جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابوحامد غزالی و خواجه نصیرالدین طوسی دو شخصیت متفکری هستند که با تحقیق وتلاش فراوان و نائل آمدن به کسب معرفت لازم در این حوزه، توانسته‌اند آرائی بسیار شگرف و تأمل برانگیز از خود به جای بگذارند. امام محمد غزالی با دیدگاه اشعری خود نبوت را در مرتبه‌ای می‌داند که در آن برای نبی بینشی حاصل می‌گردد که به وسیله آن قادر به دیدن عالم غیب می‌گردد. همچنین وی با استدلال‌هایی تحقق نبوت را اثبات می‌نماید غزالی نبوت را امری ضروری نمی‌داند هر چند از فوایدی برخوردار است و از منظر ایشان نبی در یک شرایط متعالی انسانی است و دارای نوعی اشرف از سایر مخلوقات است. غزالی در بیان ضرورت وجود نبی بیشتر به فواید دنیوی نبوت تاکید دارد. در مقابل خواجه طوسی(ره) با تفکر شیعی خویش نبوت را به دلایل متعدد ضروری می‌داند و از نگاه او نبی انسانی است که واسطه میان خداوند و سایر افراد بشر است. ایشان ضرورت نبوت و وجود نبی را به دلیل فوائد زیادش برای بشریت که در آن هم خیر دنیا نهفته است و هم آخرت بر خداوند واجب و ضروری می‌داند و این ضرورت را از جانب خداوند با توجه به حسن قبح عقلی نوعی لطف و از جانب حق تعالی بر می‌شمرد. وی معجزه را دلیل بر صدق نبوت نبی می‌داند.

چکیدهاز گذشته تا به حال تمامی انسان ها با این تفکر زندگی کرده اند که از این دنیای فانی به سرای باقی پا می گذارند تا بتوانند در آن جاودانهشوند. همه انسانهای مومن بر این باورند که راحتی و آسایش انسان در جهان آخرت مشروط به یافتن راه نجات و رستگاری در این دنیا می‌باشد تا به کمک آن بتوانند؛ مصالح رستگاری را جمع آوری کنند و بار سفر بر بندند. به همین دلیل بحث نجات و رستگاری و ارایه تصویری روشن از سعادت ضرورت دارد. بر این اساس اندیشمندان مسلمان راه کارهای جالبی را برای دستیابی به رستگاری به تصویر کشیده اند. هدف نگارنده در پژوهش حاضر، بررسی مبانی کلامی محمدغزالی و جوادی آملی در مساله نجات و رستگاری است. این دو اندیشمند مولفه ها و مختصاتی را برای دستیابی به سعادت بیان داشته اند؛ از جمله ایمان و عمل صالح ، اختیار و کمال و هم چنین مهمترین مبانی کلامی که غزالی مطرح می کند عبارتند از:پذیرش توحید، وجود نفس و نبوت در حالی کهجوادی آملیعلاوه بر آن اصل امامت را برای رستگاری مهم می داند. از طرفی نظام فکری غزالی برگرفته از مبانی اشعری و آن چه در نوشته های کلامی، فقهی و عرفانی او درباره نجات و رستگاری مطرح شده، کمال حداقلی است؛ یعنی رهایی از جهنم و قرار گرفتن در مرتبه پایین بهشت که این همان نجات است ولی جوادی آملی که مشرب اندیشه او در چهارچوب قرآن و عترت و تحت تاثیر فلسفه ملاصدراست، هندسه رستگاری را علاوه بر کمال حداقلی، کمال میانی و حداکثری که قرار گرفتن در مرتبه میانی و عالی بهشت است، را در سایه اعتقاد و عمل به اصل امامت می داند. کلید واژگان:نجات - رستگاری- محمد غزالی- جوادی آملی

غزالی یکی از پر آوازه‌ترین دانشمندان اهل سنت، در زمینه نحوۀ تعیین جانشینی پیامبر صلی الله علیه وآله، نظریه ‏بیعت واحد بر مبنای شوکت و استیلای قدرت را برمی‌گزیند. وی در پی مشروعیت بخشیدن به نهاد ‏خلافت در عصر خویش، معتقد است اگر فرد صاحب شوکت، با خلیفه بیعت کند، عقد امامت بسته ‏می‌شود.‏‎ ‎نهاد مطلوب از دیدگاه غزالی حکومتی است که در رأس آن خلیفۀ عباسی با مشروعیت بخشی ‏سلطنت سلجوقی، قدرت لازم را بر اساس بیعت واحد به انضمامشوکت به همراه قدرت و استیلاء برای ‏خلافت خود کسب می‌نماید. آن چنان که در زمان صدر اسلام تنها با بیعت عمر با ابوبکر، امامت ابوبکر ‏تثبیت شد. اگر چه غزالی وجوب امامت و خلافت را قبول دارد، اما وجوب امام را فرعی فقهی می‌داند که ‏وظیفه امام تنها حفظ مصالح دنیوی امت و حفظ نظم و جلوگیری از فتنه است.‏‎ ‎وی معتقد است که ‏هیچ‌گونه نصی بر امامت وجود ندارد و ادعای امامت نسبت به حضرت علی علیه السلام دارای فقدان نص ‏متواتر بوده و بر اساس خبر واحد است.‏‎ ‎بنابراین وی با رد روش نص نتیجه می‌گیرد، تنها راه باقی مانده ‏برای نظریه امامت، طریق انتخاب خلیفه و امام از راه «انتخاب» است. در مقابل این دیدگاه، امامیه، ‏امامت را جزء اصلی از اصول دین قرار می‌دهند که امام تنها زعامت سیاسی را عهده‌دار نیست و معتقد ‏است که انتخاب امام، مجعول به جعل الهی است و دست انتخاب را در آن بهره‏ای نیست و مردم, ‏شوراء, نخبگان جامعه و نهایتاً بیعت واحد نقشی در جعل آن نخواهند داشت. بر این مبنا پیامبر صلی الله علیه و آله، ‏جانشین پس از خود را به تعیین الهی در مناسبات گوناگون و به نقل‌های مختلف معرفی کرده است. ‏نصوص متواتر در کتاب، و سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است که فرض مبتنی بر خبر واحد بودن تنصیصی بودن امر امامت را زیر سوال ‏می‌برد.‏‎ ‎این رساله بر مبنای جمع‌آوری دیدگاه‌ها و آرای غزالی، بررسی شبهات، تحلیل، نقد و جمع‌بندی ‏آن‌ها پیرامون امامت می‌باشد و مشروعیت دیدگاه «انتخاب» را با نبود نص در روش انتخاب مردمی بر ‏پایه بیعت واحد مورد تخطئه قرار می‌دهد و در مقابل چنین اندیشه‌ای، با وجود نص در امر تنصیصی بودن ‏امر امامت، زوال روش انتخاب را با نشان دادن اختلاف خیزبودن آن نشان می‌دهد.‏‎ ‎بنابراین در گردآوری ‏و تدوین این پژوهش، در گام اول سعی شده است با توجه به منابع دست اول اهل سنت و همچنین با ‏توجه به آیات و نیز روایات مورد قبول عامه، ضمن تخطئه قرار دادن مدل ارائه شده انتخاب، یگانه راه در ‏گزینش امام را, مدل تنصیص الهی معرفی می‌کند.‏

این تحقیق با عنوان آموزش معنوی از آثار امام محمد غزالی با هدف تبییناین رویکرد این تحقیق کتابخانه ای و نقلی است . هدف اصلی از مطالعه حاضر تهیه پاسخ مناسب برای این پرسش که:« ابعاد فردی و اجتماعی آموزش معنوی از دیدگاه غزالی کدامند؟»1-

تاریخ را به دوره های مختلفی مانند دوره باستانی دوره قرون وسطی و دوره جدید تقسیم کرده اند دوره جدید را نیز به دوره های دیگر مانند رنسانس رفرماسیون (اصلاح دین) و روشنگری تقسیم کرد. رنسانس و رفرماسیون سده های پانزدهم و شانزدهم را در بر می گیرد و روشنگری سده ی هفدهم و بویژه سده ی هجدهم را شامل می شود. در قرون وسطی عقل و دین هردو حجت بودند. اگر سخت از توانایی عقل می رفت توانایی آن در شناخت دین بود نزاع متملکان و فلاسفه جهان مسیحیت و اسلام بر سر میزان توانایی عقل تطابق عقل و دین و تقدم یکی بر دیگری بود قرون وسطی را با هر منظری که نگاه کنیم گذشته دین خود را منعکس می کرد. عقل گرائی قبل از عصر روشنگری ویژگی ضد دینی یا غیردینی نداشت.

ارتباط باید و نبایدهای اخلاقی با باید و نبایدهای دینی چگونه است؟ آیا اخلاق در مرحله تعیین اصول کلی خود متکی بر دین است یا مستقل از آن؟ در این پژوهش پاسخ امام محمد غزالی به این پرسش ها مورد بررسی قرار می گیرد. غزالی در اخلاق اساس را بر دین و اعتقاد به خداوند می گذارد و امر و نهی خداوند را پایه فضایل و رذایل اخلاقی می داند. او ملاک شناخت حسن و قبح افعال را شرع می داند، بدین معنا که هرچه شارع به حسن بودن آن امر کند، آن حسن است و هرچه را که شرع به قبیح بودن آن امر کند، قبیح خواهد بود. بنابراین، غزالی خوبی و بدی افعال را چیزی جز تعلق امر و نهی الهی به آنها نمی داند و به همین سبب بدون یک قانونگذار الهی نمی توان قانون اخلاقی داشت و هیچ کاری خوب و بد نیست مگر اینکه خداوند بدان فرمان دهد و یا از آن نهی فرماید. او مقصد نهایی اخلاق را سعادت اخروی می داند و هدف آن را حفظ و تقویت فضایل پیشین و به وجود آوردن فضایلی جدید در انسان می‌داند، به گونه ای که انسانها را به موجوداتی برتر و متعالی مبدل سازد. غزالی معرفت خداوند را ممکن می داند. برهمین اساس همه اعمال اخلاقی باید معطوف به کمال نفس و به قصد نیل به سعادت اخروی باشند که نهایت آن قرب خداوند است.غزالی منکر تأثیر معرفتی عقل است و عقل را تا آنجا که آدمی را به نور ایمان رهبری کند، می پذیرد و معتقد است که عقل در پرتو شرع هدایت می شود به این معنا که عقل مفسر و مبین شرع، و شرع هدایتگر آن است. درباره حسن و قبح عقلی می گوید که حسن و قبح از اوصاف ذاتی اشیاء نیست تا فهم آنها کار عقل باشد بلکه وصفی اضافی است و خواست شرع در این مورد تعیین کننده است و عقل فقط فرامین شرع را می فهمد. او برهان عقلی را در برابر وحی کافی نمی داند و معتقد است معرفت شرع، کامل تر و تمام تر از معرفت عقل است و بدین سبب لازم است که عقل در امور جزئی به شرع توسل جوید.غزالی معتقد است دین در تعیین اصول کلی اخلاق نقش اصلی را ایفا می کند لذا دین را هم در مقام تعریف و هم در مقام اثبات و هم در مقام ثبوت پشتوانه اخلاق می داند. حتی می توان از عبارات غزالی در خصوص دین و اخلاق، ارتباط روان شناختی را نیز استنباط کرد، به این معنا که فرمان دادن یا ندادن خداوند به انجام کاری می تواند در دینداران ایجاد انگیزه کند و در انجام دادن و ندادن یک عمل موثر باشد.

انسان با تأمل در خویشتن خویش، در می‌یابد، گرچه مشتمل بر دو جزء تن و روان است، لکن اصل اصیل او روان (نفس) است که منشأ تمام حرکات و حیات و تعقل‌اش است. درک هستی و چیستی انسان وابسته به نفس شناسی است. از این رو این مبحث توجه همه متفکران را به خود معطوف کرده است. غزالی به عنوان یک اندیشمند مسلمان خواستار کنکاش در این حوزه است. او در اکثر قریب به اتفاق رسائل‌اش نظریات خود را در مورد انسان به ویژه نفس بیان می‌کند.ابوحامد مدعی است، نفس شناسی خود را بر پایه آگاهی عمیق از آموزه‌های وحیانی بنا نهاده است. تحقق این آگاهی در مرتبه نخست توسط علم حصولی است. در مرتبه عالی فقط از طریق مکاشفه، مشهود می‌گردد. او در خصوص انسان شناسی به هدف تفکیک آراء موافق و مخالف فلاسفه با آموزه‌های وحیانی، خود را ملزم به بررسی دقیق آراء ایشان به ویژه بوعلی (به لحاظ تأثیری که بر اندیشمندان مسلمان داشته است) می‌داند. بر اساس همین هدف، کتاب «تهافت الفلاسفه» را به نگارش در می‌آورد و رویکرد فلاسفه را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد، تا آشکار کند که برخی احکام آن‌ها با احکام شرع مخالف است. همچنین احکام موافق آن‌ها از ادله‌ی کافی و وافی برخوردار نیست. با این وجود غزالی در بسیاری از مباحث، متأثر از بوعلی است. او همسو با بوعلی قائل به نفس نباتی، حیوانی و انسانی است و نفس ناطقه را غیر منبطع در جسم، مجرد، حادث زمانی و باقی می‌داند که متصرف در تن (جزء غیر اصیل انسان) است. یک قرن بعد ابن رشد با رویکردی مشائی، انسان شناسی غزالی را مورد انتقاد قرار می‌دهد. در قرن حاضر آشتیانی فیلسوف تعلیم یافته در مکتب حکمت متعالیه، انسان شناسی غزالی را نقد و بررسی می‌کند و معتقد است که او هیچ یک از احکام شرع و عقاید فلاسفه را به طور عمیق و دقیق درک نکرده است.

خالی شدن انسان از ایمان، یعنی مرگِ او؛ بدین معنا که انسان تمام داراییِ خویش را از دست خواهد داد، جسمش را روحش را و وجودش را. خداوند هیچگاه حضور خود را از انسان دریغ نمی‌کند. ابوحامد محمد غزالی و سورن آبو کی‌یرکگوردو متفکر بزرگ جهان اسلام و مسیحیت، در جهت الهی کردن انسان و رسیدن به ‌ایمان واقعی در تلاش بوده‌اند و هر کدام از آنها راه حل هایی در این زمینه ارائه داده‌اند؛ غزالی در این راه به مقولاتی مانند عقل، نفس، انسان، اخلاق، تصوف و عشق می‌پردازد و در نهایت با تعاریف خاصی که از آنها ارائه می‌دهد سعی بر آن دارد که‌این موارد را هم جهت و همسو نماید تا به کشف شهود یا همان نور نبوی دست یابد. کی‌یرکگور نیز در همین جهت برای انسان سه سپهر استحسانی، اخلاقی و ایمانی قائل می‌شود. او با گذر از دو سپهر ابتدایی و رسیدن به سپهر ایمانی، همچون غزالی ایمان حقیقی را آمیخته با رنج و ریاضت می‌داند. ایمان او دارای خصوصیاتی همچون انفسیت، لحظه، شورمندی، تناقض و ... می‌باشد. نکته قابل توجه آنجاست، تعاریفی که‌این دو متفکر از ایمان دارند، دارای جهات مشترک بسیاری همچون تجربه درونی، ازدیاد و نقصان، متعلق نهایی ایمان و ... است. اما در این میان اختلافاتی نیز به چشم می‌خورد که ‌ایمان غزالی را از ایمان کی‌یرکگورجدا می‌سازد.

در میان متفکرانی که به جاودانگی نفس همراه با بدن قائل اند، یعنی دوگانه انگاران، دو دیدگاه وجود دارد؛ دیدگاه برانگیختگی و دیدگاه بدن جدید. بر اساس دیدگاه برانگیختگی نفس باقی است و با بدن دنیوی مجدداً در آخرت برانگیخته می شود. بر مبنای دیدگاه بدن جدید انسان موجودی دوبعدی و واجد جسم و نفس است. نفس غیر مادی، جاودانه و حافظ این همانی شخصیت انسان است و تفاوتی نمی کند که تداوم زندگی اخروی نفس با همین بدن دنیایی یا با بدنی دیگر باشد. غزالی و سویین برن هر دو به دیدگاه بدن جدید معتقدند. شباهت اساسی دیدگاه دو متفکر، پذیرش اصول و مبانی نظریة بدن جدید است. اما تفاوت های آنان در این است که از نظر غزالی جاودانگی نفس ذاتی است و تداوم حیات نفس بدون بدن ممکن است، اما خداوند می تواند فعالیت نفس را متوقف کند او در تمام این مباحث خود را ملتزم به شرع می داند. در حالی که از نظر سویین برن جاودانگی نفس به ارادة الهی است و نفس بدون مغز قادر به هیچ گونه فعالیتی نیست، البته خدا می تواند نفس را بدون بدن فعال کند.

از آن‌جا که غزالی از مهم‌ترین مربیان اسلامی است و از سوی دیگر، عقل در تربیت اسلامی از عناصر مهم و جدی قلمداد می‌شود، بنابراین در این نوشتار سعی شده، میزان توجه غزالی به عقل در تربیت دینی مورد بررسی قرار گیرد.به طور کلی بر خلاف آن‌چه درباره غزالی شهرت پیدا کرده،وی به عقل و تاثیر ویژه آن در دین اهمیت نشان داده است، هدف اصلی وی از تربیت، زمانی تحقق می‌یابد که مربی به تربیت عقلانی شخص توجه کند و رویکرد تربیتی خود را در دوران بعد از بلوغ، بر تربیت عقلانی استوار کند. وی به مبانی فلسفی تربیت تا آن‌جا توجه نشان داده است که مبداشناسی، مقصدشناسی، راهنماشناسی، ارزش‌شناسی و انسان شناسی او، تا حدی زیادی مبتنی بر عقل است؛ در این راستا می‌توان نشان داد که عقل در تمامی مراحل دینداری شخص حضور دارد و دینداری حقیقی بر مبنای عنصر عقل شکل می‌گیرد.البته باید به اصول تربیتی تفّرد و تدّرج در منظومه عقاید او توجه کرد، زیرا بر این مبنا توجه او به عقل در برخی افراد نسبت به افراد دیگر و برای هر فردی در دوران مختلف زندگی‌اش متفاوت است.