جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«امکان تفسیر قرآن برای غیر معصومان» از موضوعاتی است که محدث فتونی در مقدمه تفسیر مرآة الأنوار بدان پرداخته و در صدد جمع میان روایاتِ آن برآمده. او با استناد به روایات متعدد، علم به قرآن را منحصر در اهل‌بیت‌ دانسته و ادعا می‌کند که غیر آن بزرگواران، بدون ارشاد ایشان و عنایت خدا، اکثر تنزیل و ظاهر قرآن را نمی‌فهمند تا چه رسد تأویل و باطن آن را. وی در گام بعد، با ذکر برخی آیات و روایاتی که عموم مؤمنان را به قرآن و تأمل در آن فرا خوانده و با اشاره به صحابه‌ای که عالم به تأویل قرآن بوده‌اند، تفسیر و تأویل قرآن را برای کسانی که نزد ائمه‌ شاگردی کنند و اصول و قواعد تفسیری را از سخنان ایشان استنتاج کنند، ممکن می‌داند. این مقاله در گام نخست، ادعای اول فتونی را نقد و تکمیل می‌کند و با استفاده از روایات مورد پذیرش خود او، حتی فهم اندک مخالفین ائمه‌ از قرآن را هم به آن بزرگواران برمی‌گرداند و تبیین جامع‌تری را در جمع روایات مربوطه ارائه می‌دهد و در گام بعد، بر محور تفکیک «تعلّم اصول تفسیری روایات اهل‌بیت‌» از «تعلّم باطنی نزد اهل‌بیت‌ و کسب نور از ایشان» و با اثبات ذومراتب بودن این تعلّم و تنوّر، نقد و تکمیلی بر نحوه استدلال فتونی در اثبات امکان تفسیر قرآن برای شاگردان ائمه‌ دارد.

قرآن کریم نگاهی فراگیر به مساله‌ی زیبایی دارد، شناخت زیبایی‌های قرآن با روش‌ها و شیوه‌های گوناگون واژگانی، ادبی، بلاغی، مفهومی و تفسیری و... صورت گرفته‌است. در زبان عربی به ویژه در قرآن کریم هر کلمه، از جایگاه خاص و ویژه‌ای برخورداراست. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی(کیفی) به بررسی انواع و ساختار مختلف (اذا) به صورت نحوی و بلاغی در آیات قرآن کریم می‌پردازد. تلاش این پژوهش، آشکار‌سازی دقیق بسیاری از تعبیرات نحوی و بلاغی است که، (اذا) با تمام کابرد‌هایش در آن به کار رفته‌است. دلیل اصلی ، نشان دادن تغییر معنایی (اذا) در حالت خروج از قالب ظرفیه و شرطیه و استقبال و همچنین وجوه بلاغی (اذا) از جهت حتمیت وشک و نیز جانشینی (اذا) با حروف دیگری چون: اذ و متی است که این امر باعث زیبایی شناسی (اذا) می‌شود. در حالت خروج و جانشینی با توجه به تفاوت ساختاری که(اذا) در آن قرار دارد، مشاهده خواهد شد که، چگونه ساختار جمله باعث تغییر در معنا و زیبایی شناسی آن می‌شود، و در آخر مستندات قرآنی خود را همراه با دلایل بلاغی هر یک از آن‌ها مشخص می‌کند. حاصل از این پژوهش نشان که (اذا) بیشتر در امور قطعی الوقوع بکار رفته‌است، همچنان‌که با بررسی این ادات نشان داده ‌شده‌است که «اذا» با قرار گرفتن در ساختار، متضمن معانی حروف دیگر است و از این رهگذر از نوعی «توسعه معنایی» برخوردار می‌شود

جرالد هاوتینگ قرآن‌پژوه انگلیسی، آیات مربوط به بت‌پرستی و شرک را بررسی کرده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، آرای او درباره موضوع پیش‌گفته را نقد می‌کند. از رهگذر این جستار، سه نکته محوری در دیدگاه‌های وی مشخص گردید: عدم‌‌‌صراحت واژگان عام قرآنی بر بت‌پرستی معاصران قرآن؛ عدم‌دلالت اسمای خاص قرآنی بر بت‌های آن‌ها؛ عدم-دلالت مشتقات شرک بر بت‌پرستی و یا شرک اعتقادی آنان. این سه دیدگاه، به این نحو قابل نقد هستند: استفاده قرآن از واژگان عام انتزاعی، برای بیان بت‌پرستی معاصران خود، با توجه به ارتقای سطح آشنایی آنان با مفاهیمی انتزاعی و مشترک بین همه فرهنگ‌ها در حوزه پرستش غیر خدا صورت گرفته که با توجه به قراین موجود در آیات و خارج از آیات، معلوم می‌شود که این پرستش، در قالب بت‌پرستی بوده است. اسمای خاص موجود در قرآن درباره شرک مشرکان، با شرک اعتقادی سازگاری دارند و بر اساس منابع سنتی اسلامی، این‌ها بت‌های معاصران قرآن بوده-اند؛ بیش‌تر آیات به‌کار‌رفته در قرآن در زمینه شرک، از نوع اعتقادی‌اند نه شرک عملی و مسأله شفاعت به صورت حقیقی، ارتباطی با شرک ندارد و مشرکان، شفاعت شریکان را صرفاً بهانه‌ای برای بت‌پرستی و شرک خود قرار داده بودند.

مسئله «جامعیت قرآن» که در روزگار ما اهمیتی دوچندان یافته، از دیرباز به‌عنوان یکی از جنبه‌های اعجاز قرآن مورد استناد اندیشمندان اسلامی بوده است؛ هرچند این اصطلاح از واژگان نوظهور است و در آثار پیشینیان با عنوان‏هایی همچون علوم مستنبط از قرآن، مورد اشاره قرارگرفته است. در اصلِ جامع بودن قرآن در گستره هدایت و تأمین نیازهای بشر، میان شیعه و سنی اختلافی نیست؛ ولی در مصداق‌ها، کیفیت و گستره جامعیت قرآن و احکام اختلاف‏های فراوانی یافت می‌شود که به‌سادگی نمی‌توان از آن چشم‏پوشی کرد. در این نوشتار ضمن بررسی دو دیدگاه حداکثری و حداقلی و تطبیق نظریات صادق بلعید با این دیدگاه‌ها، اصالت و برتری دیدگاه اعتدالی آشکار می‏شود. در دیدگاه حداکثری، قرآن کریم جامع همه دانش‌ها و موضوعات الاهی و بشری است. در برابر آن، دیدگاهی است که مفاهیم و معارف قرآن را فردی و مربوط به حیات اخروی انسان دانسته و حتا در مسائل فقهی به حداقل نظر داده است. این دیدگاه موردِتأیید صادق بلعید، استاد دانشگاه تونس، در کتاب «القرآن و التشریع» است.

گمان و یقین دو مفهوم متضاد هستند که در قرآن، هرکدام با الفاظ مستقل آمده‌اند؛ ولی لغت‌شناسان و مفسران بسیاری واژه ظن را دارای دو معنای متضاد شک و یقین دانسته‌اند. بسیاری از متکلمان و مفسران باورمندند که عقیده باید یقینی باشد و ظن در مسائل اعتقادی معتبر نیست و درنتیجه آیاتی که ظن به مسائل اعتقادی را مطرح کرده است حمل بر یقین کرده یا به تأویل برده‌‌اند و واژه ظن را از واژگان اضداد دانسته‌اند که دارای دو معنای ظن و یقین است. این پژوهش با بررسی کاربردهای واژه ظن در نزد عرب و در قرآن کریم و با توجه به قرائن درونی و بیرونی آیات دارای واژه ظن و اقوال مفسران ذیل هر آیه، به مطالعه و بررسی جهان‌بینی قرآن در مورد ظن پرداخته است؛ همچنین بررسی می‌کند که آیا این واژه در دو معنای متضاد گمان و یقین به‌کاررفته است یا بازگشت تمام کاربردهای قرآنی آن به معنای اصلی ظن، یعنی گمان است. افزون بر این، در این پژوهش آشکار می‌شود که کاربردهای واژه ظن در نزد عرب و در قرآن کریم قرینه‌ای بر حمل ظن بر یقین - در آیاتی که مفسران به معنای یقین تفسیر کرده‌اند - به دست نمی‌دهد و حمل آیات بر معنای غالب ظن، یعنی گمان در منطق قرآن، مانعی ندارد و چه‌بسا مطابق اصل ظهور و علم و حکمت باری‌تعالی است.

حقِ حیات یکی از بنیادی‌ترین حقوق انسانی است که زیربنای دیگر حقوق به شمار می‌رود. حق‏بودن، تنها یک حیثیت از حیات را تشکیل می‌دهد که ملازم با حیثیت تکلیفی، صاحب حق را مکلف به رعایت آن کرده است. حق حیات پیش از انعکاس در اسناد بین‌المللی حقوق بشر، مورد تأکید قرآن کریم و روایات اسلامی بوده است و جایگاه و اهمیت این مسئله را در منابع دینی، می‌توان در جستارهایی همچون: حرمت قتل نفس، خودکشی، فرزندکشی و قتل جنین پیگیری کرد.

نویسنده، مخاطب، مضمون و قالب، چهار ضلع هر اثر ادبی را شکل می‌دهند. مکاتب ادبی درباره این چهار ضلع دیدگاه‌های مختلفی مطرح کرده‌اند. اسلام هم به عنوان یکی از مکاتب فکری آسمانی درباره آن دیدگاه‌هایی دارد. نویسنده به عنوان انسانی تأثیرگذار اهمّیت ویژه‌ای در رویکرد ادبی اسلام دارد. دین اسلام اثر ادبی را عَملی می‌داند که می‌تواند صالح یا طالح باشد. اینکه «اثر ادبی» چه معنا و مفهومی را در بر بگیرد از دیدگاه اسلام شایان توجّه است. در این جستار کوشیده‌ایم دیدگاه‌های اسلام درباره دو ضلع نویسنده و معنا را در اثر ادبی بسنجیم. برای درک بهتر دیدگاه اسلام، نیم‌نگاهی به دیدگاه دیگر مکاتب ادبی و تفاوتشان با رویکرد اسلامی داشتیم. این بررسی نشان داد که برخلاف متن‌محور و مخاطب‌محوربودن بسیاری از مکاتب ادبی، رویکرد ادبی اسلام، معناگرایانه است و جایگاه نویسنده اهمّیت ویژه‌ای دارد.