جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحول و اسلامي‌سازي علوم انساني و استقلال فرهنگي و فکري، يکي از مهم‌ترين اهداف و آرزوهاي انقلاب اسلامي به رهبري امام خميني(ره) بوده است؛ به‌طوري‌که بعد از پيروزي انقلاب، هم امام راحل و هم رهبر معظم انقلاب و ساير متفکران و انديشمندان انقلاب براي تحول و تغيير علوم انساني تلاش‌هاي فراواني کرده‌اند. مهم‌ترين پرسش اين نوشتار اين است که متفکران انقلاب اسلامي و به‌صورت خاص، مقام معظم رهبري و آيت‌الله مصباح يزدي، چه راهکارهايي را براي بسط، تحول و اسلامي‌سازي علوم انساني مطرح کرده‌اند؟ براي يافتن پاسخ اين پرسش، با مراجعه به آثار و سخنان اين دو انديشمند اسلامي به اين نتيجه رسيده‌ايم که راهکارهایي را که اين دو متفکر اسلامي براي تحول و اسلامي‌سازي علوم انساني مطرح و ارائه نموکرده‌اند، به دو بخش تقسيم مي‌شود: راهکارهاي بنيادي و علمي و راهکارهاي عملي که با استفاده از روش تحليلي ـ توصيفي اين راهکارها مورد تحقيق و بازخواني قرار گرفته است.

علوم انساني نرم‌افزار هر تمدن است. علوم انساني موجود متناسب با بافت فرهنگي و ايدئولوژي جهان غرب است. علي‌رغم نياز منطقي تمدن نوين اسلامي به اسلامي‌سازي علوم انساني، برخي همچنان در امکان علوم انساني اسلامي تشکيک مي‌کنند. بدين‌سان، لازم است چالش‌هاي نظري اسلامي‌سازي علوم انساني را شناسايي، تحليل و ارزيابي کرد. پژوهش حاضر با محوريت ديدگاه‌هاي فيلسوف برجستة جهان اسلام، علامه مصباح ‌يزدي درصدد است با روش توصيفي ـ تحليلي و با رويکرد انتقادي به بررسي چالش‌هاي معرفت‌شناختي «امکان علوم انساني اسلامي» بپردازد. براساس نتايج به‌دست‌آمده، انحصارگرايي معرفتي در علم مدرن، ناواقع‌گرايي زبان دين، پارادوکسيکال بودن علم اسلامي، تفکيک علم از تکنولوژي از مهم‌ترين چالش‌هاي معرفت‌شناختي امکان «علوم انساني اسلامي» است. آيت‌الله مصباح يزدي با تبيين مباني لازم جهت اسلامي‌سازي علوم انساني، ازجمله مباني معرفت‌شناختي، نه‌تنها به همة چالش‌هاي يادشده پاسخ داده‌اند؛ بلکه با تأکید بر ضرورت علم ديني، راه را براي ارائة نمونه‌هاي عيني علوم انساني اسلامي نيز نشان داده‌اند.

مقالة حاضر با روش تحليل عقلي و رويکرد درون‌ديني به تبيين ديدگاه علامه مصباح يزدي در معرفت و بصيرت اهل ولايت و حزب‌الله و تأثير آن در اسلامي‌سازي علوم انساني پرداخته است. آخرين مرحلة سير انسانى در انديشة علامه مصباح يزدي از سنخ علم حضورى است. اهل ولايت و حزب‌الله تعلق و ربط بودن خود به خداي سبحان را با علم حضوري مى‌بينند و مى‌يابند. اين تحقيق نشان مي‌دهد که از منظر علامه مصباح يزدي، علم حضورى که در اثر تمرکز و حضور قلب در عبادت و اطاعت خداوند و برداشته شدن حجاب‌ها بين اهل ولايت و خداوند تجلي مي‌يابد، مطلوب ذاتى و کمال اصيل است و علوم انساني درصورتى اسلامي و ارزشمند مي‌شوند که وسيله‌اى براى رسيدن به کمال اصيل باشند؛ چنان‌که اگر در جهت ضد کمال نهايى، از آنها بهره‌بردارى شود، مقدمة نقص و سقوط نهايى خواهند بود.

در مباحث گذشته به برخي مباحث مقدماتي دربارة ارزش‌هاي اخلاقي اشاره شد. ضمن آن مباحث، با استفاده از کتاب و سنت، ويژگي‌هايي که مناسب با موضوع علم اخلاق بود، مطرح شد. نکتة درخور توجه این است که تعريف ما از ارزش اخلاقي، به ‌معناي ناديده گرفتن تعريف ساير دانشمندان، اعم از مسلمان يا غيرمسلمان، از علم اخلاق نيست. طبعاً علوم، متناسب با موضوع و مباحث مطرح در آنها، با يکديگر تفاوت‌هايي دارند. دانشمندان براي اينکه مجهولات‌ به معلومات تبديل شوند، آنها را دسته‌بندي مي‌کنند و مجموعه مسائل مرتبط با يكديگر را يک «علم» مي‌نامند. سپس با توجه به گسترده بودن مسائل برخي از علوم، حيثيتي را به موضوع آنها مي‌افزايند و براساس آن حيثيت، علم را به چند باب تقسيم مي‌کنند. اينها قراردادهايي است که از گذشته در علوم مختلف و در بين دانشمندان يوناني وجود داشته و همچنان وجود دارد.

براي آشنايان با فلسفۀ اسلامي شکي نيست که آيت‌الله مصباح يزدي از چهره‌هاي شاخص فلسفۀ اسلامي در عصر حاضر هستند. آثار متعدد و شاگردان بسيار او در اين رشته گواه اين مدعاست. آنچه نياز به بحث و تبيين دارد اين است که نشان داده شود آيت‌الله مصباح يزدي چه جايگاهي در فلسفۀ اسلامي دارد و چه سهم و نقشي در اين حوزه ايفا کرده است. رويکرد او به فلسفه چيست، تفکر فلسفي او چه ويژگي‌هايي دارد، دستاوردهاي او در اين زمينه چيست و چه درس‌هايي مي‌‌توانيم از سيرۀ فلسفي او بياموزيم؟ در نوشتار حاضر كه به روش تحليلي ـ توصيفي به اختصار و فهرست‌وار انواع فعاليت‌هاي فلسفي او، ويژگي‌هاي تفکر فلسفي او و دستاوردهايش بررسي مي‌‌شود.

هدف پژوهش حاضر تبيين مباني هستي‌شناختي تعليم و تربیت با تأکيد بر مباني فلسفي علامه مصباح يزدي است. شناسايي و تبيين عناصر و مؤلفه‌هاي اساسي در تعليم و تربیت ـ مباني نظري تعليم و تربیت ـ از اساسي‌ترين پيش‌نيازها در دانش تربيت اسلامي است و ازجمله مهم‌ترين مباني نظري تعليم‌ وتربيت، مباني هستي‌شناختي آن است. ازاين‌رو تبيين دقيق مباني هستي‌شناختي تعليم و تربیت و جايگاه و تأثير آن در مسائل و نظام تربيتي اسلام، مهم و ضروري است. پژوهش حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي و با تأکيد بر مباني و ديدگاه‌هاي فلسفي و معرفتي علامه مصباح يزدي و با رويکردي عقلي، مباني هستي‌شناختي تعليم ‌و تربيت اسلامي را بررسي و تبيين کرده است. ازجمله اين مباني که در منظومه فلسفي ـ فکري علامه مصباح يزدي حائز اهميت است، مي‌توان به اصالت وجود و بداهت آن، وجود واجب‌الوجود (ذات باري‌تعالي)، وجود ممکن، مسئله عليت و معلوليت در وجود، مراتب داشتن موجودات، گسترۀ وجود از مادي تا فرامادي، تدريجي بودن عالم ماده و موجودات متعلق به آن، وجود تزاحم در عالم ماده، اشاره کرد.

علوم انساني نرم‌افزار هر تمدني است. علوم انساني موجود متناسب با بافت فرهنگي و ايدئولوژي جهان غرب است. علي‌رغم نياز منطقي تمدن نوين اسلامي به اسلامي‌سازي علوم انساني، برخي همچنان در امکان علوم انساني اسلامي تشکيک مي‌کنند. بدين‌سان لازم است چالش‌هاي نظري اسلامي‌سازي علوم انساني را شناسايي، تحليل و ارزيابي کرد. پژوهش حاضر با محوريت ديدگاه‌هاي فيلسوف برجستة جهان اسلام، علامه مصباح‌ يزدي درصدد است با روش توصيفي ـ تحليلي و با رويکرد انتقادي به بررسي چالش‌هاي ارزش‌شناختي «امکان علوم انساني اسلامي» بپردازد. مهم‌ترين چالش‌هاي ارزش‌شناختي امکان «علوم انساني اسلامي» مسئلة غيرواقع‌گرايي در تحليل ارزش‌ها و به‌تبع آن، تفکيک دانش از ارزش است. آيت‌الله مصباح يزدي با تبيين مباني لازم جهت اسلامي‌سازي علوم انساني، ازجمله مباني ارزش‌شناختي، و نيز با اثبات واقع‌گرايي در ارزش‌هاي اخلاقي و ابطال ديدگاه مقابل، به حل مسئلة رابطة دانش و ارزش پرداخته و اين مانع را از سر راه امکان علوم انساني اسلامي برداشته است.

یکی از اساسی‌ترین محور در تولید علوم انسانی، روش‌شناسی آن است. بیشتر مسائل روش‌شناختی، به صورت مستقیم، ریشه در دانش‌های بالادستی نظیر معرفت‌شناسی دارد؛ بنا بر این، روش‌شناسی علوم انسانی، بیشتر از معرفت‌شناسی، تغذیه می‌کند. گرانیگاه معرفت‌شناسی علوم انسانی عبارت است از: ماهیت‌شناسی گزاره‌های علوم انسانی، منبع‌شناسی علوم انسانی و مسأله اعتبارسنجی آن. پاسخ این مسائل، وابسته به نوع پارادایم فکری، متفاوت است و هر کدام نیز نتایج روش‌شناختی خاصی دارند. روش‌شناسی علوم انسانی رایج، ریشه در رویکردها و گرایش‌های فکری به ویژه معرفت‌شناسی در غرب است؛ اما بر اساس دستگاه فکری اسلام، نتایج رو‌ش‌شناختی دیگری حاصل خواهد شد. مقاله حاضر می‌کوشد با روش تحلیل عقلی-فلسفی، ابتدا به صورت اجمالی، به نتایج روش‌شناختی علوم انسانی رایج بر شالوده معرفت‌شناسی در پارادایم‌های غالب، اشاره نماید و در ادامه، یافته‌های روش‌شناختی علوم انسانی اسلامی بر پایه معرفت‌شناسی اسلامی در منظومه فکری علامه مصباح یزدی، تبیین کند. تبیین سازکار تأثیر معرفت‌شناسی در روش‌شناسی علوم انسانی اسلامی، از یافته‌های این مقاله است.

یکی از مهم‌ترین مباحث در حوزه‌ روش‌شناسی، بحث استراتژی‌های پژوهش است که پرداختن به آن در فلسفه اسلامی بدون سابقه است. می‌توان استراتژی‌های پژوهشی در فلسفه اسلامی را بر دو بخش بسیط و ترکیبی تقسیم نمود. استراتژی‌های پژوهشی بسیط عبارتند از استراتژی قیاسی، استراتژی تحلیلی، استراتژی استقرائی، استراتژی تفسیری و استراتژی شهودی. تحقیق حاضر پس از ارائه تعریف از استراتژی‌های ترکیبی، با استفاده از استراتژی تفسیری و روش تبیینی – تحلیلی درپی پاسخ به این مسئله است که استراتژی‌های پژوهشی ترکیبی استاد مصباح در حکمت اسلامی چگونه است. نتیجه اینکه، وی در حکمت اسلامی از استراتژی‌های ترکیبیِ تحلیلی-قیاسی؛ تحلیلی-قیاسی-تفسیری نوع دوم؛ تحلیلی-قیاسی-تفسیری نوع دوم-شهودی؛ تحلیلی-تفسیری نوع اول و دوم؛ تحلیلی-تفسیری نوع دوم؛ تحلیلی-تفسیری نوع دوم-استقرائی؛ و قیاسی-تفسیری نوع دوم استفاده نموده است.

بحث از مفاهيم کلي و عملکرد ذهن در فرايند ادراک عقلي و چگونگي شکل‌گيري آنها از مباحث مهم معرفت‌شناسي است. فلاسفه اسلامي به رغم گرايش‌هاي مختلف در تبيين مکانيسم تعقل، همواره بر ارزش ادراك عقلي، تأكيد ورزیده‌اند. در اين ميان صدرا در تبيين فرايند ادراک کلي، تعبيرات مختلفي دارد که پژوهشگران حکمت صدرايي، اختلاف تعابير صدرا را از طريق تمايز چگونگي ادراک کلي در مراحل مختلف تحول و تکامل نفس توجيه کرده‌اند. استاد مصباح يزدي به ‌عنوان فيلسوفی نوصدرايي تبيين جديدي ارائه مي‌دهد که مي‌تواند نگاهي نو به مسئله فرايند ادراک کلي و شيوه‌اي جديد براي حل ناسازگاري تعابير صدرا باشد. در پژوهش حاضر به روش توصيفي-تحليلي روشن شد که مصباح يزدي بر تفاوت کارکرد ذهن در هر کدام از ساحت‌هاي ادراک کلي تأکيد می‌ورزد؛ به‌ طوري که ذهن در ادراک معقولات اولي منفعل و در ادراک معقولات ثانيه فلسفي و منطقي فعال است و ضرورتي براي اثبات عقول منفصل و شهود آنها در ادراک کلي نيست.