جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیان کلیاتی از عقاید اسلامی بر طبق مذهب شیعه امامیه است. در این کتاب از منظری عقلی و نقلی به بحث در مورد اصول عقیدتی تشیع پرداخته شده و استدلال‌هایی در زمینه اثبات توحید، نبوت، امامت و معاد ارایه گردیده است. نگارنده ابتدا بر لزوم تحقیق در زمینه مسایل عقیدتی و شناخت پیدا کردن صحیح نسبت به این قبیل از مباحث تأکید کرده و رابطه اسلام و ایمان و مفهوم فطری بودن مسایل اعتقادی اسلام را بیان کرده است. آنگاه به اثبات وجود خداوند متعال و توحید او پرداخته و تحلیلی روایی از اسماء و صفات الهی ارایه نموده و برخی از مهمترین صفات حق‌تعالی را تفسیر نموده است. در ادامه به تحلیل جبر و اختیار و اثبات عدل الهی پرداخته و به شرح مکتب فکری و عقیدتی امامیه در زمینه نفی جبر و تفویض مطلق و اثبات امر بین امرین مبادرت ورزیده و ادله عقلی و نقلی این مباحث را مطرح کرده است. اثبات ادله وجوب نبوت و امامت و عصمت انبیا و ائمه، اثبات معاد و برزخ و مباحثی در مورد رجعت و شفاعت از دیگر مندرجات مهم مطرح شده در این نوشتار است.

کتاب حاضر به زبان عربی در موضوع عقاید و کلام شیعه امامیه نگاشته شده است. عنوان این اثر برگرفته از بخشی از زیارت غدیریه امام هادی(ع) است. مباحث این کتاب در دوازده فصل سامان یافته است. طریق کسب معرفت الهی، فطرت، نبوت، عصمت انبیاء، وحی، روح، نفس، انواع معرفت، ادیان آسمانی، سقیفه بنی ساعده، فرق اسلامی، فرق شیعه، حکومت الهی، روش تعیین حاکم، امامت و ... از جمله مباحثی است که در این اثر بدان پرداخته شده است.

بررسی ابعادی از مسائل مربوط به توحید، عدل، نبوت و امامت با استناد به ادله عقلی و نقلی است. در این نوشتار سعی شده است به روشی استدلالی و استناد به آیات و روایات اصلیترین اعتقادات شیعه امامیه در مورد مسائل کلامی فوقالذکر بیان شده و ادله مربوط به آنها بیان شود. نویسنده نخست به بیان ادله مربوط به توحید و وحدانیت خدا و اثبات وجود صانع پرداخته و توضیحاتی در مورد مفهوم اسماء و صفات الهی ارایه کرده است. آن گاه به بیان ادله عقلی و نقلی مربوط به اثبات نبوت عامه و خاصه و نیز ضرورت و حکمت ارسال رسل و انزال کتب پرداخته و دلایل و نصوص مربوط به امامت امامان دوازدهگانه را ذکر نموده و ادله اثبات امامت و ضرورت آن بعد نبوت را تبیین کرده است. وی همچنین به ادله مربوط به افعال الهی و نفی جبر و تفویض پرداخته و نسبت بین افعال خدا با افعال خلق را با رویکردی قرآنی و روایی بررسی کرده است.

در میان مکاتب کلامی شیعه، حله تأثیرگذارترین مدرسه کلامی در روش و آرای کلام معاصر شمرده می شود. این نوشتار به بررسی نقش «حدیث اعتقادی» در «استنباط کلامی مکتب حله» با تأکید بر شاخص ترین اندیشمندان تأثیرگذار در این مکتب، یعنی سیدبن طاووس، خواجه طوسی، ابن میثم بحرانی و علامی حلی پرداخته است. جریان های کلامی حله برخی نقل گرا و برخی عقل گرا و عده ای نیز به دنبال راهی میانه بودند. این جریان ها در شاخص های مختلف روشی، اختلافات مهمی داشتند. از روش های استنباطی جریان نقل گرا می توان به مواردی چون: طرد عقل بسندگی، حضور حداکثری نقل، اعتبار مضمونی و نه رجالی، فهم ترکیبی قرآن و حدیث اشاره نمود. از روش های استنباطی جریان عقل گرا نیز می توان مواردی مانند: مبناگروی عقلی، ساختارسازی در مقام تنظیم، توجه به بطون معنا و تاویل مخالف ملزومات عقل را برشمرد. جریان عقل گرای حله به ویژه روش علامه حلی، کلام امامیه را وارد مرحله جدیدی کرد که سیطره تأثیرگذاری آن تا زمان حاضر ادامه یافته است.

شرح و بررسی مبانی عقلی و نقلی توحید، اسماء، صفات و افعال الهی به ویژه عدل خدا، با توجه به اصول اعتقادی شیعه امامیه است. در ابتدای این نوشتار کلیاتی در مورد معنای علم کلام و مفاهیم عام مندرج در این علم مطرح شده و هدف علم کلام و روش‌های آن برای تبیین اصول دین و عقاید اسلامی از راه عقل و نقل بیان شده است. آنگاه به بررسی راه‌های معرفت خداوند متعال و اثبات وجود او از طریق براهین عقلی، فطری و قلبی و نیز توجه و دقت در آثار و عظمت خلقت پرداخته شده و تحلیلی از اسماء و صفات الهی، کیفیت استعمال آن‌ها و نیز نقش آن‌ها در معرفی خداوند، ارایه شده است. در ادامه نویسنده به تبیین مفهوم توحید و ادله عقلی و نقلی مبتنی بر آن پرداخته و مراتب توحید اعم از توحید در عبادت، توحید در ذات، توحید در صفات و توحید در افعال را شرح داده و برخی از صفات الهی مانند: علم، قدرت و خالقیت که جزء صفات اصلی خداوند متعال هستند را شرح داده است. در بخش دیگری از کتاب نویسنده به تفسیر عدل خداوند پرداخته و مبانی عقلی مربوط به آن مانند حسن و قبح عقلی و رابطه آن با عدل خدا را بررسی نموده است. در همین راستا وی به تبیین مسایل مربوط به جبر و اختیار و قضا و قدر الهی پرداخته و از منظر عدل الهی به تشریح مبانی آن از دیدگاه شیعه امامیه پرداخته است.

تلخيص المحصل، تلخيص و تحليل انتقادى كتاب «محصل أفكار المتقدمين و المتأخرين» امام فخر رازى مى‌باشد. كتاب المحصل مورد اهتمام علمايى؛ همچون قطب‌الدين مصرى (شاگرد فخر رازى)، نجم‌الدين دبيران كاتبى قزوينى، ابن كمونه، ابن خلدون، عصام السفراينى، ابى حامد شبلى و خواجه نصير طوسى بوده است، چنانكه بر اين كتاب شرح و حاشيه نوشته‌اند. خواجه نصيرالدين طوسى در مقدمۀ كتاب علت تأليف كتاب را اين‌گونه بيان مى‌كند: «در اين زمان از كتب اصولى كه بين مردم متداول است، جز كتاب محصل كتابى در دست نيست و آن نيز برخلاف نامش؛ مشتمل بر غث و سمين بسيار مى‌باشد. خواستم كه آن را از زوائد خالى و مهذب نمايم و آنچه بحث در آن واجب است، ذكر كنم. اگرچه عده‌اى از افاضل بر اين كتاب شروحى نوشته‌اند و براى توضيح و تبيين مطالب آن جهد و كوشش فراوانى كرده‌اند، ليكن هيچ يك چنانكه بايد موفق نگشته و از عهدۀ آن چنانكه قاعدۀ انصاف است، برنيامده‌اند». در نام اين كتاب اختلاف است، چنانكه ابن شاكر در كتاب فوات الوفيات از آن به تلخيص في علم الكلام نام مى‌برد و قاضى نورالله در مجالس المومنين شرح المحصل ناميده و صاحب كشف الحجب و الاستار تلخيص المحصل خوانده است. و در نزد اكثر علماء به نقد المحصل مشهور است. خواجه از تأليف اين كتاب در سال 669ق فارغ گشته و آن را به علاءالدين عطاملك جوينى اهداء مى‌كند. كتاب به طور كلى به چهار ركن و هر ركن گاه به اقسام و مسائلى تقسيم مى‌شود كه در ذيل مى‌آيد: الركن الاول في المقدمات: مؤلف در اين ركن 3 مقدمه بيان مى‌كند. مقدمۀ اول در بيان علوم بديهيه و مباحث مربوط به آن مى‌باشد. مقدمۀ دوم در موردنظر و احكام آن مى‌باشد. در مقدمۀ سوم مؤلف به دليل و اقسام آن مى‌پردازد. او دليل را به ادلۀ نقليه و عقليه و مركب از اين دو تقسيم مى‌كند و استدلال را تقسيم مى‌كند به قياس، استقراء و تمثيل. سپس در توضيح هر يك از آنها و اين كه كدام يك از آنها افادۀ علم مى‌كند، سخن مى‌گويد. الركن الثانى في تقسيم المعلومات: مؤلف حول موجودات، معدوم و حال بحث مى‌كند. او موجودات را در تقسيمى به واجب و ممكن تقسيم كرده و خواص واجب لذاته و ممكن لذاته را طى مسائلى بيان مى‌كند. او در تقسيمى ديگر موجودات را به قديم و محدث تقسيم كرده و محدث را به عرض و جوهر تقسيم مى‌كند. او اعراض را به دو قسمت اصلى تقسيم مى‌كند: الاعراض في غير الحى و الاعراض التى لا يتصف بها غير الحى و هر كدام از اين دو را هم به اقسامى ديگر تقسيم كرده و احكام هر يك از آنها و احكام كلى اعراض را بيان مى‌كند. او اجسام را به جواهر فلكيه و عنصريه و مركبات تقسيم مى‌كند و ملائكه و جن را از جواهر مجرده مى‌داند. و در خاتمۀ اين ركن بحث مى‌كند، از احكام موجودات كه عبارت است از مباحث وحدت و كثرت و علت و معلول. الركن الثالث في الالهيات: مؤلف مباحث الهيات را به چهار قسم تقسيم مى‌كند. قسم اول در بيان ذات خداوند و اثبات وجود بارى تعالى مى‌باشد. در قسم دوم ابتداء بحث مى‌كند، از صفات سلبيه خداوند عز و جل، سپس در مورد صفات ثبوتيه او سخن مى‌گويد. در قسم ثالث مؤلف بحث مى‌كند، از افعال خداوند و از قضاء و قدر و اثبات مى‌كند، حسن و قبح عقلى را و اين كه خداوند عادل است. در قسم رابع از اسماء بارى تعالى بحث مى‌كند. الركن الرابع في السمعيات: مؤلف بعضى از مباحث اعتقادى را از سمعيات شمرده و در چهار قسم آنها را بيان كرده است(البته بايد توجه داشت كه تقسيم‌بندى ابواب كتاب از فخر رازى است). القسم الاول في النبوات: مؤلف در اين مبحث از معجزات و فوائد بعثت، ضرورت نبوت، عصمت انبياء(ع) و افضليت انبياء از ملائكة بحث مى‌كند. القسم الثانى في المعاد: در اين مبحث از معاد، نفس، تناسخ، وعد و وعيد بحث مى‌شود. القسم الثالث في الاسماء و الاحكام: مؤلف در اين مبحث از ايمان و كفر و مسائل مربوط به اين دو بحث مى‌كند. القسم الرابع في الامامة: مؤلف در اين مبحث ابتداء اقوال فرق مختلف را حول وجوب امامت بيان كرده، سپس فرق مختلف شيعه را به اماميه، كيسانيه، زيديه و غلاة تقسيم كرده و عقائد آنها را بيان مى‌كند. او فرق مختلف كيسانيه و زيديه را شمرده و عقائد هر يك از آنها را بيان مى‌كند و در پايان مبحثى را اختصاص مى‌دهد به مذهب اماميه و شرح عقائد و اثبات حقانيت آن.