جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب های 4 جلدی احتجاج ترجمه اثر معروف کلامی شیعه (ابومنصور احمد بن علی طبرسی) است که پیرامون مناظرات و احتجاجات پیامبر، ائمه و اصحاب ایشان در مقابل مخالفان ایشان نگاشته شده است و توسط احمد غفاری مازندرانی ترجمه شده است. این ترجمه سلیس نبوده و به نثر قدیمی نگاشته شده است. در ضمن وی بر این ترجمه اضافاتی از مقدمه و فهارس، ایجاد نکرده و فقط به ترجمه متن کتاب پرداخته است. تنها کاری که انجام داده است، کتاب دو جلدی احتجاج را در چهار جلد ترجمه نموده است. مولف علاوه بر مباحث اصول مکتب اثنی عشری شیعه همانند امامت و خلافت به مباحث مهدویت و توقیعاتی که در زمان غیبت صغری به دست شیعیان و علما رسیده اشاره کرده است. در مجموعه کتب احتجاج به موضوعاتی مانند: معنای جدال به احسن، احتجاج پیغمبر با یهودان، فضایل امیرالمومنین (ع)، داستان سقیفه بنی ساعده، احتجاج علی (ع) درباره خلافت، احتجاج علی (ع) بر طلحه و زبیر، احتجاج علی (ع) بر احبار یهود، احتجاج فاطمه (س) در موضوع فدک، خطبه امام حسن (ع) در بیان فضیلت اهل بیت (ع)، احتجاج زینب (س) بر کوفیان، احتجاج امام باقر (ع) در معرفت خدا، احتجاج امام صادق (ع) بر ابن ابی العوجا و ابوحنیفه، احتجاج امام رضا (ع) بر زندیق در وجود خداوند و صفات او، احتجاج امام عصر (ع)، توقیع در رابطه با غلات و دیگر موضوعات مرتبط اشاره شده است.

در این نوشتار ضمن اینکه مفاهیمی مانند جبر و اختیار، قضا و قدر، گناه نخستین و لطف (فیض) در اصطلاح و کاربرد مسیحی آن و... مورد مطالعه قرار گرفته است، دیدگاه آگوستین قدیس در موضوع جبر و اختیار که مورد اختلاف با دیگر کشیش معاصرش، پلاگیوس بوده، مورد بررسی قرار گرفته است. ما این دیدگاه ها را با ترجمه نامه های آگوستین علیه پلاگیوس و پیروان او به دست آوردیم. در ادامه مباحث، تفکرات ابوالحسن اشعری در جبر و اختیار و تفسیر نظریه کسب توسط وی نگاشته شده است. همچنین دیدگاه مخالفین او یعنی فرقه معتزله و تطبیق دیدگاه های این دو فرقه در کلام اسلامی با دیدگاه آگوستین و پلاگیوس در جبر و اختیار نیز مطرح گردیده است. آگوستین با استفاده از نظریه فیض راه برون رفت از باتلاق جبرگرایی را در کلام مسیحیت کاتولیک گشوده است، همان شیوه ای که ابوالحسن اشعری با تکمیل و تدوین نظریه کسب پیموده تا از اتهام جبرگرایی مصون بماند، هر چند منتقدین ایشان بر این باورند که این نظریه ها نتوانسته این دو متکلم نامور را از اتهام جبرگرایی برهاند. در این مقاله علاوه بر طرح مباحث فوق الذکر به سایر وجوه اشترک یا افتراق این دو اندیشمند موثر در کلام مسیحی و اسلامی به شیوه توصیفی تحلیلی و ابزار کتابخانه ای پرداخته شده است.

قدمت جبر و اختیار در افعال انسان، به دوره های آغازین مباحث کلامی در تاریخ بشر برمی گردد. در این میان، جبری یا اختیاری بودن ایمان و کفر، از جایگاهی بس رفیع برخوردار است. این موضوع، ذهن اندیشمندان بسیاری را به خود مشغول داشته و هنوز هم مَطمح نظر متکلّمان می باشد. فخر الدین رازی و علاّمه طباطبایی، دو بزرگ اندیشه اشعری و امامی، در جای جای آثار خود، به این موضوع پرداخته، و ابعاد گوناگون آن را کاویده اند. آن چه را این دو، در تفاسیر خود، بیان کرده اند، از جامع ترین پژوهش های ژرف در این زمینه است. طبق مبانی این دو دانشمند، رسیدن فخر رازی به جبری بودن ایمان و کفر، و دستیابی علاّمه طباطبایی به «امر بین الامرین» در این زمینه، امری قابل پیش­ بینى است.

در این نوشتار، چگونگی تاثیر فلسفه اسپینوزا در حقوق جزائی و کیفر جرائم مورد بحث قرار خواهد گرفت. بنابراین در ابتدا باید نظریه فلسفی اسپینوزا و نیز تاثیر آن را در اخلاق و تکلیف مورد بحث قرار گیرد. آنگاه بر اساس فلسفه و فلسفه اخلاق اسپینوزا به فلسفه حقوق کیفری از دیدگاه او بپردازیم.

سعدی با وجود این که اصل آزادی و اختیار انسان را هرگز به طور کامل نفی نکرده، به شدت تحت تاثیر اندیشه های جبرگرایانه و تقدیرگرایی ناشی از آن بوده است. اغلب سعدی پژوهان در ریشه یابی جبرگرایی وی، اندیشه های اشعری را مهم ترین عامل دانسته اند؛ در حالی که این رویکرد ریشه ها و سرچشمه های کهن تری دارد و چنان که یافته های این پژوهش نشان می دهد، سعدی جدا از اقتضای اوضاع سیاسی و مذهبی و اجتماعی خاص روزگار خود، و در عین اثر پذیری از اندیشه های اشعری با اندیشه های زروانی نیز آشنا بوده است. این جستار به منظور راه یابی به اصالت اندیشه های سعدی در این زمینه و همسو با تبیین هر چه بیشتر این موضوع انجام گرفته و در آن به بیان مهم ترین اصول این نوع تفکر، یعنی اهمیت و نقش موثر آسمان و ستارگان، قدرت دهر و روزگار و به ویژه اهمیت تقدیر و بخت در زندگی انسان از دیدگاه سعدی و تطبیق آن با یکی از منابع اصلی اندیشه های زروانی- مینوی خرد- پرداخته شده است.

مسأله شر یکی از مهم ترین مسائل فلسفی است که به شکل های مختلف مطرح می شود و به آموزه های دینی نقد وارد می کند. آگوستین و ابن سینا برای فائق آمدن بر این مسأله از راه حل عدمی بودن شرور استفاده کرده اند. اما آیا این را حل می تواند تمامی مصادیق شرور را شامل شود؟ ابن سینا با طرح نظریه عدمی بودن شرور، درصدد حل مسأله در برخی از مصادیق شرور است و برای حل مشکل شرور وجودی، از راه حل نظام احسن استفاده می کند. نظریه آگوستین به دلیل این که همه شرور را عدمی می داند و در عین حال همه آن ها را به «گناه» ارجاع می دهد، غیرواقع بینانه و دارای تعارض درونی است. به نظر می رسد نظریه ابن سینا در حل مسأله شرور به جهت به کارگیری راه حل های مختلف از توفیق بیشتری برخوردار است.

این مقاله به دنبال یافتن پاسخ این پرسش است که با توجه به ازلی و ذاتی بودن علم و اراده خداوند، آیا این صفات تغییر پذیرند؟ در صورت مثبت بودن پاسخ، این تغییر چگونه و در چه شرایطی رخ می دهد؟ پرسش بالا در آموزه بداء، که از عقاید پیروان فرقه شیعه اثنی عشری است، به خوبی پاسخ داده شده است. در میان اندیشمندان شیعه، در مورد بداء، دو رویکرد به چشم می خورد: در رویکرد اول، بداء نوعی نسخ است و نسبت آن به خدا مجازی تلقی می شود. یکی از ایرادهای این رویکرد این است که همه مسلمانان نسخ را قبول دارند؛ بنابراین اگر بداء امری مستقل از نسخ بوده، نسبت آن به خدا حقیقی است. این رویکرد، که از تاویل روایات اهل بیت (ع) برگرفته شده است، بداء را اظهار امر تازه از علم مخزون خدا می داند. به نظر می رسد علت مخالفت بعضی از فرقه های مسلمان با بداء، برداشت نادرست از آن است که مستلزم نسبت دادن عجز و جهل به خداوند می شود. اما با توجه به آیه "کل یوم هو فی شان" که سلطنت مطلق خدا بر هستی را ثابت می کند، حکمت عدم استمرار وضع سابق، که معنای درست بداء است، توجیه روشنی می یابد. مقاله رویکرد دوم را اثبات می کند که دو نتیجه مهم از آن به دست می آید: نخست این که حقیقت بداء مستلزم هیچ تغییری در علم و اراده خدا نیست. بنابراین مخالفت بعضی فرقه ها با بداء منطقی نیست؛ و نتیجه دوم این که اختلاف فرق دیگر با شیعه صرفا لفظی و سطحی است.

بررسى نظام مسئله جبر و اختیار که بخش انسانى قضا و قدر است، به ویژه از جنبه قرآنى و روایى آن، ضمن نیاز به مبادى تصورى موضوع در اصل متوجه مبادى تصدیقى آن مى‏باشد. مستندات نظریه‏هاى جبرى صفات خداوند مانند علم ازلى، خالقیت مطلقه، مشیت عام است. تقریر قرآنى و کلامى این آرا، و دلایل آنها و نشان دادن نقطه ضعف‏هاى دلایل ایشان همراه با تذکر به توالى و همگونى نتایج این نوع تقریرهاى ناصواب، و نیز پیش فرض‏هایى که دست مایه برداشت‏هاى ناصواب و آیات قرآنى و صفات الهى شده‏اند، در این نوشتار مورد بررسى قرار گرفته است.

1-1-کلیات نگاه انسان به آزادی و اختیار ،به روزهای اولیه ی انسان نخستین، یعنی حضرت آدم و حوا بر می گردد .جبر و اختیار به عنوان آموزه ای مهم از نخستین مباحث عقایداسلامی، سهم زیادی از بحث های کلامی را از دانش دینی به خود اختصاص داده است . (قدردان قراملکی ،1384) در اهمیت مساله ی جبر و اختیار، باید در نظر گرفت کهتمام علوم مربوط به موضوع انسان، علوم روانی با اقسام گوناگونش ،علوم اقتصادی ،حقوقی ،اخلاقی ،سیاسی و ...زمانی می توانند خود را برای بهره برداری کامل، آماده کنند که مساله ی آزاد بودن یا مجبور بودن انسان و محدود? ی عمل او بطور نهایی روشن شده باشد .مساله ی جبر و اختیار از دیر گاه مورد توجه فلاسفه و دانشمندان بوده است .تاریخ ابتدای بحث معلوم نیست. از متفکرین گذشته، مشهورترین شخصیت علمی و فلسفی که این مساله را با اهمیت احساس کرده و بطور مفصل و منظم به آن پرداخته است، ارسطواست . پس آن که آفتاب فرهنگ یونانی غروب می کند، این مسأله نیز مانند سایر مسائل علمی و فلسفی، بایگانی می شود تا آنگاه که درخشندگی فرهنگ اسلامی به جوامع بشری می تابد .(جعفری ،1379) این مسأله از یک سو مسئله ای انسانی و از سوی دیگر الهی و یا طبیعی است. از آن جهت که موضوعش انسان است این سوال مطرح است که انسان، مختار است یا مجبور؟به این دلیل که طرف دیگر مسئله خدا یا طبیعت است، این سوال مطرح است که آیا اراده و مشیت (قضا و قدر الهی )و یا عوامل جبری (نظام علت و معلولی)طبیعت انسان را آزاد و یا مجبور نموده است؟ به همین اعتبار این مسئله یکی از عمومی ترین مسائل علمی بشری است. آدمیان همواره با این پرسش روبرو بوده اند که آیا در اعمال و رفتار خویش آزاد و مختار ند یا نه؟ در پاسخ به این پرسش ؛گروهی در ورطه جبر، فرو رفته و در پی انکار هر گونه آزادی عمل برای انسان بر آمده اند. در مقابل، جماعت دیگری بدین اعتقاد روی آورده اند که انسان در افعال و رفتار خویش از آزادی مطلق و بی قیدی برخوردار است. در این میان، گروهی تلاش نموده اند تا به دور از افراط و تفریط، تصویری معقول و خرد پسند از آزادی و اختیار آدمی، ارائه کنند. (سعیدی مهر ،1375) شایان ذکر است مسائل یاده شده با توجه به نقش بنیادین اختیار آدمی در رقم زدن سرنوشت و ساماندهی به زندگی انسان ها سبب شده تا مسأله اختیار آدمی در میان ملل مختلف و دانشمندان رشته های گوناگون علمی و پیروان و اندیشه وران ادیان به عنوان یک مسأله ی مهم و سرنوشت ساز همواره مورد توجه قرار گیرد. حاجت به بیان نیست که بحث جبر و اختیار با توجه به ماهیت آن می تواند مسئله ای نو و چالش برانگیز باقی بماند؛ از همین رو، مجموعه یافته ها و تالیفات تولید شده موید این امر است.1-2- بیان مسئلهتاکنون، کتب و مقالات مختلفی به موضوع تعلیم و تربیت اسلامی از جنبه های گوناگون پرداخته اند. تقریباَ در تمامی این کتب به یک سری از مسائل عمده در تعلیم و تربیت اسلامی اشاره شده است؛ مانند نقش عقل و خرد و اهمیت آن در اسلام، مبانی انسانی شناسی اسلامی، شیوه های تعلیم و تربیت، مراحل آن و از این نمونه ها؛ اما در این حوزه، پاره ای از مسائل اساسی همچنان بی پاسخ مانده است. از جمله این مباحث، می توان به موضوع رابطه و یا به عبارتی نسبت آزادی و تربیت در اسلام اشاره داشت. بنابراین، یکی از سوالات اساسی در حوزه ی تعلیم و تربیت اسلامی می تواند همین رابطه ی تربیت و آزادی باشد.(شمشیری ،2:1385 ).منظور از تربیت و عمل تربیتی در نظام چهارچوب آموزشی و پرورشی، فرایندی است که رکن اصلی آن، برنامه ریزی برای نیل به هدف تربیتی است. طبق این تعریف، می توان عمل تربیتی را عملی هدفدار دانست و عناصر آگاهی و اراده را در آن دخیل کرد. اگر عملی بدون برنامه ریزی و قصد قبلی، اثر تربیتی به جا بگذارد، نمی توان آن را عملی تربیتی شمرد. (اعرافی،110:1376).انسان در گستره هستی، تنها موجودی است که باید به مدد عناصری همچون عقل، دانایی و اختیار و آزادی در جولانگاه دنیا به تنظیم و تبویب امور خود بپردازد. میزان ارزش و اصالت اعمال او، بسته به آگاهی و بینش و انتخاب هایی است که در میان چند راهی ها از خود بروز و ظهور می دهد .در همه ی مکاتب و نحله های عقیدتی و فکری، خصوصاَ مکتب وحیانی اسلام، آن عملی مأجور و مثاب است که با مهندسی عقلانی و توأم با خواست واراده فرد باشد؛ بنابراین، عملی که از سر اتفاق و اکراه صورت پذیرد، فاقد هرگونه ارزش و توجهی است. در این میان، بدیهی است، تربیت که جوهره ی آن طلب و خواست فرد است، دارای اهمیت مضاعف است. درآموزه های شرع مقدس اسلام، شرط بهره مندی از حیات پاکیزه و پاداش کثیر و رسیدن به مقام رضا و قرب الهی ایمان (نیت، انگیزه) و عمل صالح یاد شده است .درحال حاضر، میان جامعه ی علمی کشور، اندیشمندان زیادی به بحث پیرامون اختیار و ارتباط آن با تربیت پرداخته اند؛ اما با بررسی و تحقیقی که از سوی نگارنده این پایان نامه به عمل آمده تاکنون پژوهشی پیرامون بررسی جایگاه و نقش اختیار در تربیت انسان از دیدگاه علامه طباطبائی صورت نگرفته است؛ از همین رو، موضوع از یک سوبا عنایت به اهمیت و حساسیت امر تربیت و نقش آن در سعادت انسان با بهره گیری از عنصر آگاهی و اراده، و از سوی دیگر، شخصیت کم نظیر علامه در جهان اسلام، محقق را برآن داشته است تا این موضوع رادر نظرگاه و اندیشه های علامه محمدحسین طباطبائی (ره)بررسی و جلوه های افکار او رادراین زمینه، برای جامعه ی تعلیم و تربیت روشن نماید.1-3-اهداف تحقیقهدف از انجام این تحقیق، بررسی و شناخت موضع و نظرگاه علامه طباطبائی (ره)در رابطه با نقش ، جایگاه و سهم اختیار و قدرت انتخاب در امر تربیت انسان است. محقّق بر آن است تا با بررسی آراء و نظرات علامه در حوز? ی جبر و اختیار، زمینه را برای درک بهتر اندیشه‌های وی در این خصوص، فراهم‌ نموده و در نهایت به ارائه‌ی چارچوبی مفهومی از تربیت انسان، در استناد به نقش و جایگاه مفاهیم جبر و اختیار بپردازد.هدف اصلیارائه چارچوبی مفهومی از تربیت از منظر علامه با ملاحظه ی نقش اختیار و قدرت انتخابگری انسان در زندگی.اهداف فرعی1.