جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در اسلام شرط قبولي اعمال و رسيدن به حد نصاب ارزش، ايمان به خدا و جهان آخرت است. اما اين سخن بدان معنا نيست که در اسلام ساير اعمالي که حسن فعلي دارند، بی‌ارزش‌اند؛ زيرا ممکن است برخي اعمال ارزش‌هايي زير حد نصاب داشته باشند و درعین‌حال انسان را براي ترقي معنوي آماده کنند. در مقابل، اگر رفتاري داراي حسن فعلی باشد، اما ناشي از کفر و عناد باشد، حتماً ارزش منفي دارد و نه‌تنها در عالم آخرت که محل ظهور ارزش‌ها، پاداش‌ها و فضيلت‌هاست، هيچ نتيجة‌ مثبتي براي فاعل آن نخواهد داشت، بلکه مستحق عذاب نيز خواهد شد. براي مثال، اگر فرد مؤمنی گناهان کوچکي مرتکب شده باشد، هرچند ايمانش محفوظ است، اما به همان اندازه از کمال نهايي دور خواهد شد؛ زيرا اين گناهان کم‌کم او را از فضاي معنوي و الهي دور کرده، به وادي ديگري سوق مي‌دهد.

آزادی از مهم‌ترین مفاهیم، در طول دو سدۀ اخیر بوده است. با شکل‌گیری جنبش مشروطه، این مفهوم به‌ یکی از محورهای مناقشۀ سیاسی تبدیل شد و در این میان شیخ فضل‌الله نوری، با توجه به اندیشۀ مشروعه‌خواهی‌اش، آن را منافی دین می‌دانست. دهه‌ها بعد، با شکل‌گیری اسلام سیاسی فقاهتی، یکی از مفاهیم مهم آن، باز هم «آزادی» بود. آیت‌الله مصباح یزدی نسبت به این مفهوم تأملاتی دارد که در پژوهش حاضر به این پرسش اساسی پرداخته می‌شود که این تأملات نسبت به اندیشۀ شیخ فضل‌الله، چه تفاوت‌ها و چه شباهت‌هایی است؟ روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و یافته‌های پژوهش نشان داد که برخی مصادیق مهم آزادی، مانند آزادی بیان، که در مشروطه دارای اهمیت زیادی بود، در منظومۀ فکری شیخ فضل‌الله نفی شده و اساساً در «تضاد» با شرع و در «نفیِ» آن قلمداد شده است. آیت‌الله مصباح، آزادی را اساساً رهایی از بندگی طاغوت و عبادت غیر خدا می‌داند و البته، در شباهت با شیخ فضل‌الله، آزادی در معنای غربی و لیبرال را نمی‌پذیرد، ولی آن را در چهارچوب نظام اسلامی، پذیرفته و از این جهت با شیخ فضل‌الله متفاوت است.

ارزش­ها سلسلۀ امور تجویزی هستند که مبتنی بر مجموعه­ای از باور­ها با هدف عینیت بخشیدن به مفاد آن باور­ها تنطیم و ارایه می­گردند. باورها به مثابۀ مبانی و ارزش­ها به منزلۀ بایدها و نبایدها در واقع دو رکن اصلی یک مکتب فکری به شمار می­روند. یکی از مسایل بنیادین در قلمرو ارزش­ها کشف معیارهای سنجش مفاهیم ارزشی می­باشد. مقالۀ حاضر با تمرکز بر انجام چنین رسالتی در صدد است ضمن مراجعه به آثار علامه مصباح یزدی، با روش توصیفی-تحلیلی و در مواردی نقلی-روایی با تکیه بر رویکرد استنتاجی، به هدف تبیین معیارهای مزبور از منظر علامه مصباح بپردازد. یافته­های پژوهش نشان می­دهد عناصری چون نظام­مندی، اصالت، عقلانیت، پایداری، انتقال پذیری، عمق، همسویی با هدف آفرینش، استحکام، اشراف ولایت الهی و انگیزه­مندی نمونه معیارهای سنجش ارزش­ها از منظر علامه مصباح به شمار می­روند. مجموعه آثار و در مواردی سیرۀ رفتاری علامه مصباح از جمله ابزار و منابع این پژوهش خواهد بود.

استاد مصباح یزدی به نقش‌آفرینی شرور ارزشی در کمال اخلاقی انسان تصریح می‌نماید. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی به دنبال پاسخگویی به سؤال «بین شرور ارزشی و کمال اخلاقی انسان چه رابطه‌ای وجود دارد؟» می‌باشد و یافته‌های تحقیق عبارتند از: در ایضاح مفهومی ایشان، معیار سنجش کمال و مصلحت، از ملاک فردی باید به ملاک عرفی و نوعی تغییر یافته و عرف بشری سنجه خیر یا شر قرار گیرد. وجود شرور ارزشی سبب می‌شود که در پرتو آزمایش‌های گوناگون دنیایی، ارزش‌ها، کارکرد خود را داشته و از این رهگذر انسان را در آگاهی یافتن از ارزش‌های خود، رسیدن به قرب الهی، بهره‌مندی از وحی، انتخاب درست، آزمایش و قطع وابستگیِ مذموم به دنیا یاری رسانند. این موارد همگی در قالب لطف الهی به بنده برای رسیدن به کمال اخلاقی که همان درک فقر مطلق موجودات در پیشگاه الهی، رفع حجب بین عبد و رب و قرب الهی است، تحلیل می‌شود.

شناخت اراده از جهات مختلف مهم و بلکه ضروری است؛ از جمله اینکه اراده‌شناسی بخشی از انسان‌شناسی است و می‌تواند در جهت تحول علوم انسانی موجود و تولید علوم انسانی اسلامی مؤثر باشد. در این مقاله، دیدگاه‌های صدرالمتألهین و علامه مصباح یزدی به همراه برخی مبانی تبیین و مقایسه شده‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، این دو دیدگاه با اینکه شباهت بسیاری به یکدیگر دارند، با پیامدهای مختلفی در علوم انسانی همراه هستند. صدرالمتألهین اراده را از صفات وجود بماهو وجود می‌داند و برای آن مفهومی مشکک به تشکیک عامی و حقیقتی مشکک به تشکیک خاص قائل است. بر این ‌اساس، وی برای همۀ موجودات مجرد و مادی، اراده قائل است، همۀ اراده‌ها را به لحاظ حقیقت واحد و از نظر مرتبه و تعین متعدد می‌شمارد و ارادۀ هر موجود متعینی را جلوه و نشانه‌ای از ارادۀ حق‌سبحانه به لحاظ مرتبۀ آن موجود تلقی می‌کند، اما علامه مصباح اراده را در همۀ موجودات ساری ندانسته و آن را از صفات وجودهای مجرد می‌داند. از سوی دیگر، ایشان حتی وحدت مفهوم اراده در موجودات مجرد را هم نمی‌پذیرد و برای اراده سه مفهوم عام، خاص و اخص مطرح می‌کند که تنها یکی از آن‌ها میان خداوند و مخلوقات مشترک است. همچنین وی متناسب با دیدگاه خود در زمینۀ تشکیک طولی و عرضی، نوعی ارتباط تشکیکی میان ارادۀ خداوند و اراده‌های مخلوقات و نوعی تباین بین اراده‌های مخلوقات هم‌عرض معتقد است.

يکي‌ از مباحث مهم در زمينة اخلاق، که در هر مکتب اخلاقي بايد به آن پرداخته شود و کاربردهاي مختلفي نيز دارد، «قلمرو اخلاق» يا به‌ تعبيري قلمرو ارزش‌هاي اخلاقي است. اين بحث با تعريف اخلاق ارتباط روشني دارد؛ زيرا مي‌توان اخلاق را به‌گونه‌اي تعريف کرد که فقط بخشي از ارزش‌ها را شامل شود؛ چنان‌که مي‌توان آن را به‌گونه‌اي ديگر تعريف کرد که دايره‌اش وسيع‌تر باشد. هرچند در محافل علمي در اين زمينه کم‌وبيش اختلافاتي به‌چشم مي‌خورد. ارزش اخلاقي به چيزي اطلاق مي‌شود كه در كمال نهايي انسان مؤثر است. ازاين‌رو، همه واجبات فردي و اجتماعي و مستحبات بايد به گونه‌اي انجام شوند كه زمينه‌ساز سعادت انسان شوند. البته بايد توجه داشت كه ارزش اخلاقي در عرف، شرع و از نظر عقل به نيت وابسته است. اولاً بايد رفتار داراي حسن فعلي باشد. ثانياً، ارزش‌هاي اخلاقي و معنوي در دين و براساس بينش الهي، داراي مراتب است و از نظر ارزش و اعتبار يكسان نيستند.

در کنار عواملي همچون هواي نفس و شيطان، گرايش به دنياي مذموم يکي از عوامل سقوط انسان محسوب مي‌شود. ازاين‌رو بايد دنياي مذموم و آثار آن را شناخت و براي فاصله گرفتن از آن کوشيد. شناخت دنياي مذموم، آثار و مفاسد گرايش به آن و نيز راهکارهاي دوري از آن با تأکيد بر ديدگاه‌آيت‌الله ‌مصباح‌ يزدي، مسئله مقاله حاضر به‌شمار مي‌رود. نتايج اين تحقيق که با استفاده از روش توصيفي ‌ـ تحليلي صورت گرفته، حاکي از آن است که گرايش به دنياي‌ مذموم مي‌تواند منشأ گناهان و انحرافات، محروم‌شدن از معنويات، کفر، ترس و سختي هنگام مرگ گردد. ازاين‌رو براي دوري از دنياي‌ مذموم در حوزه ‌بينشي، بايد عبرت‌آموزي و درک حقيقت ‌دنيا و اصالت ‌ندادن به‌ آن را تقويت کرد؛ در حوزه‌ گرايشي با بهره‌گيري از الگوهاي معنوي مي‌توان کشش به ‌سوي ‌دنيا را کاهش‌ داد؛ و در حوزه ‌رفتاري، همنشيني با انسان‌هاي زاهد، تلاوت‌ قرآن، توسل به معصومان(ع) و عمل به‌ ضد مي‌توان روحيه دنياگرايي را مهار کند.

در ديدگاه آيت‌‌الله مصباح يزدي تنها راه رسيدن به سعادت، ايمان و رکن اصلي آن «توکل» بر خداوند متعال است. «توکل» يعني: انسان با ايمان و باور کامل، همه امور را به خداوند واگذارد و او را تكيه‌گاهى مطمئن براى خود قرار دهد. در اين صورت خداوند نيز او را کفايت مي‌کند. توکل فعلي اختياري است که به يکباره و ناگهاني حاصل نمي‌شود، بلکه ملازم با نوع بينش، گرايش و کنش انساني است. کسب و تقويت بينش و معرفت صحيح اولين گام در رسيدن به توکل است؛ زيرا با بررسي عوامل و موانع توکل در بعد بينشي، مي‌توان با چشمي باز و به درستي در مسير توکل قدم گذاشت. اما سؤال آن است که کدام عوامل بينشي به تقويت توکل مي‌انجامد؟ و چه موانعي از ايجاد و تقويت آن جلوگيري مي‌کند؟ پژوهش حاضر با هدف بررسي عوامل و موانع بينشي توکل در اخلاقي اسلامي با تأکيد بر ديدگاه آيت‌‌الله مصباح يزدي، پس از تفحص، جمع‌بندى، طبقه‌بندى و ويرايش اطلاعات با روش توصيفى ‌ـ تبييني انجام شده است. نتايج تحقيق حاکي از آن است که براي توکل بايد معتقد به توحيد بود و علاوه بر اعتقاد، بايد به آن باورها ايمان داشت، و بايد فهمي درست از خود و رابطه خود با خداوند پيدا کرد و از آن معارف غافل نبود و به اين رابطه بيّن توجه داشت. همچنين دانستن نحوه تأثيرگذاري خداوند در عالم و آثار و نتايج توکل نيز تأثير بسزايي در کسب اين فضيلت دارد. از سوي ديگر، فقدان بينش توحيدي، غفلت، عدم درک صحيح از انسان و اعتقاد به وساطت غيرخدا در امور، از موانع بينشي توکل محسوب مي‌شوند.

چگونگي خلقت انسان و تفاوت او با ساير جانداران از مسائل مهم دانش انسان‌شناسي است؛ برخي مکاتب تجربه‌گرا با تنزل جايگاه انسان در نظام خلقت، او را در رديف حيوانات شمرده و تفاوت او را با حيوانات به اموري مانند بزرگي و پيچيدگي مغز و سرعت و تنوع فعاليت‌هاي ذهني‌اش تقليل داده‌اند. اين پژوهش با روش توصيفي ـ تحليلي درصدد بررسي تفاوت انسان با حيوان است. از نظر قرآن کريم، تفاوت اصلي انسان با حيوان در برخورداري‌ از روحي متمايز است. انسان افزون بر تفاوت در خلقت نخستين و ماده خلقت، در مرحله‌اي از آفرينش با دريافت حقيقتي متعالي به نام «روح» هويتي متفاوت از حيوانات يافته است. برخورداري از بينش‌ها و گرايش‌هاي متعالي، توانايي تشخيص ارزش‌ها، انديشه‌ورزي و توان حل مسئله، امکان ترجيح گرايش‌هاي متعالي، بهره‌مندي از قدرت بيان، توان فناوري، قدرت اجتماعي، خلاقيت و استعداد هنري، ظرفيت جانشيني خدا، و تقرب الهي از ويژگي‌ها انسان است.

در بحث از «ارزش اخلاقي»، افزون بر حسن فعلي، بايد به حسن فاعلي نيز توجه كرد. ازآنجاكه دربارة برخي مفاهيم مربوط به اين مسئله ابهاماتي وجود دارد، لازم است به توضيح آنها پرداخته شود. يکي از آنها، مفهوم «قربة الي الله» است که كاربرد بسياري دارد. و معمولاً جنبة سلبي آن در نظر است؛ مراد از اين اصطلاح اين است كه در برابر کاري که انجام مي‌شود، توقع پاداش از مردم نيست، بلکه کار فقط براي رضاي خدا و نزديک شدن به او انجام مي‌شود. به همين دليل، قرب به خدا جسماني نيست؛ زيرا ممكن است انسان از نظر مكاني در پست‌ترين مكان‌ها باشد، اما مقرب درگاه خدا باشد و به عكس، ممكن است در نزديكي خانه خدا باشد، اما از خدا بسيار دور. تقرب به خدا به اين معناست كه هرچه انسان به خدا نزديك‌تر باشد، مقرب‌تر است. اگر محبت خدا در دل انسان جاي گرفت، محبوب خدا مي‌شود. اين مفهوم تشكيكي است؛ يعني هر اندازه معرفت انسان به خدا بيشتر باشد، مقرب‌تر است.