جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آزادی یکی از بزرگترین و عالی ترین ارزش های انسان است. با این که مفهوم آزادی جزء مفاهیم بدیهی محسوب می شود و همگان آن را پذیرفته و می ستایند ، ولی در رسیدن به آن ، گرفتار دشواری ها و پیچیدگی های فراوانی هستیم. ما در دورانی بسر می بریم که پرسش های فراوانی در عرصه ی دین و آزادی مطرح شده است. این کتاب گران مایه ، گامی است در جهت پاسخ به سوالاتی است هم چون: * تعریف دین و آزادی چیست؟ * آزادی در فلسفه ی اخلاق و حقوق به چه معنا به کار می رود؟ * آیا معنای آیه ی (لا اکره فی الدین) آزادی در دین ، اخلاق و عمل است؟ * تفاوت آزادی مورد نظر اسلام و غرب چیست؟ * حد آزادی عقیده ، اندیشه و بیان در اسلام چیست؟ * مردم سالاری تا چه حد در دین پذیرفته شده است؟ * و...

این‌که «چرا باورها و فعالیت‌های دینی در فرهنگ‌های مختلف بشری و در همۀ زمان‌ها شیوع گسترده‌ای داشته و دارد؟» مسئله‌ای است که در چند دهۀ اخیر مورد توجه بسیاری از فلاسفه و دانشمندان مرتبط با حوزۀ دین قرار گرفته است. نظریات تکاملی می‌کوشند با مطالعۀ دین به عنوان یک پدیده طبیعی، به این پرسش پاسخ دهند. دو دسته نظریۀ تکاملی در خصوص این مسئله وجود دارد که عبارت‌اند از نظریۀ محصول فرعی و نظریۀ انتخاب گروهی. ما در این مقاله ضمن تحلیل و بررسی دو نظریۀ فوق، نشان می‌دهیم که این دو نظریه در پاسخ به پرسش فوق چندان موفق نیستند. تحلیل ما نشان می‌دهد که این دو نظریه در چهار محور اساسی با چالش مواجه هستند: (1) ابهام در مفهوم «سازگاری تکاملی دین»، (2) تلقی و تعریف محدود و ناقص از دین، (3) محدودیت‌ها و شکاف‌های تبیینی، و (4) عدم تمایز میان بنیان‌های طبیعی و عقلانی باورهای دینی.

یكي‌ از مشكلات‌ اجتماعي‌ كه‌ جامعة‌ ايران، بويژه‌ طي‌ دو دهة‌ گذشته، با آن‌ دست‌ به‌ گريبان‌ بوده، رشد نامتناسب‌ و بي‌روية‌ جمعيت‌ است. افزايش‌ چشمگير زاد و ولد از يك‌ سو و محدوديت‌ منابع‌ مالي‌ و امكانات‌ رفاهي‌ از ديگر سو، مشكلات‌ بسياري‌ را، هم‌ در قلمرو عمومي، يعني‌ برنامه‌ريزي‌هاي‌ توسعة‌ اقتصادي‌ و فرهنگي، و هم‌ در حوزة‌ خصوصي، يعني‌ تنظيم‌ امور خانواده‌هاي‌ ايراني، پديد آورده‌ است. از طرف‌ ديگر، واقعيت‌ها حاكي‌ از اين‌ است‌ كه‌ اكثريت‌ قريب‌ به‌ اتفاق‌ مردم‌ ايران‌ خواهان‌ آن‌ هستند كه‌ امور اجتماعي‌ خود را به‌ گونه‌اي‌ تنظيم‌ كنند و سامان‌ بخشند كه‌ با قوانين‌ اسلامي‌ و موازين‌ شرعي‌ مغايرت‌ نداشته‌ باشد. آنان‌ اين‌ پايبندي‌ را بخشي‌ از هويت‌ تاريخي‌ و فرهنگي‌ خود مي‌شمارند. با اين‌ همه، به‌ نظر مي‌رسد به‌رغم‌ رشد شايان‌ توجه‌ علم‌ فقه‌ در حوزه‌هاي‌ علميه، به‌ منظور تبيين‌ روزآمد موازين‌ فقهي‌ در زمينه‌هايي‌ از اين‌ دست‌ هنوز نيازمند تحقيق‌ و تتبع‌ بيشتر در فهم‌ و درك‌ زوايا و ظرايف‌ صورت‌ مسائل‌ هستيم. كتاب‌ بهداشت‌ و تنظيم‌ خانواده‌ مجموعة‌ چهار گفتار از آيت‌ الله‌ شهيد دكتر1 بهشتي،3 بهشتي‌ است‌ كه‌ در بهار سال‌1351 در جلسات‌ انجمن‌ اسلامي‌ پزشكان‌ با عنوان‌ «بهداشت‌ و تنظيم‌ خانواده‌ از نظر اسلام» ايراد شده‌ است. سابقة‌ طرح‌ بحث‌ به‌ اندكي‌ پيش‌ از آن‌ جلسات‌ بازمي‌گردد. در اوايل‌ دهة‌ پنجاه‌ سازمان‌ بهداشت‌ جهاني‌ تصميم‌ گرفت‌ كنفرانسي‌ را در رباط، پايتخت‌ كشور مراكش، برگزار كند و ديدگاه‌ انديشمندان‌ مسلمان‌ را در زمينة‌ تنظيم‌ خانواده‌ به‌ دست‌ آورد. بدين‌ منظور از صاحبنظران ‌22 كشور مسلمان‌ دعوت‌ كرد تا مقالاتي‌ در اين‌ زمينه‌ ارائه‌ دهند. در ميان‌ دانشمندان‌ شيعي‌ از دكتر بهشتي‌ نيز خواسته‌ شد تا به‌ يكي‌ از موضوعات‌ مورد بحث‌ كنفرانس‌ بپردازد. ايشان‌ موضوع‌ نازا كردن‌ و سقط‌ جنين‌ را در فقه‌ اسلامي‌ و بويژه‌ فقه‌ شيعه‌ انتخاب‌ كرد و مورد بحث‌ و بررسي‌ قرار داد و صورت‌ مكتوب‌ آن‌ را با عنوان: «حكم‌ الاجهاض‌ و التعقيم‌ في‌ الشريعة‌ الاسلامية» ارسال‌ كرد. ايشان‌ معتقد بود كه‌ بحث‌ پيشگيري‌ تا حد مطلوبي‌ مورد توجه‌ قرار گرفته‌ و در ميان‌ فقهاي‌ اسلامي‌ تحت‌ عنوان‌ عزل‌ از آن‌ بحث‌ شده‌ است، اما بحث‌ نازا كردن‌ و سقط‌ جنين‌ نيازمند بررسي‌ جدي‌تري‌ است، لذا اين‌ بحث‌ را ادامه‌ داد. پس‌ از آن‌ فرصتي‌ فراهم‌ شد تا ايشان‌ بتواند در داخل‌ ايران، در محفلي‌ علمي، زاويه‌هاي‌ مختلف‌ اين‌ بحث‌ را بكاود؛ در جمعي‌ كه‌ از زبده‌ترين‌ محققان‌ كشور با تخصصهاي‌ مختلف‌ در آن‌ حضور داشتند. حاصل‌ اين‌ بحثها نوارهايي‌ بود كه‌ پياده‌ شده‌ و به‌ صورت‌ كتاب‌ درآمده‌ است. بي‌گمان‌ بحث‌ تنظيم‌ خانواده‌ متضمن‌ تأكيد بر رعايت‌ مصالح‌ خانواده‌ و پيش‌بيني‌ مشكلات‌ كثرت‌ عائله‌ از جنبه‌هاي‌ اقتصادي، تربيتي‌ و اجتماعي‌ است. دانش‌ بهداشت‌ و تنظيم‌ خانواده‌ براي‌ توالد و تناسل، رعايت‌ فاصله‌ ميان‌ زايمانها، و درمان‌ كودك‌ و مادر، نظمي‌ را پيشنهاد مي‌كند و معتقد است‌ براي‌ هر خانواده‌ رعايت‌ تناسب‌ معيشت‌ با تعداد عائله‌ ضروري‌ است. آنچه‌ در باب‌ پيشگيري‌ از نگاه‌ فردي‌ و خانوادگي‌ مطرح‌ است، فقط‌ تنها كم‌ شدن‌ تعداد فرزندان‌ نيست، بلكه‌ برنامه‌ريزي‌ توأم‌ با آينده‌نگري‌ براي‌ رسيدگي‌ به‌ وضع‌ اطفال‌ و رعايت‌ فاصله‌ ميان‌ تولد نوزادان‌ است. نكتة‌ ديگر، يادآوري‌ اهميت‌ مسئوليتهاي‌ پدر و مادر و جامعه‌ در برابر فرزندان‌ است. بسياري، به‌ گمان‌ اينكه‌ حكومتها در امر برنامه‌ريزي‌ و تغذيه‌ و تأمين‌ نيازهاي‌ اقتصادي‌ كوتاهي‌ مي‌كنند و از امكانات‌ بالقوة‌ كشور و جهان‌ استفاده‌ نمي‌كنند، رعايت‌ اصول‌ تنظيم‌ خانواده‌ را ضروري‌ نمي‌دانند. به‌ همين‌ دليل‌ دكتر بهشتي‌ در آغاز سخن‌ به‌ ضرورتهاي‌ بهداشت‌ و تنظيم‌ خانواده‌ مي‌پردازد و واقعيتهاي‌ زندگي‌ كنوني‌ را توصيف، و تأكيد مي‌كند كساني‌ كه‌ در اين‌ زمينه‌ كار مي‌كنند عمدتاً‌ تحت‌ تأثير روحية‌ انساني‌ و عاطفة‌ عمومي‌ و متأثر از ناهنجاريها و نابسامانيهاي‌ كشورهاي‌ پرجمعيت‌ به‌ اين‌ سمت‌ و سو روي‌ آورده‌اند، و قدرتهاي‌ جهاني‌ نيز حتي‌ اگر انگيزه‌هاي‌ ديگري‌ داشته‌ باشند، دست‌ كم‌ در كشورهاي‌ خود اين‌ توصيه‌ را عمل‌ كرده‌ و داراي‌ خانواده‌هاي‌ كم‌فرزند هستند. مهمترين‌ فراز بحث‌ دكتر بهشتي، كه‌ در عين‌ حال‌ طولاني‌ترين‌ قسمت‌ را تشكيل‌ مي‌دهد، بحث‌ سقط‌ جنين‌ است؛ زيرا از نظر اكثر متفكران‌ و انديشمندان‌ مسلمان، و همچنين‌ صاحبنظراني‌ كه‌ در اين‌ بحث‌ علمي‌ حضور داشته‌اند، تنظيم‌ خانواده‌ و روشهاي‌ پيشگيري‌ چون‌ عزل‌ و مانند آن‌ بدون‌ اشكال‌ است، اما نسبت‌ به‌ سقط‌ جنين‌ بحث‌ و ترديد وجود دارد. مهمترين‌ نگراني‌ در نظر اين‌ گروه‌ شائبه‌ قتل‌ نفس‌ است. براي‌ همين‌ است‌ كه‌ دكتر بهشتي‌ تلاش‌ مي‌كند تا توضيح‌ دهد طبق‌ مباني‌ فقهي، جنين‌ پيش‌ از چهار ماهگي‌ موجود انساني‌ نيست، لذا سقط‌ جنين‌ در چنين‌ حالتي‌ قتل‌ نفس‌ نيست. مهمترين‌ دليل‌ ايشان‌ در اين‌ زمينه‌ رواياتي‌ است‌ كه‌ در بخش‌ ديات‌ آمده‌ و جنين‌ را پيش‌ از نفخة‌ روح، انسان‌ تلقي‌ نمي‌كند و دية‌ كامل‌ براي‌ آن‌ قائل‌ نيست. ايشان‌ خود را در اين‌ ميدان‌ تنها نمي‌انگارد و به‌ آرأ كساني‌ چون‌ محقق‌ حلي‌ در شرايع‌ الاسلام‌ و نجفي‌ در جواهر الكلام‌ استشهاد، و گاه‌ استناد، مي‌كند. يكي‌ از نكات‌ جالب‌ توجه‌ و خواندني‌ اين‌ كتاب‌ مباحث‌ و نقدهايي‌ است‌ كه‌ از سوي‌ انديشمنداني‌ همچون‌ استاد شهيد آيت‌ الله‌ مرتضي‌ مطهري‌ و علامه‌ فقيد آيت‌ الله‌ محمد تقي‌ جعفري‌ و شادروان‌ دكتر كاظم‌ سامي‌ طرح‌ مي‌شود، كه‌ به‌ نوبة‌ خود بر ارزش‌ كتاب‌ حاضر مي‌افزايد. گرچه‌ قالب‌ بحثهاي‌ موجود در اين‌ كتاب‌ به‌ شكل‌ سخنراني‌ است، اما آن‌ بحثها چنان‌ با طراوت، در محيطي‌ باز و با سعة‌ صدر طرح‌ شده‌ كه‌ جلسات‌ را به‌ ميزگردي‌ گرم‌ و گيرا تبديل‌ كرده‌ است. استاد مطهري‌ با تنظيم‌ خانواده‌ و ضرورتهاي‌ آن‌ با دكتر بهشتي‌ همراهي‌ مي‌كند و قبول‌ دارد كه‌ پيش‌ از انعقاد نطفه‌ همه‌ كار براي‌ مانع‌ شدن‌ آن‌ مي‌توان‌ انجام‌ داد، اما اعتقاد دارد عمل‌ سقط‌ جنين‌ خالي‌ از اشكال‌ نيست. سپس‌ استاد جعفري‌ به‌ ميدان‌ مي‌آيد. نكتة‌ مهم‌ ايشان‌ در نقد سخنان‌ دكتر بهشتي‌ اين‌ است‌ كه‌ از همان‌ زاوية‌ روايتي‌ و فقهي‌ به‌ نقد نظرية‌ حليت‌ سقط‌ جنين‌ مي‌پردازد. استاد جعفري، برخلاف‌ استاد مطهري، براي‌ استنباط‌ حكم‌ حرمت‌ به‌ استشمام‌ فقها (نه‌ استحسان، كه‌ دكتر بهشتي‌ نسبت‌ به‌ آن‌ اشكال‌ دارد) استناد مي‌كند؛ يعني‌ فضا و جو فقها را حول‌ دو روايت‌ مورد بررسي‌ قرار مي‌دهد و مي‌خواهد استنباط‌ كند كه‌ اين‌ عمل‌ نه‌ تنها كفاره‌ و ديه‌ دارد، بلكه‌ حرمت‌ هم‌ دارد؛ آنگاه‌ از تعبير «جنايت» در اسقاط‌ جنين‌ در كلمات‌ فقها براي‌ دليل‌ حرمت‌ سود مي‌جويد. دكتر بهشتي‌ به‌ اشكالات‌ و شبهات‌ پاسخ‌ مي‌دهد و با متانت‌ هميشگي‌ اصول‌ و مباني‌ خود را يادآور مي‌شود. در آغاز تأكيد مي‌كند اين‌ اشكالات‌ به‌ نظرية‌ ايشان‌ آسيبي‌ نمي‌رساند و سقط‌ جنين‌ پيش‌ از ولوج‌ روح، قتل‌ انسان‌ به‌ حساب‌ نمي‌آيد و اگر ميان‌ زن‌ و مرد توافق‌ حاصل‌ شد حرمت‌ ندارد. اما با اين‌ همه‌ يادآور مي‌شود كه‌ مطالبش‌ فتوا نيست‌ و اين‌ بحثها جنبة‌ راهبرد عملي‌ ندارد، و مي‌افزايد كه‌ بايد روي‌ اين‌ مسأله‌ بيش‌ از اين‌ مطالعه‌ و بررسي‌ كرد تا بتوانيم‌ وضع‌ خودمان‌ را در برابر اين‌ ادله‌ مشخص‌ كنيم، و از ياد نبريم‌ كه‌ گرايش‌ به‌ احتياط‌ امري‌ است‌ و بحث‌ علمي‌ و تحقيق، مسألة‌ ديگري‌ است. به‌ منظور تكميل‌ ديدگاهها، در كنار سخنان‌ دكتر بهشتي‌ نقطه‌ نظرات‌ ديگر حاضران‌ و سخنرانان‌ در آن‌ جلسات‌ را نيز در اين‌ كتاب‌ آمده‌ است، به‌ گونه‌اي‌ كه‌ خوانندگان‌ با مطالعة‌ اين‌ اثر با ديدگاههاي‌ مختلفي‌ در مورد كنترل‌ جمعيت‌ مواجه‌ خواهند شد كه‌ صاحبان‌ آنها سعي‌ داشته‌اند هر يك‌ را به‌ انديشة‌ ديني‌ مستند يا منسوب‌ سازند. همچنين، جهت‌ استفادة‌ بيشتر، مقالة‌ ارسالي‌ دكتر بهشتي‌ به‌ كنگرة‌ «الاسلام‌ و تنظيم‌ الاسرة» كه‌ به‌ زبان‌ عربي‌ نگارش‌ يافته‌ و تقريباً‌ همين‌ محتوا را به‌ زباني‌ فني‌ بيان‌ كرده، به‌ همراه‌ ترجمة‌ آن‌ پيوست‌ كتاب‌ حاضر شده‌ است. افزون‌ بر موضوعات‌ مطرح‌ شده،– مانند ضرورت‌ كنترل‌ مواليد در جامعة‌ اسلامي، استفاده‌ از عوامل‌ پيشگيري‌ از نظر اسلام، مسأله‌ تعقيم‌ و نازا كردن‌ طبي‌ زن‌ و مرد از نظر اسلام‌ و سقط‌ جنين‌ در مراحل‌ گوناگون‌ رشد آن‌ از نظر اسلام،– شيوة‌ استدلال‌ و استنباط‌ فقهي‌ دكتر بهشتي‌ در برخورد با مسايل‌ روز، جايگاه‌ نظرات‌ كارشناسي‌ در آن، دقت‌ نظر و موشكافي‌ مطالب‌ از سوي‌ شركت‌ كنندگان‌ در بحث‌ نيز در خور تأمل‌ بسيار است. افزون‌ بر اين، انتشار اين‌ گونه‌ مباحث‌ مي‌تواند به‌ لحاظ‌ تاريخي‌ نيز مفيد باشد، چرا كه‌ نمايانگر بستر فكري‌ نهضت‌ مردم‌ مسلمان‌ اين‌ مرز و بوم‌ است‌ كه‌ به‌ انقلاب‌ شكوهمند سال‌1357 انجاميد، و نيز حاكي‌ از بضاعت‌ فرهنگي‌ آن‌ است.

هر حركت‌ اجتماعي‌ كه‌ به‌ منظور اصلاح‌ جامعه‌ شكل‌ گيرد دو هدف‌ عمده‌ را دنبال‌ مي‌كند: نخست، رفع‌ موانع‌ و تخريب‌ ساختارهاي‌ نابهنجار؛ و دوم، ايجاد زيربناها و ساختارهاي‌ جديد. آن‌ تخريب‌ و اين‌ ايجاد بر مبناي‌ ملاكها و معيارهايي‌ صورت‌ مي‌پذيرد كه‌ بر اساس‌ آنها حركت‌ از وضع‌ موجود به‌ وضع‌ مطلوب‌ شكل‌ مي‌گيرد. انقلاب‌ اسلامي‌ ايران‌ نيز، كه‌ پس‌ از به‌ بن‌بست‌ كشاندن‌ حركتهاي‌ اصلاح‌طلبانه‌ توسط‌ پهلوي‌ها با هدف‌ رفع‌ موانع‌ اصلاح‌ و برپايي‌ جامعه‌اي‌ كه‌ زمينه‌ساز رشد و تعالي‌ انسانها باشد صورت‌ گرفت، دو هدف‌ اساسي‌ داشت: يكي‌ محو پايه‌هاي‌ ظلم، ستم، بي‌عدالتي، اختناق‌ و سركوب؛ و ديگري‌ تصحيح‌ و تشكيل‌ نهادها و ساختارهاي‌ جامعه‌اي‌ متفاوت. از همين‌ رو، پاسداري‌ از آزاديهاي‌ فردي‌ و اجتماعي‌ در برابر توسعه‌طلبي‌ گروههاي‌ فشار و سلطه‌طلبي‌ حكومت، از جمله‌ مهمترين‌ دغدغه‌هاي‌ فكري‌ و عملي‌ رهبران‌ و فعالان‌ انقلاب‌ بود. از ديگر سو، انقلاب‌ اسلامي، مانند هر نهضت‌ اصلاح‌طلبانة‌ ديگر، با توطئه‌ها و دسيسه‌هاي‌ داخلي‌ و خارجي‌ كه‌ يا در جهت‌ ويراني‌ نظام‌ نوپاي‌ جمهوري‌ اسلامي‌ و يا در جهت‌ كسب‌ و بسط‌ منافع‌ گروهي‌ يا فردي‌ قدرت‌طلبان‌ و سيطره‌جويان‌ صورت‌ مي‌پذيرفت، مواجه‌ بود. نخستين‌ سالهاي‌ تاريخ‌ ايران‌ پس‌ از انقلاب‌ پر است‌ از مشكلات‌ كوچك‌ و بزرگي‌ كه‌ هر روز در گوشه‌ و كنار اين‌ سرزمين‌ پهناور بروز مي‌كرد. در چنين‌ شرايط‌ فكري‌ و اجتماعي‌ بود كه‌ طي‌ سالهاي‌1357-60 بحث‌ «آزادي، هرج‌ و مرج‌ و زورمداري» از عمده‌ترين‌ مسايل‌ روز شد. شايان‌ توجه‌ اينكه‌ با توجه‌ به‌ كثرت‌ سازمانها، احزاب‌ و گروههاي‌ سياسي‌ بزرگ‌ و كوچك‌ در كشوري‌ كه‌ تازه‌ از اختناق‌ رسته‌ و جامعه‌اي‌ كه‌ تازه‌ طعم‌ آزادي‌ را چشيده‌ بود، در بسياري‌ از موارد ابراز عقايد سياسي‌ را به‌ مرز شايعه‌پراكني، تشويش‌ اذهان‌ و نشر اكاذيب‌ مي‌كشانيد و جو‌ سياسي‌ را گاه‌ به‌ حد‌ي‌ آلوده‌ و ملتهب‌ و پرتشنج‌ مي‌ساخت‌ كه‌ امكان‌ بازشناخت‌ واقعيت‌ از توهم، غوغاگري‌ از انتقاد، و حق‌ از باطل‌ را از شهرونداني‌ كه‌ در نخستين‌ تجربة‌ زندگي‌ آزادانه‌ قرار داشتند، سلب‌ مي‌كرد. چنين‌ بود كه‌ انجام‌ جلسات‌ مناظره‌ كه‌ در آن‌ احزاب‌ گوناگون‌ رو در روي‌ يكديگر و با صراحت‌ و شفافيت‌ به‌ توضيح‌ مواضع‌ خود بپردازند ضرورت‌ پيدا كرد. هنگامي‌ كه‌ «سازمان‌ صدا و سيماي‌ جمهوري‌ اسلامي» تصميم‌ گرفت‌ در اين‌ زمينه‌ نقش‌ بايستة‌ خود را ايفا كند، آيت‌الله‌ دكتر1 بهشتي،10 بهشتي‌ كه‌ هم‌ از رهبران‌ انقلاب‌ و طراحان‌ نظام‌ و هم‌ دبير كل‌ حزب‌ جمهوري‌ اسلامي‌ بود، با وجود مشغله‌هاي‌ روزمرة‌ فراوان، دعوت‌ را پذيرا شد. سابقة‌ شركت‌ دكتر بهشتي‌ در اين‌گونه‌ جلسات‌ اما، به‌ سالها پيش‌ از وقوع‌ انقلاب‌ اسلامي‌ بازمي‌گشت. دانشجويان‌ ايراني‌ دهة‌1340 ش‌ كه‌ در اروپا مشغول‌ تحصيل‌ بودند بخوبي‌ به‌ ياد مي‌آورند كه‌ وي‌ به‌ تأثير و اهميت‌ جلسات‌ گفتگوي‌ صادقانه‌ و شفاف‌ باوري‌ ژرف‌ داشت‌ و در جلسات‌ متعدد، چه‌ با انديشمندان‌ اديان‌ و مكاتب‌ فكري‌ ديگر و چه‌ با فعالان‌ و رهبران‌ گروههاي‌ سياسي‌ ايراني‌ مقيم‌ اروپا، شركت‌ مي‌كرد. آنچه‌ در تمامي‌ اين‌ مناظره‌ها و گفتگوها، و از جمله‌ در جلسات‌ مناظره‌اي‌ كه‌ متن‌ آنها را در اين‌ كتاب‌ خواهيد خواند، جلب‌ توجه‌ مي‌كند، انصاف‌ و متانت‌ در گفتگو، در عين‌ صلابت‌ و شفافيت‌ در تبيين‌ ديدگاهها و مواضع‌ از سوي‌ دكتر بهشتي‌ است. همان‌ گونه‌ كه‌ در ابتداي‌ جلسة‌ اول‌ آمده‌ است، گروههاي‌ سياسي‌ كه‌ حيات‌ خود را در گرو غوغاسالاري‌ و جنجال‌آفريني‌ مي‌ديدند از شركت‌ در اين‌ مناظره‌ها سر باز زدند. فاجعة‌ انفجار دفتر مركزي حزب‌ جمهوري‌ اسلامي‌ كه‌ تنها چند ماه‌ پس‌ از پخش‌ اين‌ مناظره‌ها رخ‌ داد، روشنگر اين‌ واقعيت‌ است‌ كه‌ غوغاسالاران‌ وجود فردي‌ مانند دكتر بهشتي‌ را كه‌ با تكيه‌ بر تواناييهاي‌ شگرف‌ خود در مديريت‌ حركتهاي‌ اجتماعي، انديشة‌ نظام‌مند، ايمان‌ ژرف‌ به‌ توانايي‌ دين‌ در ادارة‌ جامعه‌ و عشق‌ به‌ خدمت‌ به‌ مردم‌ ستمديدة‌ اين‌ مرز و بوم، در جهت‌ تحقق‌ آرمانهاي‌ بزرگ‌ و آرزوهاي‌ ديرينة‌ آنان‌ تلاش‌ مي‌كرد، برنتافتند و پس‌ از شكست‌ امواج‌ پياپي‌ تهمت‌ و افترا، حذف‌ او را تنها راه‌ نجات‌ خود يافتند. همانطور كه‌ در پيشگفتار كتاب‌ آمده‌ است، انگيزة‌ بنياد نشر آثار و انديشه‌هاي‌ آيت‌الله‌ شهيد دكتر بهشتي‌ از انتشار متن‌ گفتگوهاي‌ اين‌ جلسات‌ مناظره، افزون‌ بر آشنا ساختن‌ نسل‌ جديد جامعة‌ ايران‌ با افكار و انديشه‌هاي‌ دكتر بهشتي، پرتوافكني‌ بر بخشهاي‌ فراموش‌ شده‌اي‌ از تاريخ‌ نهضت‌ مردم‌ ايران‌ بوده‌ است. شايان‌ ذكر است‌ كه‌ تعداد جلسات‌ مذكور پنج‌ جلسه‌ بوده‌ است، اما در اين‌ كتاب‌ فقط‌ دو جلسه‌ آمده‌ است. اين‌ بنياد پس‌ از دو سال‌ تلاش‌ پيگير از طرق‌ گوناگون‌ جهت‌ به‌ دست‌ آوردن‌ نوارهاي‌ جلسات‌ باقيمانده‌ از آرشيو سازمان صدا و سيماي‌ جمهوري‌ اسلامي‌ ايران، همچنان‌ ناكام‌ ماند. لازم‌ به‌ يادآوري‌ است‌ دكتر بهشتي‌ بنابر روية‌ خود براي‌ شركت‌ در اين‌ گونه‌ جلسات، از قبل، رئوس‌ مطالب‌ بحث‌ خود را مكتوب‌ و در حين‌ جلسه‌ نيز سؤ‌الات‌ و يا انتقادات‌ مطروحه‌ دربارة‌ بحث‌ خود و همچنين‌ انتقاداتش‌ بر مباحث‌ مقابل‌ را نيز يادداشت‌ مي‌نمودند. تا در خلال‌ همان‌ جلسه‌ و يا در جلسة‌ بعد به‌ آن‌ موارد بپردازند. جالب‌ آنكه‌ ايشان‌ براي‌ پاسخگويي‌ به‌ مباحث‌ مطرح‌ شده‌ در اين‌ ميز گرد، بسياري‌ اسناد و مدارك‌ مختلف‌ را جمع‌ آوري‌ و دسته‌ بندي‌ كرده‌ بودند، تا ضمن‌ ارائه‌ بحث‌ مورد نظر، اسناد گفتار خويش‌ را نيز عرضه‌ نمايند. آن‌ يادداشت‌ها در اختيار بنياد نشر است‌ كه‌ به‌ عنوان‌ نمونه‌ چند گراور از آنها را به‌ ضميمه‌ همين‌ كتاب‌ براي‌ ملاحظه‌ آمده‌ است.

اين‌ كتاب‌ شامل‌ يازده‌ گفتار و نوشتار از آيت‌ الله‌ شهيد دكتر بهشتي‌ دربارة‌ مسايل‌ گوناگون‌ تربيتي‌ است. سابقة‌ ورود به‌ اين‌ قلمرو به‌ اولين‌ سالهاي‌ تحصيل‌ دكتر بهشتي‌ در قم‌ باز مي‌گردد. ايشان، كه‌ هم‌ به‌ سبب‌ توجهي‌ كه‌ به‌ اهميت‌ تربيت‌ نسل‌ جديد نشان‌ مي‌داد و هم‌ به‌ دليل‌ اكراه‌ در استفاده‌ از شهرية‌ طلاب، با تكيه‌ بر دانش‌ خود در زمينة‌ انگليسي‌ تصميم‌ به‌ تدريس‌ در دبيرستانهاي‌ قم‌ به‌ عنوان‌ دبير زبان‌ انگليسي‌ گرفت، پس‌ از مدت‌ كوتاهي‌ براي‌ مديريت‌ دبيرستان‌ تازه‌ تأسيس‌ شده‌ “دين‌ و دانش” به‌ همكاري‌ فراخوانده‌ شد. وي‌ طي‌ اين‌ سالها، نخستين‌ برنامه‌هاي‌ آموزشي‌ و تربيتي‌ مبتني‌ بر اصول‌ علمي‌ آموزش‌ و پرورش‌ نوجوانان‌ مطابق‌ با مباني‌ تربيتي‌ اسلام‌ طراحي‌ كرد و با دل‌ و جان‌ به‌ فعاليت‌ در اين‌ زمينه‌ پرداخت. حاصل‌ آن‌ تلاش‌ برنامه‌ريزي‌ شده، تربيت‌ نسلي‌ خلاق، عالم، و پاي‌بند به‌ اصول‌ اخلاقي‌ بود. بعدها از ميان‌ آن‌ نسل‌ نيروهاي‌ زبده‌اي‌ برخاستند كه‌ پيش‌ و پس‌ از انقلاب‌ اسلامي، كمر به‌ خدمت‌ خلق‌ بستند و در عرصه‌هاي‌ گوناگون‌ خوش‌ درخشيدند. دكتر بهشتي‌ در پي‌ ايجاد اين‌ حركت‌ نوين، و فعاليتهاي‌ ديگر اجتماعي‌ و سياسي، به‌ دستور سازمان‌ امنيت‌ رژيم‌ ستمشاهي‌ از خدمت‌ در آموزش‌ و پرورش‌ منفصل‌ و به‌ تهران‌ تبعيد گرديد. اما با بازگشت‌ ايشان‌ از آلمان‌ در سال‌1349 ، بار ديگر به‌ دعوت‌ همفكران‌ خود، و به‌ ويژه‌ شهيد حجت‌ الاسلام‌ دكتر باهنر، حجت‌ الاسلام‌ دكتر گلزاده‌ غفوري‌ و حجت‌ الاسلام‌ دكتر سيد رضا برقعي‌ جهت‌ تنظيم‌ و تأليف‌ كتب‌ تعليمات‌ ديني‌ به‌ همكاري‌ با سازمان‌ تأليف‌ كتابهاي‌ درسي‌ آموزش‌ و پرورش‌ پرداخت‌ كه‌ دستاورد آن‌ همكاري، ساماندهي‌ بنيادين‌ آن‌ كتابها، خصوصاً‌ در دورة‌ راهنمايي‌ و دبيرستان‌ بود كه‌ نوجوانان‌ تشنة‌ معرفت‌ را با سرچشمه‌هاي‌ ناب‌ و زلال‌ معارف‌ ديني‌ آشنا مي‌ساخت. در همين‌ دوران، با گروهي‌ از مبارزان، در سازماندهي‌ و توسعة‌ فعاليتهاي‌ “بنياد تعاون‌ و رفاه” و “مدرسة‌ رفاه” و همفكري‌ با مدارس‌ ديگري‌ كه‌ با هدف‌ تربيت‌ نيروهاي‌ متخصص‌ و متعهد شكل‌ گرفته‌ بودند پرداخت. از ديگر فعاليتهاي‌ ايشان‌ در اين‌ زمينه‌ مي‌توان‌ از تشكيل‌ گروهي‌ از متخصصان‌ متعهد به‌ منظور تهية‌ فهرستي‌ از كتابهاي‌ متناسب‌ براي‌ كودكان‌ و نوجوانان‌ ياد كرد كه‌ به‌ گسترش‌ كتابخواني، چه‌ در مدارس‌ و چه‌ در ميان‌ خانواده‌ها، كمك‌ شايان‌ توجهي‌ نمود. گفتارها و نوشتارهاي‌ اين‌ كتاب‌ را مي‌توان‌ در چند گروه‌ قرار داد. نخست‌ گفتارهايي‌ است‌ كه‌ بيش‌ از انقلاب‌ اسلامي‌ براي‌ اوليأ و مربيان‌ برخي‌ مدارس‌ ايراد گرديده. نوشتار “عادت” ترجمة‌ مقاله‌اي‌ با همين‌ عنوان‌ از ويليام‌ جيمز، فيلسوف‌ و روانشناس‌ معروف‌ امريكايي‌ است‌ كه‌ در نشرية‌ مكتب‌ تشيع‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است. برخي‌ ديگر از گفتارها، از سلسلة‌ مباحث‌ تفسير قرآن‌ ايشان، كه‌ به‌ موضوع‌ اين‌ كتاب‌ مربوط‌ بوده، انتخاب‌ گرديده‌ است. و سرانجام‌ چند گفتار كه‌ در همين‌ زمينه‌ و در سالهاي‌ پس‌ از پيروزي‌ انقلاب‌ اسلامي‌ ايراد شده‌ است. افزون‌ بر نكات‌ جالب‌ و سودمند دربارة‌ تعليم‌ و تربيت، آنچه‌ در لابلاي‌ سطور اين‌ گفتارها و نوشتارها به‌ چشم‌ مي‌خورد، تأثير انسان‌شناسي‌ دكتر بهشتي‌ است‌ كه‌ مُلهم‌ از انس‌ و الفت‌ ديرينه‌ و كاوشهاي‌ ژرف‌ ايشان‌ در كتاب‌ و سنت‌ است‌ كه‌ در آن‌ آزادي‌ و انتخابگري‌ به‌ عنوان‌ ويژگي‌هاي‌ برجسته انسان، نقشي‌ بس‌ مهم‌ ايفا مي‌كند. سعي‌ دكتر بهشتي‌ بر اين‌ بوده‌ كه‌ نشان‌ دهد بهره‌مندي‌ از موهبت‌ خداوندي‌ آزادي‌ نه‌ تنها با دينداري‌ و تربيت‌ ديني‌ در تضاد نمي‌افتد، كه‌ سرشت‌ بنيادين‌ روش‌هاي‌ تربيتي‌ متصف‌ به‌ اسلام‌ و قرآن‌ را تشكيل‌ مي‌دهد.