جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی متون تاریخ نگاری اسلامی، می تواند به عنوان مسیری برای فهم شیوه تفکر مسلمانان درباره گذشته در سده های نخست اسلامی تلقی شود. برای این امر می توان با انتخاب رویکرد نظری تفسیرگرایی و ره یافت معناکاوی، منظری متفاوت به این متون داشت. بر این مبنای نظری، داده های مولفان این متون، «گزارشی از واقعه» بر مبنای تفسیر و درک آن ها از رویدادهای گذشته است که در قالب «گزارش واقعه» - با ادعای برابری با عینیت رویداد - به مخاطب منتقل می شود. بر این اساس، شیوه گزارش دادن آن ها از رویدادهای گذشته، نشان دهنده نظام ارزشی و باورهای ایشان و آن مقوله ای است که به یک معنا ایدئولوژی مورخ نامیده می شود. بدین ترتیب، این نگاه ایدئولوژیک از گذشته، تصویری خاص و معنایی ویژه از آن را به مخاطب منتقل می کند و تاریخ گذشته در این بازنمایی/بازسازی، معنایی دیگر به خود می گیرد. این عمل – آگاهانه یا غیر آگاهانه – بر اساس درک ضرورت و نیازهایی در زمانه و زمینه ای که مورخ در آن قرار دارد، انجام می شود. بدین سان، با بازشناسی معنا و مضمون بازنمایی مورخ از گذشته، می توان به درک دشواره/مساله وی نزدیک شد،که محرک او برای مراجعه به تاریخ و نگارش آن بر اساس نگرش و روش معینی بوده است. از آن جا که هر مورخ، متعلق به یک بافت فکری و نیروهای اجتماعی باورمند به آن است، بنابراین، منافع و باورهای عقیدتی/سیاسی آن نیروها نیز در بازنمایی گذشته در نظر گرفته می شود. بنابراین، تاریخ از منظر روایتی که نیروهای اجتماعی از گذشته دارند، بازخوانی و بازنمایی می گردد.در این مقاله، کتاب تاریخ خلیفه بن خیاط، به عنوان نخستین نمونه تاریخ عمومی اسلام، بر اساس این رویکرد بررسی می شود. یافته های مقاله نشان می دهد، ابن خیاط بر مبنای شیوه تفکر اهل حدیث به تاریخ گذشته خلافت اسلامی نگریسته و به همین دلیل به حاشیه رانی، غیریت سازی و طرد خوارج، ایرانیان و ترکان در تاریخ خلافت پرداخته و هویت عربی/اسلامی و اقتدارگرایی خلافت اسلامی را برجسته ساخته است.

حاکمیت عباسیان که محصول جنبشی انقلابی و حرکتی آرمان گرایانه بود، در نخستین مراحل استقرار خود، در برخورد با بازماندگان رژیم اموی شیوه های قهر آمیز و خشونت باری در پیش گرفت. طولی نکشید که با تغییر نگرش خلفای عباسی، شماری از کارگزاران رژیم پیشین، در دوره جدید به خدمت گرفته شدند، تا در مناصب اداری، نظامی و قضایی به ایفای نقش بپردازند.دگردیسی در رفتار عباسیان نسبت به امویان، عمده ترین مساله ای است که این مقاله می کوشد به روش توصیفی-تحلیلی به تبیین آن همت گمارد و نشان دهد که عباسیان با گذر از دوره «کرسی لرزان سیاست» که به حذف شماری از بازماندگان اموی انجامید، سیاست شمول گرایانه ای در پیش گرفتند، تا اقوام و طوایف مختلف، از جمله کارگزاران بازمانده اموی در میان اعراب شمالی و جنوبی را به زیر چتر فراگیر خود درآورند و از این ره گذر، مانع از بازتولید رقابت های کهن میان آن ها شوند و با تبدیل تهدیدها به فرصت ها، از تجربه و مهارت کارگزاران اموی در تنظیم و روال مند کردن امور اداری، نظامی و قضایی خویش بهره گیرند.

مسموم سازی از جمله شيوه های رايج برای حذف مخالفان و رقيبان سياسی است كه از گذشته های دور در ميان حاكمان و سردمداران دول مختلف متداول بوده است. اين عمل چنان مخفيانه و زيركانه انجام می شود كه ممكن است تا مدت ها عامل جنايت نامعلوم باقی بماند. معاويه نخستين خليفه ای است كه با به كارگيری اين شيوه، به حذف مخالفان خود پرداخت. در اين پژوهش با بهره گيری از اطلاعات موجود در منابع تاريخی، انگيزه و راهكارهای معاويه برای حذف مخالفان از طريق مسموم سازی و نيز نحوه انتخاب عاملان اين اقدام با رويكردی توصيفی - تحليلي مورد بررسی قرار گرفته است. اين بررسی نشان می دهد، معاويه برای حذف برخی از رقبا و مخالفان سياسی اش، از روش مسموم سازی بهره می گرفت تا ضمن آنكه ردپايی از خود در اين جنايات باقی نگذارد، از بروز هر نوع واكنشی نيز جلوگيری كند. او به منظور تحقق نقشه هايش، درانتخاب عاملان قتل، به انگيزه های مادی و شخصی آنان توجه بسيار داشت و می كوشيد با اتخاذ تدابيری هوشمندانه در حين انجام جنايت و بهره گيری از فرصت های حساب شده، با موفقيت مخالفان را از سر راه خود بردارد.

با مرگ معاویة بن یزید (64 ه .ق) خلافت اموی دچار چالشی جدی شد که آن را تا آستانۀ انقراض پیش برد. در هر گوشه از قلمرو خلافت، مدعیانی قدرتمند همچون شیعیان، زبیریان و خوارج سر بر آوردند، اما با قدرت گیری مروانیان و ظهور عبدالملک بن مروان در عرصه سیاسی و به کارگیری امرایی قدرتمند همچون حجاج بن یوسف ثقفی، امویان توانستند بار دیگر قدرت از دست رفته را احیاء نمایند. حجاج با اعمال سیاست های خشن، تمام همّ خویش را مصروف سرکوب مخالفان نمود و حجاز و عراق را که کانون اعتراضات بود، آرام کرد و با گسترش فتوحات در شرق جهان اسلام، درآمد لازم را برای حکومت امویان فراهم نمود. در مقالۀ حاضر با تدقیق در زندگی و حیات سیاسی حجاج، نقش وی را در تثبیت و تحکیم دوباره خلافت اموی بررسی می کنیم.

اين نوشتار به مساله انحطاط دولت عباسيان در آغاز سده چهارم هجری قمری می پردازد که با تصرف بغداد به دست معزالدوله (334ه‍.ق) به نهايت خود رسيد. يکي از مراحل مهم در روند انحطاط اقتدار سياسي - نظامي اين دولت، در زمان مقتدرباله روي داد و آن، بر هم خوردن تعادل و توازن ميان اجزاي نظام عباسی بود. در اين نوشتار با ايجاد پيوند ميان سطوح تحليلی زمان مند (تاريخی) و هم زمانی (ساختاری)، عوامل و زمينه هايی که به مختل شدن کارايی نظام سياسی عباسيان انجاميد، در سه سطح زمان تاريخی تشريح می شوند. تمرکز اين نوشتار بر مرحله هايی از فرايند پيش گفته است که در دوره خلافت مقتدر روی داد. به عنوان نتيجه می توان گفت تنگناهای اقتصادی ای که عوامل آن در درازمدت شکل گرفت و تداوم يافت، به همراه تحول در ساختارهای نظامی و اداری، سرانجام به ايجاد بحران انجاميد. عدم کارامدی ديوان سالاری، و عدم توانمندی کنش گران غيرنظامی در مهار کردن آن، منجر به بر هم خوردن تعادل و توازن ميان اجزای نظام حکومتی عباسيان، و نهايتا ناکارامدی آن در رويارويی با چالش های پيشِ رو منتهی گرديد. اين امر راه را برای دخالت گسترده نظامی پيشگان و ايفای نقش فعال از سوی آنان گشود.

در ذيحجه سال 63 هجری، به دنبال شورشی در مدينه، كارزاری ميان سپاه يزيد و مدنيان در شرق مدينه رخ داد كه به اعتبار محل وقوع آن، واقعه حَرِه ناميده شد. اين واقعه هزينه های سنگينی، به ويژه برای مردم مدينه در برداشت. گذشته از تخريب، غارت و كشتار وحشتناكی كه صورت گرفت، هتك حرمت و رفتار غير اخلاقی بی سابقه اي سر زد كه به آسانی توجيهی برای آن نمی توان يافت. خشونت های اعمال شده از سوی شاميان، تنها در زمان درگيری نبود، بلكه حتی پس از شكست مدنی ها، هم چنان ادامه داشت. اين كه به راستی چه علل و عواملی موجب بروز اين واقعه گرديد و چرا شاميان به رفتاری روی كردند كه نه تنها با هيچ يك از موازين دينی، اخلاقی و انسانی هم سازی نداشت، بلكه با سنت های عربی نيز توجيه پذير نبود؟ در اين مقال كوشش مي شود تا علت يا علل واقعی رخداد حَرِه واكاوی شود و طبعاً منطق رفتار شاميان نيز تا حدی ذيل آن مفهوم می گردد، هر چند اين سخن به معنای تاييد عمل آنان نيست. فرضيه اصلی نوشتار آن است كه عميق شدن فاصله ميان انتظار مردم مدينه و آن چه در اختيار داشتند، موجب شورش آنان و به دنبال آن شكل گيری واقعه حَرِه گرديد و در نگاه شاميان اين اعتراض، سر بر آوردن رقابت كهن عربی بود كه سرسختانه می بايست سركوب شود.

عبدالرحمن بن حسن جبرتی(1168-1240/1756-1825) با نگارش تاريخ عجائب الآثار فی تراجم و الاخبار حوادث و تحولات دوره حساس و تاثيرگذاری از تاريخ متاخر اسلام را ثبت و ضبط كرده است. نخستين حضور استعمارگران اروپائی، بروز نخستين تمايلات استقلال طلبانه مصريان در برابر سلطان عثمانی و ظهور جريان وهابيت در حجاز، از حوادث بسيار مهمي هستند كه او با ديد ناقدانه و موشكافانه خود به تحليل و ثبت آن ها پرداخته است. اما تاكنون به زبان فارسی، پژوهش قابل اعتنايی در باب جبرتی و جايگاهش در تاريخ نگاری اسلامی تاليف نشده است. بنابراين در پژوهش حاضر به معرفی و تبيين مواضع خاص جبرتی در تاريخ نگاری مصر و تحليل آن پرداخته شده است. همچنين تلاش نگارنده در بخش مرتبط با تاريخ وهابيت بر آن بوده تا علاوه بر اعتنا به روايات جبرتی، به كمك اسناد و مكتوبات موجود در آرشيو عثمانی(تركيه) از منظر تازه ای به حوادث تاريخ دولت اول سعودی بنگرد.

در جامعه ی نوپای اسلامی، خلفای راشدین سیاست هایی را طراحی و اجرا کردند که مبیّن نوع تفکر و رفتار مذهبی آنان است. این نوشته درصدد تطبیق سیاست گذاری ها و اقدامات آنان با آموزه های دینی است. می توان فرض کرد که کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) منابع تعیین سیاست خلفا و ملاک و معیار سنجش رفتار مذهبی آنان به حساب می آمد. از نظر روشی، اصل کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) به عنوان "" اصول معیار"" در سنجش میزان تطبیق به شمار آمده اند. بررسی ها نشان می دهد که با وجود مقابله با برخی خطرها، سیاست گذاری ها و اقداماتی انجام شد که به نام سیره ی شیخین در کنار دو اصل پیشین مورد تأسی قرار گرفت. برکشیدن و برتری دادن به امویان نیز سبب بروز پرسش ها و حتی اعتراض های کسانی شد که اعمال همه و به ویژه خلیفه را با دین محک می زدند. در نتیجه، برخی اعمال آنان به قدری از ملاک های معیار دور بود که کوشش علی (ع) برای بازگرداندن جامعه به وضعیت دوران پیامبر (ص) و واداشتن آن به عمل به کتاب خدا و سنت نبوی، برای افرادی که برتری و امکاناتی یافته بودند، چندان خوشایند نبود.

عراق در عصر امویان محل ظهور و بروز اندیشه ها و آراء مختلف سیاسی و فکری متنوعی بود. پیشینه تاریخی، ترکیب اجتماعی، مرکزیت سیاسی و اقتصادی، آن را به عنوان کانون مهم بروز این گونه افکار و اندیشه ها درآورده بود. یکی از مهم ترین این آراء و اندیشه ها، غلو و حروفی گری بود. این نوشتار، چگونگی ظهور آراء و نمادهای رمزی و حروفی و سرچشمه ی حلول این افکار را در اندیشه ی مغیره بن سعید و نیز شکل گیری جریان مغیریه را بررسی نموده، با بهره گیری از روش های تحلیل تاریخی و فرقه شناسی به تبار شناسی اندیشه ها و واکاوی آراء این جریان سیاسی- مذهبی پرداخته است و پیوند میان این گونه اندیشه ها را با آراءگِنوسی ایرانیان و تمدن های بین النهرین و نظریات رمزی، حروفی و عددی نو افلاطونیان و فیثاغورثیان آشکار ساخته و نشان داده که مغیره بن سعید نخستین کسی است که افکار رازورانه و باطنی متأثر از افکار گنوسی بین النهرین را با آراء، اندیشه ها و برداشت های عددی، حروفی و رمزی پیوند داده، با این اقدام اولین جریان و مکتب حروفی را در عهد امویان به وجود آورده است.

طه حسین از اندیشمندان بزرگ مسلمان در قرن حاضر است که در آثار خود با روش های علمی و تحلیل برون دینی به بررسی حوزه­ های مختلف تفکر اسلامی می­ پردازد وی دارای آثار برجسته ­ای در حوزه تاریخ اسلام است. از آن جا که در پی تحولات دو قرن اخیر و فروپاشی امپراطوری عثمانی در کشورهای عربی، جریانی با تاکید بر مفاهیم عربی و نژاد عربی پدید آمده است و طرفداران این جریان می­ کوشند دلایلی برای تحکیم پایه­ های حکومت امویان و توجیه عمل کرد ایشان ارائه دهند، پژوهش حاضر در درجه اول با نگاهی تاریخی در پی دستیابی به نگرش طه حسین در مورد مبانی مشروعیت یک حکومت و در درجه دوم در پی بررسی دیدگاه وی پیرامون مشروعیت یا عدم مشروعیت خلافت اموی با تاکید بر شخص معاویه است.