفان نظری اسلامی دانسته‌اند. اندیشه‌ی وحدت‌وجود پس از ابن عربی به وسیله‌ی پیروانش در سراسر سرزمین‌های اسلامی از جمله سرزمین ایران رواج یافت. به نحوی که بعدها ایران مهد و محل اصلی استقرار اندیشه‌ی وحدت وجود گردید. این اندیشه‌ی عرفانی همانند دیگر مکتب‌های عرفانی پیش از آن وارد متون ادبی فارسی شد. متون ادبی به ویژه شعر فارسی یکی از عوامل گسترش این مکتب عرفانی در ایران بوده است. به موازات گسترش اسلام و زبان و ادبیات فارسی در هندوستان عرفان اسلامی و در پی آن عرفان وحدت وجودی در آن سرزمین گسترش یافت و بر فضای شعر فارسی هند سایه افکند. یکی از شاعران فارسی زبان هند که به این تفکّر توجه عمیق و فراوان داشته، عبدالقادر بیدل دهلوی است. بیدل در غزلیات و رباعیات به نحو بارز و گسترده‌ای از موضوعات و مولفه‌های عرفان وحدت‌وجودی سخن گفته و به تحلیل و تفسیر خدا، انسان، جهان و رابطه‌ی این‌ها بر اساس مبانی این مکتب پرداخته است. موضوعاتی چون وحدت وجود، وحدت ادیان، خلقت و نظام آن، ظهور و تجلّی الهی، تجدّد خلق، انسان، انسان کامل و پارادوکس‌های مطرح در این مکتب مثل: وجود و عدم، تشبیه و تنزیه، ظاهر و باطن، وحدت و کثرت و ... در غزلیات و رباعیات بیدل مطرح می‌باشد. با بررسی غزلیات و رباعیات بیدل روشن شده است که وی به اندیشه‌ی ابن‌عربی اعتقادی راسخ دارد و در کلامی استوار و گاهی مبهم که تحت تأثیر عرفان وحدت وجود ویژگی خاصّی هم گرفته، به تبیین و گزارش مسائل و مباحث و مولفه‌های آن پرداخته است.

این پژوهش دربردارنده یک پیشگفتار، ده فصل و بخش معرفی اعلام و کتابنامه (مشخصات منابع) می باشد. در پیشگفتار به بررسی نظرجلال الدین محمد بلخی، درباره مثنوی پرداخته شده و اینکه جایگاه و شأن مثنوی در نظر او چیست؟ سپس دیدگاه و اظهارنظر صریح شمس الدین تبریزی درباره جلال الدین محمد را آوردیم، که شمس می گوید: «مولانا ولی خداست». در فصل اول، که بنا بر اصل استقراء، «اوصاف اولیاء در مثنوی»، بررسی گردیده است؛ مسایلی مانند: استمرار ولایت و تداوم آزمایش الهی، خاصیت آینگی؛ مکاشفه و شهود، تبدیل اوصاف یا تولد معنوی، واسطه فیض بودن ولی خدا، مسأله عشق الهی و اولیا و دعا مورد بحث و امعان نظر قرار گرفته است. در فصلدوم، «تواتر تأکید بر وحدت شخصیت مردان خدا» مورد ملاحضه قرار گرفته است. اولیای خدا هرچند از نظر جسم تعدد دارند، ولی حقیقت وجودی آنها یکی است. در فصل سوم، «اهمیت هدایت و لزوم ارشاد اولیا» بررسی شد و اینکه مسوولیت واقعی اولیای خدا، همین شکل گیری فرایند هدایت به حقیقت در امتداد زمان است. در فصل چهارم «نقش پیران در هدایت مریدان» مورد بحث و بررسی قرار گرفت، لزوم داشتن پیر در سلوک الی الله همچون دیگر کتابهای صوفیان در مثنوی نیز اساسی به شمار آمده است، چنانکه بر ولایت پیر بر مرید نیز تأکید شده است. فصل پنجم، «طبقات اولیا در قلمرو عرفان و کاربرد عارفان» را دربر دارد و اینکه هرکدام از اولیا متناسب با استعداد روحانی خود در سلوک در مرتبه ای خاص قرار دارند مورد تأئید قاطبه اکابر صوفیان است. در فصل ششم نیز به «دوگانگی خلقت آدمی و نقش اولیا در رفع نقائص سالکان»، پرداخته شده است، آدمی دو بعد جسمانی و روحانی دارد و تمام تلاش اولیا بر فعال کردن بعد روحانی وجود آدمی است برای رسیدن به حقیقت. سرچشمه معرفت عارفان، تجلی حقایق در قلب آینه سان ایشان است، فصل هفتم: «اولیا و مساله معرفت شهودی» به همین مهم پرداخته است. «کرامت، ویژه اولیا و خاصان حق است» و به دو قسمت کرامت ظاهری و کرامت باطنی (معنوی) تقسیم می شود. فصل هشتم همین مسأله را دربر دارد. در فصل نهم، سخن از «تبدیل اوصاف یا فنا» به میان آمده است. بی تردید آنچه که اولیای خدا را به این درجه می رساند تحقق فنا و تبدیل مزاج عنصری به اوصاف الهی است. در فصل دهم با استقراء کامل تمامی تعابیری که در مثنوی در مورد اولیا آمده است فراهم گردیده و ایضاحاتی نیز در مورد این تعابیر آمده است و سرانجام عارفانی که در مثنوی از آنان یاد شده است، به اجمال معرفی گردیده اند.

عرفان، به عنوان راهی که از کشف و شهود به شناخت حق می‌رسد، در همه ادیان، پیروان، رهروان و موافقان خاص خود و نیز مخالفانی داشته است. در میان مسلمانان نیز این مکتب پیروان و موافقانی داشته است. هرچه از زمان طرح مباحث عرفانی در قرون اولیه دورتر می‌شویم، عارفان به ضرورت وضع اصطلاحاتی خاص، که مانع خلط مقصود ایشان با واژگان عرفی مردم و نیز اصطلاحات متکلمان و فلاسفه گردد، اقدام نمودند و به تدریج در عرفان عملی و نظری، اصطلاحاتی پدید آمد و سپس رساله‌هایی در این باب نگاشته شد. عرفای مسلمان در آثار و سخنان خود، ریشه آموزه‌های خود را در تعالیم اسلامی دانسته و برای اثبات سخن خود از آیات و روایات، شواهدی را بیان می‌نمودند. هدف از انجام این پژوهش، بررسی این ادعای عرفا بود که آیا عناصر عرفانی، ریشه در متن مقدس قرآن دارد یا خیر؟ و نتیجه این تحقیق آن شد که بخش وسیعی از قرآن را حکایات و قصص قرآنی تشکیل می-دهند که برخی از آنها، حکایت‌های عرفانی است؛ از این رو بعضی از عارفان مسلمان به تفسیر و تأویل این حکایت‌ها پرداخته و در آن از عناصر عرفانی برای توضیح منظور خویش، که عمدتاً جنبه تأویلی دارد، بهره جسته‌اند.

چکیده:در تعاریف مختلفی که از سوی اندیشمندان از عرفان و سیاست شده، معمولا عرفان از مقوله عالم معنا و مربوط به بعد فطرت درونی انسان هاست و سیاست از مقوله عالم ماده و مربوط به زندگی مادی و دنیوی انسانها می باشد. ولی در مکاتب الهی این دو در پیوندی جدانشدنی باهم ارتباط می یابند و هریک بدون دیگری ارزش و اعتبار ندارد. زیرا در اسلام و آموزه‌های عرفان اسلامی شخص عارف باید در مسیر سیر و سلوکش سیر الی الخالق داشته باشد تا عرفان حقیقی و مثبت شکل بگیرد و باید این عرفان در جامعه معنا پیدا کند. براین اساس پژوهشگر در این پژوش پیوند عرفان و سیاست را بر مبنای سیره حکومتی و سیاستی امام علی (ع) توضیح و نشان داده که سیاست و حکومت بدون ارزش‌های الهی و عرفانی عاقبتی جز فرو رفتن در مادیات ندارد و این ارزش‌ها بر مبنایسیره ایشان در نهج البلاغه مقوم یک سیاست الهی است تا هدایتگر مردم جامعه به سوی تعالی و کمال باشد. بنابراین در سیره سیاسی امام علی(ع) عرفان و سیاست با هم دیگر در تلاقی بوده و پیوندی جدائی ناپذیر دارند و بدون توجه به بخش خودسازی (عرفان)، بخش جامعه سازی (سیاست و حکومت) در مسیر اصلی خودش شکل نخواهد گرفت.

"معرفت" و "محبت" دو گوهر وجود آدمی اند که عظمت انسان در پرتو آن ها آشکار می گردد و وصول به مبدأ متعالی ممکن گشته، سعادت و شقاوت آدمی رقم می خورد. در این رساله معنا و مفهوم معرفت و محبت، تبیین فلسفی عرفانی عشق حقیقی،مجازی و باطل و احکام و آثار هر کدام و بویژه ارتباط آن با مسأله معرفت و اینکه کدام یک علت و کدام یک معلول دیگری است بحث شده است. بسیاری از بزرگان حکمت و عرفان از معرفت به عنوان یکی از مهمترین اسباب محبت یاد کرده و معتقدند محبت میوه ی درخت معرفت است. در این مقال برای وصول به کیفیت رابطه معرفت و محبت با تفحص در معانی محبت، به معنای مشترکی دست یافتیم، محبت عبارت است از ادراک آنچه که با نفس انسان ملایمت داشته و از ادراک آن نفس لذت یافته و حصول کمالی را جستجو می کند. پس محبت ملازم است با لذت و ابتهاج ناشی از ادراک ملایم طبع(کمال). با این بیان،محبت تابعی از لذت و لذت نیز تابعی از معرفت است. زیرا لذت عبارت است از ادراک ملایمی که مقتضی ذات و حصول کمال است. پس لذت از سنخ ادراک و متوقف بر ادراک می باشد. بنابراین با حد وسط قرار دادن لذت، محبت را بر مدار معرفت و تابع آن خواهیم یافت. بطوریکه هرگاه معرفت حقیقی به ملایمت چیزی در نفس حاصل گردد به آن محبت می یابد. از آنجا که معرفت و محبت دو حقیقت ذو مراتب اند، در مراتب نازلهء معرفت که ادراک حصولی و بواسطه صورت علمی حاصل می گردد میان معرفت و محبت ملازمه عقلی حاکم است و هر مرتبه ای از محبت، مرتبه ای از معرفت را اقتضا دارد؛ محبت حسی بدنبال ادراک حسی و محبت خیالی و عقلی در پی معرفت متناسب با آن پدیدار می گردد. اما با تکامل مراتب معرفت و گذر نفس از معرفت حصولی و دستیابی به معرفت حضوری و شهودی، محبت کامل و حقیقی(عشق الهی) تحقق می یابد و معرفت و محبت همراه و متلازم گشته هر کدام از آنها دیگری را بدنبال دارد. از آنجا که متعلق معرفت و محبت در این مرتبه لایتناهی است سیر در مراتب معرفت و محبت را نیز نهایتی نیست.

حج، «سفر الی‏اللّه» است؛ سفری که سیر و سلوک باطنی و معراج روحانی را با سیر و سفر ظاهری (آفاقی و انفسی)، پیوند می‏زند و با آیات و بیّنات، در قلّه‏های بلند توحید و مناره‏های پر فروغ ایمان به مشعل‏داری هدایت یافتگان کعبه حقیقت و قافله‏سالاران کوی عشق، توأم می‏سازد و ره‏آورد آن، «معرفت و کمال» و رشد معنوی و تجلّی فطرت انسانی است.قرآن کریم، کعبه را رمز هدایت برای جهانیان خواند؛ و بدینسان نور هدایت و معرفت و شعور و شناخت، در تار و پود حج تعبیه گردید و زائر خانه خدا، از این مشعل هدایت و عرفان و شهود بهره خواهد گرفت که روح حجّ ابراهیمی و معنویت و آداب شرع را در اعمال و مناسک جاری سازد و مشاعر و مناسک را معنی ببخشد و از نیّت حج عزم خدا را، و از احرام تحریم غیر حق را، و از طوافْ عشق و فنای ابدی را، و از نماز شوق شهود را، و از رکن و مقام قیام للّه‏ و تجدید میثاق خدا را، و از زمزم حلاوت شراب وصل را، و از مسعی صدق و صفا و حیرت و انقطاع را و از عرفات عرفان و انابه را و از مشعر شور و شعور را، و از منا «محو و فنا» و مجاهده و ایثار را به ارمغان آورد؛ و این، زمانی است که حجّ با معرفت و ژرف‏نگری توأم باشد و پیام‏های معنوی مناسک به حج‏گزار تفهیم گردد و او با سویدای دل دریابد و در اعماق جان جای دهد تا مایه معراج و تعالیِ روح وی گردد. حجّ، قصدِ خدا کردن است و آهنگ بیت وسیله‏ای است برای راه یافتن به حریم کبریایی صاحب بیت که نزدیکترین راه آن دل است که بیت اللّه‏ الحرام واقعی است:کعبه مردان نه از آب و گل است طالب حق شو که بیت اللّه‏ دل استو اگر به این مفهوم بیندیشیم که خداوند خانه را به خود نسبت داده (بَیتی) که این خود نشانه تشریف و تکریم است، و به تطهیر بیت از لوث شرک و بت و هر آلودگی دیگر فرمان می‏دهد، پس طواف کننده واقعی کسی است که با طهارت جسم و روح و پاکیزگی جان و دل و منزّه از غبار معاصی به خانه دوست رو آورد تا با رویت قلبی، به دیدار دوست تشرف و شهود محضرش راه یابد که مقصود و مقصد نهایی آنجاست و کعبه بهانه است.و اگر به داستان قربانیِ ابراهیم و اسماعیل بنگریم، می‏فهمیم که رمز قبولی حجّ و پاداش معنوی آن، همان راهی است که آن پدر و پسر پیمودند و علایق را در منای عشق سربریدند و علی رغم وسوسه‏های ابلیس و جاذبه‏های عاطفی، همه موانع را از پیش پای برداشته و شیطان را رمی و رجم کردند و درست در وسط میدان این مصاف؛ یعنی محلّ «جمره وُسطا» زیر آفتاب سوزان منا تسلیم امر حق شدند و سوختن و ساختن در آتش عشق محبوب ازلی را بر همه چیز ترجیح دادند تا ندای «قد صدّقت الرویا» را از کنار مسجد خیف شنیدند و آن پاداش عظیم را گرفتند. در متن مزبور، گذشته از مقدمات به مضامین عرفانی حج در سه فصل اصلی تحت عناوین تعریف حج و آثار و منافع آن، بررسی ابعاد عرفانی حج و اسرار عرفانی زیارت بعد از حج پرداخته و به هر کدام از این مباحث در حد مقتضی اشاره گردید و فصل آخر نیز به نتیجه‌گیری اختصاص داده شد.

دعای عرفه، دعایی است که در صحرای عرفات بر زبان امام حسین (علیه السّلام) جاری گشت. امام (علیه السّلام) در این دعا مضامین بلند عرفانی را به منظور بیان خواسته خویش از خداوند، با الفاظ فصیح و بلیغ درمی‌آمیزد. دعای عرفه میدان وسیعی از بلاغت را در برگرفته است. بلاغت علم سخنوری و سخن‌پردازی می‌باشد و به معانی، بیان و بدیع تقسیم می‌گردد که این علوم به طور چشمگیری در دعا دیده می‌شود؛ همچنین این دعا نمونه اعلای عرفان اسلامی به شمار می‌رود و بستر مضامین عرفانی از جمله توکل، رضا، رجا و... گشته است و بیانگر این مسأله می‌باشد که امام حسین (علیه السّلام) عارف واقعی بود که دعای عرفه بر زبانش جاری گشت. در این پژوهش سعی شده است به روش توصیفی- تحلیلی، ضمن بیان کلی مفهوم و معنای دعا به بررسی وجوه بلاغی و مضامین عرفانی دعای عرفه پرداخته شود.

مفاهیم عرفانی از جایگاه و اهمّیّت ویژه ای برخوردار بوده ، نزدصاحب نظران ، دارای ارزش و اعتبار خاصّی می باشند ؛ چرا که مقامات عرفانی مانند طلب ، عشق، معرفت ،‌ استغنا ، توحید ، حیرت ، فنا و ... که خمیر مایه و شاکله ی اصلی رساله راتشکیل داده اند روابط و وظایف انسان را با نفس خویش و خدای خویش بیان می دارند وتوانسته اند نردبان تقرّب به ذات اقدس الهی جهت سالکان طریق گردند.یکی از منابع اصلی که قادر بوده انسان را به کمال ومعرفت الی الله واصل نماید کتاب گران مایه ی نهج البلاغه بوده که به زعم اولیا و وارستگان، سرتاسر این کتاب بی نظیر ، عرفان مطلق و آزادی و رهایی از غیر و عدم وابستگی به دنیا و نیز عشق محض به پروردگار خالق یکتاست .هم چنین ، مثنوی معنوی مولانا ، صحیفه ی نوری است برخاسته و نشأت گرفته از قلبی منوّرکه بیت بیت آن سرشار از اصطلاحات و مفاهیم و راز و رمز های عرفانی است که مشابهت ها و مشترکات بسیار زیادی را در زمینه ی عرفان می توان در نهج البلاغه ومثنوی معنوی مشاهده و درک و فهم نمود . به عنوان نمونه یکی از موضوعات ارزشمند و مشترک موجود در این دو اثر وزین الهی و آسمانی ، نکات و مباحث معرفتی بوده که در هر دو اثر به آن ها التفات گردیده است .پس از تفحّص و مطالعه در نهج البلاغه و مثنوی معنوی ،به این نتیجه واصل گردیده که اکثرقریب به اتّفاق مفاهیم و فضایل عرفانی موجود در کتاب مثنوی مولانا جلال الدّین، برگرفته و مقتبس ازنهج البلاغه حضرت علی(ع) بوده و وجود مفاهیم معرفتی مورد نظر و دل خواه او در این کتاب، مشوّقی راغب گردیده تا مولانا توجّه ویژه و مستمری به این یادگار جاوید آسمانی داشته باشد .

این پایان نامه، پژوهشی است: درباره ی «بررسی تطبیقی اصطلاحات عرفانی احوال و مقامات» در اُمّهات کتب عرفانی با نگرشی بر : اللّمع، رساله ی قشیریّه، شرح تعرّف، کشف المحجوب، مرصاد العباد، تذکره الاوّلیاء، مصباح الهدایه و ... . دو اصطلاح «حال و مقام»، از اصطلاحات اساسی و بنیادین در عرصه عرفان و تصّوف است و در عرفان اسلامی ایرانی از عمق و گستردگی برخوردار بوده و نقش بنیادین دارد.دست یابی به این مهّم، منوط به بررسی دقیق و به دست دادن تعاریف و توصیفات عالمانه از این دو اصطلاح و درجات آن هاست؛ که گامی اساسی در جهت شناخت فرهنگ و معنویت اسلام و ایران می باشد. اين پژوهش برآن است تا ضمن تعمّق وتحقيق در متون نثر كهن به شيوه ي توصيفي وتحليلي،به اصطلاحات((احوال ومقامات))بپردازد. در این تحقيق سعی شده است که با شیوه ای روشمند و با بهره گیری از متون عرفانی درجه اوّل و استفاده از پژوهش های انجام شده در این زمینه، به وجوه تمایز حال و مقام و مراتب آن ها، سیر تحولی این سلسله مراتب، تفاوت ها در تعریف و درجات حال و مقام، دیدگاه های عرفا و صاحب نظران در این موضوع و عوامل متعدد تأثیر گذار بر محتوا و مراتب این دو مقوله بپردازد.

در این پژوهش منطق الطیر عطار و روانشناسی تحلیلی یونگ مورد مطالعه قرار گرفته است.هدف از انجام این تحقیق تطبیق و بررسی عرفان اسلامی با دیدگاه یونگ در سیر کمال شخصیت انسان است.بر اساس طبقه بندی روش های تحقیق این پژوهش در زمره روش کتابخانه ای قرار گرفته است که طی آن پژوهنده نخست به مطالعه دقیق و فیش برداری پیرامون هر دو موضوع پرداخته و سپس با تحلیل و بررسی مطالب جمع آوری شده شباهت ها و تفاوت ها مشخص و به آن ها اشاره گردیده است.این پژوهش در 6فصل تنظیم گردیده است که به شرح زیر است:فصل اول:کلیات (اعم از مقدمه،روش تحقیق،پیشینه و...فصل دوم:به تعاریف مفاهیم و موضوعات در هر دو حوزه اشاره گردیده است. فصل سوم:هشت گام روانشناختی فرآیند تفرد به همراه تحلیل عرفانی هرگام و بیان شباهت ها و تفاوت ها،به طور جداگانه بررسی گردیده است.فصل چهارم:به هفت وادی منطق الطیر از دیدگاه عرفانی ،اختصاص یافته است.