جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عشق و محبت پدیده روحی بسیار مهمی است که ماهیت و ابعاد آن از چشم‌اندازهای متفاوت نیازمند تفسیر و تبیین است. بررسی مبانی محبت بین ارواح پیش از حیات دنیا یکی از معضل‌ترین مباحث این زمینه است که در پیشینه‌ی پژوهشی آن نیز هیچ تحقیق مستقلی یافت نشد. در این تحقیق با تأملات فلسفی و عرفانی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای با روش استنباطی، توصیفی و تحلیلی به آن پرداخته شده است. در این پژوهش به سبک نوآورانه در مرحله نخست پس از تبیین ماهیت و اقسام و علل ألفت و محبت بین ارواح انسانی ریشه‌های محبّت در مبادی هستی بر مبنای سریان عشق ذاتی حق، حرکت حبی و تناکح اسمائی مورد بررسی قرار گرفته است سپس مبانی جهان شناسی ارتباط ارواح در عالم "عقل"، "مثال" و "ذر" (عوالم پیش از حیات دنیا) بیان گردیده است و آنگاه به برخی از مبانی انسان شناسی این مسئله نظیر اصالت، تجرد و تنزل روح انسان پرداخته شده و در آخر به شواهدی نقلی دالّ بر وجود محبّت بین ارواح در عوالم پیش از دنیا اشاره گردیده است. از نتایج این تحقیق بنیادین این است که ارائه مبانی فلسفی- عرفانی این مسئله می‌تواند برخی از ابهام‌ها و شبهات موجود در این زمینه را برطرف نماید و تأثیر خود را در عرصه‌های کاربردی در مواجهه‌ی عالمانه با این پدیده روحی نشان دهد.

شکل ­گیری جریان تصوف در قرن دوم هجری، از یک سو منشأ تحولات فراوانی در حوزه‌ های مختلف اجتماعی شده و از سوی دیگر این جریان فکری، پذیرای اندیشه‌ ها، سلیقه‌ ها و برداشت­ های گوناگون دینی شده است. این تأثیر و تأثرات سبب بروز درگیری و نزاع درونی جریان فکری تصوف شده است. در مراحل رشد و رونق تصوف، جوامع اسلامی درگیر حمله های بنیان‌کن مغول شدند که در همۀ سطوح فرهنگی و اقتصادی جامعه تأثیر نهاد و بی‌شک جریان فکری و اجتماعی تصوف نیز از این تأثیرات نمی­ توانست برکنار بماند. در این پژوهش سعی شده نقدهایی که صوفیان سده ­های پنجم و ششم – به‌عنوان سده‌های قبل از حملۀ مغول - و صوفیان سده‌های هشتم و نهم -که پس از ویرانی مغول قرار دارد - در آثار خود بر دیگر صوفیان روا داشته‌اند، استخراج و هر دوره با هم‌ دیگر مقایسه شود تا بتوان از این میان به شناخت بهتر و بیشتری از جریان ­های نا به‌ هنجار تصوف قبل و بعد از حملۀ مغول دست یافت. در پایان نتیجه گرفته می‌ شود، حملۀ مغول به شکل مستقیم بر دگرگونی ­های صوفیانه و نقدهای درون‌ مشربی آنان تأثیر نگذاشته است.

کتاب «عارف و صوفی چه می گویند» اثر مرحوم آیت الله میرزا جواد آقا تهرانی که به زبان فارسی نگارش شده و بحثی پیرامون تاریخچه و اصول تصوف و عرفان مي باشد که البته نویسنده گرانقدر هدف اصلی خود را از این نوشتار، تحقیق درباره وحدت وجود و موجود که همان توحید عرفانی است، می داند؛ که در واقع نقدی قوی بر نظریه وحدت وجود و موجود است و مباحث دیگر را مقدمه ای برای آن می داند. از این رو مباحث را در دو بخش عمده ارائه نموده است: در بخش اول که با عنوان پیدایش تصوف و عرفان اسلام می باشد به بررسی تاریخچه تصوف و تاثیر ادیان دیگر همچون مسیحیت و بودائیزم و همچنین افکار فلسفی و کلامی و نوافلاطونی بر تصوف اسلامی می پردازد.

چکیدهآنچه نظامی گنجه‌ای را به عنوان شاعر گران‌پایه در میان اندیشمندان نشان می‌دهد، گذشته از آفرینش‌های شاعرانه‌اش که در اوج کمال است، بسط و تجسّم اندیشه‌ای است که در بستر شعر و قصّه و حکایات او موج می‌زند و تأمّل و انکشاف آن، در این زندگانی تکراری و غم‌انگیز، به بودن انسان معنا می‌بخشد.نوعی جهان‌بینی الهی و عرفانی، تعالیم اخلاقی و دقایق حکمت نظری و عملی و فنّ سیاست به صورت زمینه‌ای کم و بیش قابل توجه، در هر مناسبتی که شعر و قصّه این گونه تأمّلات را تداعی می‌کند، در آثار او مجال ظهور یافته است.در پژوهش پیش ‌رو، نگرش و دیدگاه‌های نظامی در چهار حوزه؛ جهان‌بینی توحیدی، عرفانی، اخلاقی، سیاسی- اجتماعی با تکیه بر دو اثر گرانقدر او، یعنی مخزن‌الاسرار و اسکندرنامه واکاوی شده است. بعد از ذکر کلیات در فصل نخست، در فصل دوم به تشریح و تعریف جهان‌بینی‌های مذکور از نگاه اندیشمندان و صاحب نظران پرداختیم تا محدوده کار پژوهش ما روشن گردد. سپس در فصل سوم شرح مختصری از احوال و افکار نظامی ارائه شده است.پس از آن یافته‌های اصلی پژوهش در فصل چهارم در چهار بخش، تقسیم شده است که هر بخش به یکی از دیدگاه‌های مورد بررسی اختصاص یافته است و آنچه که درخور توجه می‌باشد، این است که نظامی سعی کرده تا نظریات خویش را در باب خداشناسی، عرفان و اخلاق و فنّ سیاست و... به علاوه‌ی همه تجربه‌های شخصی خود، متناسب با رویدادهای مختلف در این دو اثر منعکس سازد.

متون عرفانی از ارکان ادبیات فارسی است که مبخش عمده ای از ادبیات فارسی را به خود اختصاص داده‌ است. مولانا یکی از درخشان‌ترین چهره‌های ادب عرفانی است و در مسیر رسیدن به این مرتبه، وامدار افکار وگفتار مندرج در آثار عرفانی پیش از خود است. هر شاعر یا عارف متأخر در بطن یک سنت فکری اثر خود را می‌آفریند و به نوعی وارد گفت‌گوی منطقی با گذشتگان می‌شود. متونی که از ابزار شناخت عرفانی بهره می‌گیرند به هم نزدیک‌اند. آثار مولانا نیز از متونی است که بر گفتمان‌های عرفانی بنا شده است؛ حجم زیاد تلمیحات و اشارات داستانی، آیات و احادیث، سخنان مشایخ صوفیه، مضامین و درون مایه و حتی تصاویر شعری گرفته‌شده از ادب فارسی و عربی و...همه حاکی از تعاملات چشمگیر بینامتنی در آثار مولاناست. در این پژوهش اقوال و کرداری که در مثنوی و آثار منثور مولانا بازتاب داشته‌اند در سه حوزه انسان شناسی، معرفت شناسی و خداشناسی دسته بندی و تحلیل شده و به ریشه‌های تأثیر پذیری و شیوه‌های بهره‌گیری مولانا ازکلام مشایخ اشاره گردیده است. همچنین تفاوت نگرش مولانا نسبت به مشایخ قبل از خود دربرخورد با اندیشه های واحد تحلیل شدهکه در آثار عارفان قبل از او نمود داشته بیان می شود. دسته بندی و بررسی گفتار و کردار مشایخ در این سه حوزه خود به نتایج جدیدی منجر گردید؛ از جمله این‌که بیشترین حجم استفاده مولانا از اقوال و افعال دیگر صوفیان در حوزه انسان شناسی قرار می‌گیرد. همچنین بررسی شیوه‌های بهره‌گیری مولانا از اقوال و افعال نشان داده می شود. بسامد نوع استفاده از اقوال و افعال در هر اثر متفاوت است و مولانا در مثنوی نسبت به کتب منثورش در افزودن اندیشه‌های خود به گفتار و کردار مشایخ و گرفتن نتایج خاصی که مورد نظرش بوده موفق‌تر بوده است. به نظر می‌رسد ریشه این تفاوت، تأخر زمان سرایش مثنوی نسبت به آثار منثور، نیز تفاوت در نوع کلام این آثار است؛ یعنی ظرفیت‌های زبانی شعر بستر مناسب‌تری نسبت به نثر، برای خلق نگرش‌های خاص مولانا فراهم آورده است.

پژوهش پیش رو، تحقیقی در حوزه ی ادبیات تطبیقی و ناظر بر گستره ی عرفان شرق است که به مقایسه ی آرا و اندیشه های عرفانی مولانا جلال الدین محمد بلخی و جیدو کریشنامورتی می پردازد. این دو،هر کدام نماینده ی فرهنگ و تاریخی متفاوتند. یکی دست پرورده ی محیطی ایرانی ـ اسلامی، زاده ی بلخ، ساکن روم شرقی و تحصیل کرده ی دمشق در قرن سیزدهم میلادی و دیگری عارف معاصر هندی و رشد یافته در بستری که دین هندو و آیین بودا، وجه غالب آن به شمار می رود. در این رساله بعد از معرفی مختصر هندوئیسم، بودیسم و عرفان اسلامی، توضیحی در باب مفهوم هستی شناختی بیان می گردد که دلیل آن رفع ابهام از این اصطلاح فلسفی در عنوان رساله است؛ سپس در ادامه ی بحث به تاریخ زندگی و معرفی آثار دو شخصیت اصلی رساله پرداخته می شود و در پایان، طی فصلی مبسوط، برخی از مقولات بنیادین زندگی انسان، نظیر خدا، زندگی، مرگ و ... از نظرگاه این دو عارف وارسته مورد کاوش، مقایسه و بررسی قرار خواهد گرفت. بدیهی است که این جُستار هم شباهت ها را در بر می گیرد و هم تفاوت ها را؛ لیکن هدف و در واقع نتیجه ی این پژوهش، تبیین مسئله ی تاریخی اشتراک معنی در جهان بینی عرفاست. موضوعی که در اعصار گوناگون،مرزها را در هم شکسته و هرگز محدود به ملت و منحصر به مذهبی خاص نگشته است.

مثنوی، اثری تعلیمی و غزلیّات شمس، اثری غنایی است امّا چون این هر دو اثر، در زمانهایی نزدیک به هم یا همزمان از یک ذهن تراوش کرده اند و زمینه های روحی، فکری و عاطفی مشترکی دارند، طبیعی است که با هم مشترکاتی داشته باشند.زبان و محتوای مثنوی نسبت به غزلیّات ، روشن تر و به فهم خواننده نزدیک تر و به لحاظ جنبه تعلیمی اش، منسجم تر است، از این رو در این تحقیق اساس استخراج موضوعات و مدخلهای اصلی قرارگرفته و غزلیّات به تبع آن مطالعه شده است.این پایان نامه، مشترکات اندیشه و عرفان مولانا را در این دو اثر در بر می گیرد.مدخلهای اصلی عبارتند از: اتّحاد جان اولیا، انسان کامل، پیامبر اکرم، تجلّی، جبر و اختیار، خدا و انسان، دل، دنیا، ریاضت، سماع، طلب، عشق، عقل، فقر، قضا، می عشق، نفس، نیستی.مهمترین موضوع مشترک بین مثنوی و غزلیّات شمس، مقوله عشق و خداشناسی می باشد، عشق در این دو اثر عرفانی همه جا حضور دارد از عشق انسانی گرفته تا عشق الهی و تمامی مسائل و موضوعات با محوریّت خدا طرح شده و نهایتاً به او ختم می شود.در واقع هدف مولانا و مطلوب او در این دو اثر عرفانی چیزی جز وصال به عشق حقیقی و عرفان نبوده است، آنهم نه عرفان نظری بلکه عرفان عملی.

«تمهیدات» کتابی است، سرشار از مباحث و مضامین عرفانی که توسط عین القضات همدانی در سال 521 هجری نگارش یافته است. در این اثر، تنها از عرفان محض گفتگو شده است. گرچه نویسنده، گاهی عرفان و فلسفه را با یکدیگر می آمیزد و با این وجود، مطالب کتاب، صبغه ای عرفانی- فلسفی، به خود می گیرد. اما به یقین می توان گفت که اندیشه غالب بر این اثر، نگرشی کاملاً عرفانی می باشد. لذا در این رساله، سعی شده است که وجوه گوناگون عرفان ، از دریچه ذهن عین القضات مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. رساله حاضر مشتمل بر چهار فصل می باشد : در فصل اول به شرح احوال و آثار عین القضات و همچنین تبین ماهیت عرفان پرداخته شده است. فصل دوم به شرح اصطلاحات عرفانی تمهیدات می پردازد. در فصل سوم، خودشناسی و خداشناسی از منظر قاضی مورد تحلیل قرار می گیرد. و فصل چهارم، به شرح و بسط حقیقت و حالات عشق در تمهیدات می پردازد. شیوه نگارش این رساله نیز چنین است که با استناد به کتب عرفانی و شرح توضیحاتی در خصوص موضوع مذکور، به تشریح و تحلیل اقوال عین القضات، از گنجینه عظیم عرفان تمهیدات می پردازد.

ابن یمین وپروین اعتصامی از شعرایی هستند که در طرح مسائل اخلاقی وزمینه هاي تعلیمی و تربیتی، بسیاري از راهها را آزموده وصادقانه و بدون پروا، موضوع آزادي حقوق بشر، حمایت از ستمدیدگان و ارتباط فرهنگی ومناسبات میان افراد را با بیان احساسی که از شناخت هستی وناپایداري دنیا داشتهاند،از طریق تذکار ونصیحت وهشدار مطرح ساختهاند؛ باتاکید براین نکته که:در برابر فشارهاي پنهان و آشکار باید از خرد پیروي ودر جهت کسب علم و عمل صالح کوشید.ازآنجایی که این دو شاعر به دلیل روحیه ي مردم دوستی، ارتباط تنگاتنگی با جامعه ونابسامانی هایش داشته اند، واقع گرایی در اشعارشان موج می زند،تا جایی که می توان مدعی شد با مطالعه ي اشعار این دو شاعر بسیاري از ابهامات و پیچیدگی هاي دورانی که در آن به سر می برده اندتا حدود زیادي می تواند،روشن شود.شگفتا با این که قرون متمادي بین این دو شاعر فاصله انداخته،اما ارتباط فکري شان در سرودن موضوعات مشترك آنچنان نزدیک است که گویا در یک عصر زیسته اند،البته بسامد وحجم موضوعاتی که ابن یمین مورد بررسی قرار داده، نسبت به پروین بیشتر و گسترده تر است.قابل ذکر است که هر دو به بیان موضوعاتی از قبیل؛ ظلم- ستیزي، علم آموزي، قضا وقدر، تلاش وکوشش، خداشناسی وعرفان و چندین موضوع دیگر یکسان نگریسته اند.

سپهری و جبران هم عصر، طبیعت گرا، شاعر، نقاش، متأثیر از قرآن، انجیل، بودا و دارای اندیشه های عرفانی مشترکی هستند که علاوه بر تأثیر پذیری از عرفای پیشین دارای نگرشی خاص خود می باشند. در عصری که بشر صنعت زده شده و ماشین بر اراده و هنر او تسلط پیدا کرده است آن دو به کمک می شتابند و مردم را تا اندازه ای از سر درگمی نجات می دهند. ویژگی عمده آن دو و تفاوتشان با عرفای قبل، طبیعت گرایی عارفانه است و معتقدند که بشر از روزی که به زمین آمده در قوانین الهی دست برده و گرفتار آداب و عادات ساخته خود شده است بنابراین روز به روز متعصب تر و بیگانه تر می شود. در طبیعت همه طبق قانون الهی زندگی می کنند کسی مزاحم دیگری نیست همه با تعاون و دوستی با یکدیگر به سر می برند و همه عناصر طبیعت با خدا در راز و نیاز هستند. همین عشق به طبیعت باعث شده که این دو شاعر نمادهای عارفانه عاشقانه خود را از طبیعت بگیرند. آرمان شهر خود را در آنجا بیابند و خدای خود را در طبیعت به نظارته بنشینند. سپهری و جبران انسان ها را به خودشناسی دعوت و توصیه می کنند که غبار عادات و آداب را از چشم ها بزدایند و درس سعادت و زندگی را زا طبیعت بیاموزند. آن دو به فرازمنی و فرامکانی معتقدند و همه موجودات را جلوه هایی از خدا می دانند که روزی باید به آن اقیانوس بی منتهی متصل شوند بنابراین زندگی را دارای حکمتی می دانند که باید به نحو مطلوب از آن بهره برد و مرگ را ادامه و مکمل زندگی دیدار با معشوق ازلی و رسیدن به جاودانگی ابدی می دانند. همین نگرش عارفانه ساده و صمیمی آن به دو به خدا جهان و طبیعت باعث اقبال بسیاری از خوانندگان به آثارشان و بهره گیری از اندیشه های عارفانه شان شده است زیرا که با همین نگرش ساده و تازه پره از اسرار زندگی بر می دارند و انسان را به رسالت بزرگ خود که همان خودشناسی و خداشناسی است آگاه می سازند. این رساله در زمینه ادبیات تطبیقی و شامل نگرش عرفانی سپهری و جبران به طبیعت در شش فصل می باشد: فصل اول: مقدمه، انگیزه انتخاب موضوع، کاربرد، پیشینه و روش تحقیق. فصل دوم: تطبیق زندگی نامه سپهری و جبران از زوایای مختلف و جوه اشتراک و افتراق، اسلوب ادبی و بررسی محتوای آثار هر دو. فصل سوم: سیر تاریخی عرفان و تصوف آداب و سنن خاص صوفیان هر دوره عرفان سپهری و جبران و تشابه و تفاوت آن دو با عرفان کلاسیک. فصل چهارم: نگاه تازه به طبیعت، تجلی خدا در طبیعت، نماد پردازی از طبیعت. فصل پنجم: خودشناسی، وحدت، وجود، فرازمانی، آرمان شهر، زندگی و مرگ. فصل ششم: نتیجه گیری